• Nie Znaleziono Wyników

Widok Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeni Łodzi

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Widok Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeni Łodzi"

Copied!
26
0
0

Pełen tekst

(1)

STUDIAMIEJSKIE tom 2(2010)

Justyna DANIELEWICZ

Uniwersytet Łódzki

WPŁYW

UCZELNI

WYŻSZYCH

NA ZAGOSPODAROWANIE

PRZESTRZENI

ŁODZI

THEINFLUENCEOFCOLLEGES ON THE SPATIALDEVELOPMENT.

THECASE OFŁÓDŹ

ABSTRACT:In Poland after 1990 we can observethe dynamie development of private colleges. Łódź be- longs to the cities where the development is especially visible.During transformation period 19 colleges were founded. Earlier there were alreadysix publicschools.Moreover in Łódź operate three theological seminaries.

Such big numberof colleges strongly influences on the whole city andthe region. One of the visibleresults ofthisimpactischangesin urbanspace. The aim of the article is to showthewayinwhich colleges had been changingthespace inwhich they operate. It presentschange in the number of buildings (newones and old, used previously to different purposes) belonging to the educationalinstitutions and the way in which the development ofeducational function influences to the spatialdevelopment. The analysis isbasedon the ąuestionnaires realised in Łódź colleges.

KEY WORDS:spatial development,colleges, revitalisation

Wprowadzenie

Funkcje metropolitalne,wielkomiejskie, wyspecjalizowane, wyższego rzędu to ta­ kie, w którychgospodarka zdominowana jest przez sektor usługwyspecjalizowanych (IIIiIV), przy czym zasięg tych funkcji jest co najmniej ponadlokalny. Powszechnie przyjmuje się,żeprocesymetropolitalne zachodzą w miastach liczących 500iwięcej tysięcy mieszkańców.Tokryterium ludnościowe Łódźspełnia od lat 30. XXw.Rozwój funkcjimetropolitalnych Łodzi nierozerwalniezwiązany jest z XIX-wiecznym rozwo­ jem przemysłowym. To właśnie wielkokapitalistyczny rozwój przemysłu i rozwój funk­ cji gospodarczychwymusił rozwój bankowości, komunikacji iłączności,a takżeczaso­ piśmiennictwa czy też placówek kulturalnych. Łódźw okresiepowojennym(od 1945 r.),

(2)

62 Justyna Danielewicz

otrzymując statusmiasta akademickiego, uzupełniła jeden z ważnychsegmentów funk­ cjimetropolitalnych (Wolaniuk 2006b, s. 142). Zjawisko gwałtownego rozwojuszkolnic­ twa wyższegoobserwowane w Polsce związane jestz powrotem do gospodarki wolno­ rynkowej i powstawaniemszkół niepublicznych (Wolaniuk2006a, s. 103).

Zmiany ustrojowe, a zwłaszcza upadek przemysłuw Łodzi i zwolnienie tere­ nów oraz zabudowań pofabrycznych, łączą się z dynamicznym rozwojemszkolnic­ twa wyższego. Część obiektówprodukcyjnych i socjalnych należących dozakładów przemysłowych została przejętaprzezszkoły wyższe.Ta zmianafunkcjizauważalna wużytkowaniu ziemi w śródmieściuŁodzi jestcharakterystyczną cechą przekształ­ ceń funkcjonalnych miasta przemysłowego. Tereny przemysłowe stały się głównym dostarczycielemprzestrzeni miejskiej, przejmowanejw dużym stopniu przez usługi. Gwałtownyrozwój prywatnych szkół wyższych przyczynił się do zmianyrangi miasta i zastępowania dominującej od początkuXXw.funkcji przemysłowejfunkcją usługową o charakterze metropolitalnym (Liszewski2004, s. 16).

Stosunkowo krótkiokres funkcjonowania szkółwyższych w Łodzi realizujących usługi wielkomiejskiewyróżnia się w sektorze usług zlokalizowanych w Łodzinajwięk­ szymzasięgiem oddziaływania egzogenicznego, znaczącym udziałemw organizacji przestrzeni wewnętrznejmiasta i w tworzeniu miejsc pracy.Szkoływyższe należądo najprężniej rozwijających się w Łodzi podmiotów gospodarki narodowej. Największym pracodawcąjestUniwersytet Łódzki, zatrudniający 34% ogółupracowników łódzkich szkółwyższych. Funkcja naukowa, która jest najmłodsząfunkcją metropolitalną Łodzi, wykazuje najwyższypoziom oddziaływania egzogenicznego (Wolaniuk 2006c, s. 96).

Wraz z powstawaniem nowych szkół wyższych,zarówno w nowychmiastach, jak i w ośrodkach już posiadających szkołęwyższą,tworzy się nowaprzestrzeń,nazywana nową przestrzenią akademicką. Wiąże się ona przede wszystkim z nową formą zabudo­ wy i sposobem organizacji przestrzeni. Pojawieniesięfunkcjiakademickiej, spełnianej przez szkoły wyższe,kreuje nowe miejsce w przestrzeni miejskiej.

Uczelnie są postrzeganejako ważny czynnik wpływający na rozwój miasta. Z ży­ ciemstudenckim związany jestfakt, że w pobliżu jednostek naukowo-dydaktycznych lokalizowane są usługi skoncentrowane na zaspokajaniu potrzebstudenckich(stołów­ ki,bary, puby, kluby studenckie, ksero) (Nowakowska,Boryczka 2008, s. 106). Duża część studentów, wnosząc opłatęza naukę, wprowadza do sfery gospodarczej miasta określonestrumienie pieniędzy. Student wydaje określone środki na mieszkanie, żyw­ ność, kulturę i rozrywkę, dokształcanie się iprzemieszczaniesię w przestrzeni - staje się ważnym konsumentem dóbr i usług na tych rynkach wmieście (Gaczek 2008, s. 67).

Podstawowe sposoby dokonywania przemiany przez uczelniewyższetkankimiej­ skiej można pogrupować w czterygłówne kategorie:

- współtworzenie iinicjowaniepowstawania parkównaukowych, technologicz­ nych (w ramach współpracy z przedsiębiorstwami uczelnie tworzą akademickie centra przedsiębiorczości,inkubatory technologicznei centra transferu technologii;

(3)

koncen-Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeni Łodzi 63

tracja przestrzennaprzedsiębiorstw,instytutów naukowych i instytucji kształcących dajeefekt synergicznyiznacznie wzmacnia przewagę konkurencyjną miasta);

- budowanie kampusów uniwersyteckich;

- rewitalizacja terenów poprzemysłowych i powojskowych;

- remontyiadaptacja istniejącej zabudowy (Nowakowska, Boryczka 2008, s. 103). Dalsze rozważania będąpoświęcone przede wszystkim trzem ostatnim kategoriom.

Rozwój i rozmieszczenie uczelni wyższych w Łodzi

Do II wojny światowej w Łodzi jedynymi uczelniamiwyższymi były: WyższeSe­ minarium Duchowne,Wyższe Seminarium DuchowneTowarzystwa Salezjańskiego i oddział Wolnej WszechnicyPolskiej.

Szybkirozwój uczelni nastąpił dopiero po II wojnie światowej. Do 1960 r. powstało 6 państwowych uczelni, które do dziś istniejąi ciesząsię dużą popularnością i uzna­ niem: Uniwersytet Łódzki, Politechnika Łódzka,AkademiaSztuk Pięknych, Akademia Muzyczna, Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa,Telewizyjna iTeatralna oraz dawna Akademia Medyczna, która, po połączeniu z Wojskową AkademiąMedyczną w 2002 r.przekształciła się w Uniwersytet Medyczny.

Drugiokres związanyzpowstawaniem szkół wyższych rozpoczął się po 1990 r. i trwa do dziś. Był on związany ztransformacją systemową i rozwojem gospodarki rynkowej. W ciągu niespełna20latnaterenie Łodzi powstało 20nowychprywatnych uczelni wyższych, zczego tylko jednanie przetrwała.

Obiekty wszystkich 27 uczelni wyższychna terenie Łodzi zlokalizowane są głównie wcentralnej części miasta, nie przekraczającobwodowejlinii kolejowej. Zaznaczasię tendencja do zakładania uczelnizarówno w samymcentrum miasta, jaki w niewielkiej odległości od niego. Przyczyną takiej lokalizacjisą korzyściurbanizacji, wynikające m.in. zkorzystania zjuż istniejącej infrastruktury technicznej miasta, z zasobnegoryn­ ku pracy oraz z dużej dostępności doinformacji iinnowacji. Obszar centralny Łodzi jestdobrzeskomunikowanyzpozostałymiczęściami miasta.

Jednak nie wszystkie szkoły wyższe zakładają swoje siedziby w bezpośrednim są­ siedztwie centrum Łodzi. Takimprzykładem jest Wyższa Szkoła Kupiecka,Wyższa SzkołaMarketinguiBiznesuczy Wyższa SzkołaInformatyki. W tym przypadku moż­ na mówić o korzyściach deglomeracji na skalę miejską, które przejawiają sięlepszą dostępnościąprzestrzeni dla rozwoju uczelniniż w centrummiasta,niższymi cenami gruntów orazniższymi czynszami. Dodatkowo,mimoiż uczelnietenie mają możliwo­ ści korzystania z takwielu środków transportu jak w śródmieściu, ichdostępność dla użytkowników samochodów jest lepsza.

Większośćuczelni wyższych w Łodziskupia swojeobiekty na zwartym i niewiel­ kim obszarze. Zjawisko to wynika z wielukorzyści, jakie daje uczelni kampus. Przede wszystkim ułatwia zarządzanie obszarem i obiektami skupionymi wniewielkiej

(4)

odle-64 JustynaDanielewicz

głości od siebie oraz wymianę informacji pomiędzy poszczególnymi wydziałami i dzia­ łami administracji. Ponadto lokalizacjabudynków w kampusie stanowi dużą dogod­ ność dlastudentów, którzyniemusząprzemieszczaćsię kilka razy dziennie na zajęcia w różne częścimiasta, będące często źle skomunikowane. Lokalizacja uczelni wyż­ szych na peryferiach miasta w tzw.kampusachjestzekonomicznego punktu widzenia tańsza,gdyżkoszty adaptacji sąowielewiększeniżbudowanowych obiektów. Istotne korzyściwynikają również z prowadzenia zajęćw lepszych warunkach.Ponadto lo­ kalizowanie uczelni w obszarach odległych od centrów miast prowadzido powstania swegorodzaju enklawy monofunkcyjnejzabudowy.

Na terenie Łodzi możnawyszczególnić kilka kampusów o typowej zwartejzabu­ dowiew obrębie kilku ulic. Trudno jednak mówić o kampusachtworzącychoddzielne dzielnicemiasta,jakmato miejsce np. w Cambridgeczy Oxfordzie.

Największyinajbardziejznany kampus tworzą obiektyPolitechnikiŁódzkiej.Poło­ żony jest onw południowo-zachodniej częściŁodzi, niedalekocentrummiasta(rys. 1). Kampusskupia 86 z 90 wszystkichobiektówbędących wzarządzaniu uczelni.Znajdują się w nim budynki dydaktyczne, administracyjne, 8 akademików,stołówka, biblioteka orazinne obiektysłużące uczelni. Ponadtoczęśćul. Stefanowskiego została wyłączona z ruchu publicznego i funkcjonuje tylko dla użytku szkoływyższej.Łącznie uczelnia gospodarujeponad 300 tys.m2 powierzchni użytkowej. PolitechnikaŁódzkastworzyła swą bazę lokalową na terenie dawnych łódzkich fabryk, stądteż charakterystyczny jest sposób rozmieszczenia obiektów na działce - zabudowa na obrzeżach zwolną prze­ strzenią wewnątrz parceli.

Należy wspomniećrównież oobiektach będących w zarządzaniu Uniwersytetu Łódzkiego, które zlokalizowane sąwokół ulic: Kopcińskiego, Matejki, Banacha, Po­ morskiej, Rodziny Fibaków orazLumumbyi stanowią ponad 50% powierzchni wszyst­ kich budynków Uniwersytetu (rys. 2).

Tendencjadolokalizacji obiektów uczelniwtej części miasta daje początek kolejne­ mu kampusowiw Łodzi. Istniejew nim25 z 66 wszystkich budynków uczelni o łącznej powierzchni ponad 124tys. m2 oraz 10z 12niezabudowanych działek o łącznej po­ wierzchni niecałych7ha. UniwersytetŁódzki zlokalizował tutajwszystkieakademiki, 6 wydziałówz salami dydaktycznymioraz obiekt sportowy, bibliotekę, stołówkę i cen­ trumkonferencyjno-hotelowe. Tak różne funkcje wyżej wymienionychobiektówświad­ czą o tworzącym się kampusie uczelni. Nie bez powodu studenci nazywają tę część Łodzi „miasteczkiem uniwersyteckim”. Drugą lokalizacją znacznej części budynków należących do UniwersytetuŁódzkiego jestrejon ulic: Narutowicza, Lindleya orazUni­ wersyteckiej,skupiający 11 obiektów,łącznie opowierzchniponad24tys.m2 (rys. 3). Znajdująsiętu rektorat, saledydaktyczneoraz hala sportowa.Pozostałebudynki Uni­ wersytetu Łódzkiego są rozproszone w różnychczęściachmiasta.

Wpołudniowej części Łodzi wdzielnicyGórna ulokowałasię Wyższa Szkoła Infor­ matyki, która zajęła 9budynkówprzy ul.Rzgowskiej17a(rys. 4) ijeden będący domem studenta przy ul.Przyszkole. Uczelniaadaptowała nawłasne potrzebybudynki dawnej

(5)

^^eni Łodzj 0 Tm m-.r-, --- — f U '- -) Ł' * Plac I J "1 ---R/S. 1 Kam 1 ’ 7000 mentacP GeografiC2n •. ’n”"^a,l.

(6)

66 Justyna Danielewicz

1 : 7000 HM - budynki Uniwersytetu Łódzkiego Rys. 2. „Miasteczko uniwersyteckie”

(7)

Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanieprzestrzeniŁodzi 67

Rys. 3. Obiekty Uniwersytetu Łódzkiego, rejon ul. Uniwersyteckiej i Narutowicza

Źródło: opracowanie własne na mapie Miejskiego Ośrodka Dokumentacji Geograficznej i Kartografii w Łodzi.

1: 7000 - budynki WyższejSzkoły Informatyki Rys. 4.Kampus Wyższej Szkoły Informatyki

(8)

68 Justyna Danielewicz

przędzalni czesankowej. Wyższa Szkoła Informatyki jestponadto jedynąniepubliczną uczelnią wŁodzi, która dysponuje na terenie swojego kampusu tak dobrze rozwinię­ tymkompleksemsportowym, zawierającym m.in. basen, halę sportową, fitnessi siłow­ nię.Budynki uczelni, o łącznejpowierzchniponad 22 tys. m2, pełnią wszystkie funkcje charakterystycznedla rozwiniętego kampusu: dydaktyczno-konferencyjne,mieszkalne zarówno dla studentów, jakidla gości, sportowe orazbiblioteczne.

Przykładem kampusu są również obiekty Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Telewizyjneji Teatralnej,której główna baza lokalowa znajduje się na południe od al. Piłsudskiego, przy ul. Targowej(rys. 5).

1 : 7000 H - budynki Państwowej WyższejSzkoły Filmowej, Telewizyjnej i Teatralnej Rys. 5. KampusPaństwowejWyższejSzkoły FilmowejTelewizyjnej i Teatralnej

Źródło: opracowanie własne na mapie Miejskiego Ośrodka Dokumentacji Geograficznej i Kartografii w Łodzi.

Uczelnia funkcjonuje w budynkach należącychniegdyś do fabrykanta O. Kona. Państwowa WyższaSzkoła Filmowa,Telewizyjna i Teatralna zarządza 16budynkami, zczego 13 zlokalizowanych jest naterenie kampusu. Znajdują siętu pomieszczenia dydaktycznei administracyjne orazbiblioteka,które zajmują w sumie 10tys. m2. Aka­ demiki zlokalizowane sąprzyul.Piotrkowskiej.

Kampus Akademii Humanistyczno-Ekonomicznejniematakzwartejiograniczo­ nej kwartałem ulic zabudowy,jak wwyżej wymienionych przypadkach. Baza lokalowa uczelni znajduje się w centrum miasta i rozpościera się wokółtrzech sąsiadujących ulic: Rewolucji 1905, Sterlinga oraz Pomorskiej, zajmując głównie obiekty pofabryczne (rys. 6). Uczelnia dysponujełącznie 19 obiektami o łącznej powierzchni 22 tys. m2. Posiada także dwa domy studenta, które znajdują się poza kampusem.

(9)

Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeni Łodzi 69

1 : 7000 HU - budynki Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej

Rys. 6. Kompleks obiektów Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej

(10)

70 Justyna Danielewicz

Salezjańska Wyższa Szkoła Ekonomiii Zarządzania korzystaz5 budynków, zloka­ lizowanychprzyul. Wodnej (rys. 7), codaje ponad6 tys. m2 powierzchni użytkowej. Uczelniadysponujebiblioteką, salami dydaktycznymioraz obiektem sportowo-dydak- tycznym, będącym w trakciebudowy.

1: 7000 H - budynki Salezjańskiej Wyższej Szkoły Ekonomii i Zarządzania

Rys. 7.Kampus SalezjańskiejWyższejSzkoły Ekonomii iZarządzania

Źródło: opracowanie własne na mapie Miejskiego Ośrodka Dokumentacji Geograficznej i Kartografii w Łodzi.

Kolejnym przykładem jest Wyższa Szkoła Studiów Międzynarodowych,którafunk­ cjonuje na 4700 m2 powierzchni. Przejęcie przez uczelnię dawnych budynków zakła­ du włókienniczego„Zenit” dało podstawę doutworzenianiewielkiego kampusu przy ul. Brzozowej i Senatorskiej. Łącznie uczelnia gospodaruje 5 obiektami, w których znajdująsięsaledydaktyczne iadministracyjne, bibliotekaoraz akademik. Ponadto trwa budowa kompleksu sportowegonaterenie kampusu szkoły.

Powyższe przykłady pokazują,jak bardzo uczelnie wyższe w Łodzi przyczyniająsię do przestrzennego rozwoju miasta,a w szczególnościwykorzystują zabytkowe oraz poprzemysłowe obiekty do celówdydaktycznychikulturalnych.

Łódzkie uczelnie w liczbach

Ogółemnałódzkichuczelniach studiują 122 tys. studentów, costanowi 16% lud­ ności miasta, z czego ponad 72tys.studiują w uczelniach państwowych.Najwięcej, bo ponad 40tys., stanowiąstudenci Uniwersytetu Łódzkiego (tab. 1).

(11)

Wpływuczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeni Łodzi 71

Tabelal Liczbastudentów uczelniwyższychw Łodzi(stan na koniec 2008 r.)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z uczelni.

Uczelnia Liczbastudentów

Uczelnie publiczne

Uniwersytet Łódzki 41 474

PolitechnikaŁódzka 19 652

Uniwersytet Medyczny 8 500

Państwowa WyższaSzkołaFilmowa,Telewizyjna i Teatralna 1075

Akademia SztukPięknych 1 300

Akademia Muzyczna 670

Ogółem 72 671

Uczelnie niepubliczne

Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna 26 000

Salezjańska Wyższa Szkoła Ekonomiki i Zarzadzania 8 750

WyższaSzkoła Informatyki 6 000

Ogółem 49300

Kolejne uczelnie państwowe, w których studiuje najwięcej studentów, to Politech­ nika Łódzka i Uniwersytet Medyczny. One też zatrudniają najwięcej pracowników. Na Uniwersytecie Łódzkim pracują 3863 osoby, na Politechnice Łódzkiej - 2990 i na Uni­ wersytecie Medycznym - 1841 osób.

Uczelnie wyższe bardzo dynamicznie rozwijają się również z punktu widzenia zaso­ bów lokalowych i terenowych. W 2008 r. funkcjonowały łącznie w 262 obiektach, z czego tylko 7 było dzierżawionych, a ich łączna powierzchnia stanowi prawie 900 tys. m2 (tab. 2).

Tabela 2 Zasobyterenowe i budowlaneuczelni wyższychw Łodzi w2008 r.

Uczelnia Powierzchniaterenów (m2) Liczba obiektów Powierzchniabudynków (m2) PolitechnikaŁódzka 300 000 90 312561 Uniwersytet Łódzki 561 421 66 199 176 Uniwersytet Medyczny 727513 20 264 463 Akademia Humanistyczno--Ekonomiczna 88 000 20 22 000

(12)

72 Justyna Danielewicz

Tabela 2. cd.

Uczelnia Powierzchniaterenów (m2)

Liczba obiektów

Powierzchnia budynków (m2)

PaństwowaWyższa SzkołaFilmowa,

Telewizyjna i Teatralna 33 599 16 14 379

Wyższa Szkoła Informatyki 49 634 10 22 287

AkademiaSztuk Pięknych 59 491 5 18 085

Akademia Muzyczna 9000 4 7 174

Pozostałe b.d. 33 39 682

Ogółem 262 899 807

Źródło: opracowanie własne.

Rysunek 8 przedstawia dynamikę wzrostu liczbyobiektów, które wykorzystywały uczelnie wyższe. Badając obiektynależące do tych uczelni, uwzględniono podziałbu­ dynków na te, które zostały wybudowane bezpośrednio przezuczelnie, orazte, które zostały zaadaptowane na ich potrzeby. Wciągu 80 lat istnienia uczelni wyższychwŁo­ dzi występowały dwa okresy, w których tempo przyłączania kolejnych obiektówbyło bardzoszybkie. Sąto lata 70. (54 obiekty) oraz lata 90. XX w. (46obiektów)ipierwsza dekada XXI w. (64 obiekty). Ciekawy jestrównież fakt, że odpoczątku istnienia uczelni wyższychwŁodzi dokońca lat 80. (60 lat) zaadaptowano lub wybudowanołącznie 152 obiekty.Natomiast w ciąguzaledwie 18lat, po 1990 r., wzwiązku z szybkim tempem rozwoju i powstawaniem nowych,niepaństwowych szkół wyższych przyłączono ko­ lejnych 110 budynków.

B obiekty adaptowanena potrzeby uczelni (wtym dzierżawione) ■ obiektywybudowane przez uczelnie

Rys. 8. Liczba obiektów wybudowanych i zaadaptowanych na potrzebyuczelniwyższychw Łodzi w latach 1921-2008

(13)

Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeniŁodzi 73

Szkoływyższe wybudowały naterenie Łodzi aż 100 nowychobiektów,co stanowi 38% wszystkich budynków będącychw ich posiadaniu.Połowa tych obiektówpowstała w latach 60. i 70.XX w.Należy zwrócić uwagęna fakt, że aż 55 obiektówwybudowała Politechnika Łódzka. Są to obiekty znajdujące się wzdłużzachodniej strony al. Poli­ techniki (domy studenta, stołówka, kluby studenckie). Na drugim miejscu znajduje się UniwersytetŁódzki, który wybudował 26 obiektów, skupionych główniena wschód od ul. Kopcińskiego.

Po 1990 r., czyli w czasie największego rozkwitu uczelni niepublicznych, wzrost liczby wybudowanych obiektów odznaczał się niewielką dynamiką. W tym czasie po­ wstało 21 nowych budynków (rys. 8). Pozostała część nowych budynków wmieście należy do Uniwersytetu Medycznego (6 obiektów, w tymniedokończony od lat 70. XX w. budynek szpitalaprzy ul. Czechosłowackiej), Państwowej Wyższej SzkołyFilmowej, Telewizyjneji Teatralnej, Akademii SztukPięknychoraz pojedyncze obiekty- do wyż­ szych seminariów duchownych.

Wynika stąd,żenowe obiekty na terenie miastapowstająw głównejmierzezinicja­ tywy uczelni państwowych (98%), które mają długą historięi ustabilizowanąpozycję na rynku szkolnictwa wyższego w Łodzi.

Spośród 262 obiektów funkcjonującychna rzecz uczelni wyższych aż 62% (162 obiekty) stanowią budynki zaadaptowanena potrzeby uczelni.

Na podstawie danych zgromadzonych w ankietach można określić podstawowe funkcje, jakie wcześniejpełniły obiekty przejęte przez uczelnie (rys.9).

[K0| zakłady przemysłowe placówki oświatowe IHj budynki mieszkalne (lllj domy zakonne

bursy szkolne H szpitale mu stowarzyszenia

pozostałe

Rys. 9. Pierwotne funkcje obiektówprzedprzejęciem ich przez uczelniewyższe Źródło: opracowaniewłasne.

Wcześniejszeprzeznaczenieobiektów udało się ustalić w 51 przypadkach. W więk­ szościzaadaptowanych przezuczelnie obiektów (35%) prowadzona była działalność

(14)

74 Justyna Danielewicz

przemysłowa. W co czwartym budynkumieściłasięplacówka oświatowa, a 12% obiek­ tów stanowiło zasoby mieszkaniowe miasta. Mniej spotykanymi funkcjami zlokalizo­ wanymi w badanych obiektach były:montażowniafilmów, w którejobecnie znajduje się WydziałNauk Geograficznych UniwersytetuŁódzkiego, czyteż MiejskiePrzedsię­ biorstwo Oczyszczania (dziś w części budynku funkcjonuje WyższaSzkoła Admini­ stracji Publicznej).

Rola uczelni wyższych w rewitalizacji zabudowy przemysłowej

Rewitalizacja pozwala na zachowanie, zabezpieczenieprzed dalszymniszczeniem i wyeksponowanie zabytkowejzabudowy, co powoduje, żeterenstajesię wyjątkowo atrakcyjny. Zagospodarowanie zdegradowanych i wyłączonych z użytkowaniaterenów sprzyja lepszemu i intensywniejszemu wykorzystaniu terenów miejskich. Wskutek działań rewitalizacyjnych podnoszona jest również ranga, atrakcyjność danegoobsza­ ru, a nawet całej dzielnicy, a to korzystnie oddziałujenajego wizerunek(Nowakowska, Boryczka 2008,s.107).

Specyfiką łódzkiej zabudowyprzełomu XIX iXXw. były pałace, wille i kamienice wznoszone przez fabrykantów,które powojnie zmieniły swoichwłaścicieli, atakże pełnione funkcje. Baza lokalowa łódzkichszkółwyższych ciągle się powiększa, szkoły wyższe adaptują na swojepotrzebykolejne obiekty, zazwyczajpoprzemysłowe, stare kamienice czynszowe, remontująje, aczęstoobok starych budynków wznoszą nowe. Szkoły wyższe prowadzą najwięcejpracremontowo-budowlanych w mieście. Na pod­ stawieliczby zatrudnionych, wynoszącej 11,3 tys. osób, oraz zajmowanej przestrzeni i zarazemliczby okazałychbudynków można stwierdzić, że szkoływyższe w Łodzi są bardzo ważnym organizatorem przestrzeni wewnętrznejmiasta (Wolaniuk2006c, s. 100).

Szkoływyższe przywracajązabytkowym obiektomminionąświetność, adaptując je na celenaukowo-dydaktyczne. RektoratPolitechnikiŁódzkiej mieści się w willi R. Richtera(fot. 1), UniwersytetMedycznyma rektorat w pałacu J.Hertza, Akademia Muzyczna ma swą siedzibę wpałacu K. Poznańskiego. Zaadaptowaneprzezszkoły wyższe rezydencje nasiedziby władz uczelni spełniają funkcje reprezentacyjne. Przej­ mowanie przez szkoływyższe obiektów poprzemysłowych wskrzeszanietylkoich ar­ chitekturęi atmosferę,ale przede wszystkimwprowadzanową funkcję - akademicką, która rewitalizuje te obiekty,zapewniaim nowe możliwości czynnego uczestnictwa w przestrzeni miejskiej (Wolaniuk2006c, s. 103).

Na podstawie przeprowadzonych ankiet oszacowano, że w 2008 r. 49 ze 162 (30%) zaadaptowanych przezuczelnie obiektów ma dużą wartośćarchitektoniczną lub hi­ storyczną. Jeśli wziąć pod uwagę również tezabytkowe budynki, które już dziśnie sąwłasnością uczelni, leczdawniej pełniły funkcje edukacyjne, to należy uwzględnić dodatkowo 17 obiektów.Aż 20 spośródwszystkich66 budynków znajduje się w

(15)

reje-Wpływ uczelniwyższych nazagospodarowanie przestrzeni Łodzi 75

strzezabytków, natomiast46pozostałych obiektówjest pod ochroną konserwatorską łódzkiego Miejskiego Konserwatora Zabytków {Ewidencja... 2007).

Fot.1. Rektorat Politechniki Łódzkiejwwilli R. Richtera Źródło: fot. Jacek Szabela.

Pozostałości XIX-wiecznej zabudowy przemysłowej to ogromne bogactwo Łodzi. Rewitalizacjafabryk jednakwiele kosztuje, awyburzanie istawianie na ich miejscu no­ wych budynków - znacznie mniej. Dlategotak wiele starychfabryk jużzniknęło, a inne popadają w ruinę. Tym cenniejsze są działania prowadzące do ich ocalenia, w czym przodująłódzkie uczelnie wyższe.

Największe zasługi w ratowaniu cennych budynków pofabrycznychma Politechni­ ka Łódzka, która zrewitalizowała najwięcej obiektów, przejmowanych zazwyczaj wsta­ nie ruiny. Dzięki przemyślanejrewitalizacji nie tylkouczyniła znichobiektyfunkcjo­ nalne,ale też wydobyła ich architektoniczne piękno sprzed lat (fot. 2-3).

Kampus PolitechnikiŁódzkiej jestteraz czymś wyjątkowym. Większość budyn­ kówprzypomina z zewnątrz odnowione stare fabryki,ale wewnątrz sąto estetycz­ niezaprojektowane, funkcjonalnei nowocześniewyposażone obiektywspółczesnej wyższej uczelni. PonieważPolitechnika ma teżw swoimkampusie wille fabrykanc-kie ipark im. biskupa Klepacza z bezcennym starodrzewem, całość tworzy niespo­ tykany na świecie zespół urbanistyczny, któryuwidacznia zarówno włókiennicze tradycje miasta, jak i jego współczesną rolę znaczącego ośrodka akademickiego. Także innełódzkie uczelnie zrewitalizowały budynki pofabryczne,choć nie ma wśródnich zabytków tej klasy,jakie zagospodarowała Politechnika Łódzka.

(16)

Uniwersy-76 Justyna Danielewicz

Fot. 2. Centrum Kształcenia MiędzynarodowegoPolitechnikiŁódzkiej, dawniejfabryka wyrobówbawełnia­ nych S. Rosenblatta

Źródło: fot. JacekSzabela.

Fot. 3. Dawna fabryka F.R. Schweikerta, obecnie siedzibatrzech wydziałówPolitechnikiŁódzkiej Źródło: fot. Jacek Szabela.

(17)

Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeni Łodzi 77

tet Łódzkizajmuje nieliczne obiekty pofabryczne, m.in.przyul. Pomorskiej 163, ul. Źródłowej 47 i zrewitalizowany budynekpo wytwórnikopii filmowych, w którym obecnie mieścisię Wydział Nauk Geograficznych.

Dziękitej uczelni odzyskała też dawnąświetnośćperła architekturyŁodzi prze­ mysłowej - pałac Biedermanna (fot.4). Cennymi zabytkamiwrękachUniwersytetu Łódzkiego sąrównież:gmach dawnej Szkoły Rzemiosł Talmud Tora (dziś siedzibaWy­ działu Nauko Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego)(fot. 5), willa należąca niegdyś doTowarzystwa Oświetlenia Elektrycznego czy też budynek dawnegoNiemieckiego Gimnazjum Reformowanego, będący dziś siedzibą Wydziału Filologicznego. Rektorat UniwersytetuŁódzkiegofunkcjonuje w byłymbudynkubiurowym Zakładu Wodocią­ gówi Kanalizacji w Łodzi.

Fot. 4. Pałac Biedermanna, dziś Katedra Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego

Źródło: www.wikipedia.pl

Akademia Humanistyczno-Ekonomicznaprzystosowałado potrzeb dydaktycznych inaukowychzespółbudynków przy ul.Rewolucji 1905 r. po byłej Fabryce TaśmGumo­ wych i Przędzalni WigoniF.Goldnera(fot. 6), atakże obiektydawnej Fabryki Wyrobów Wełnianych i zespołu pałacowego J. Kestenberga przy ul.Sterlinga26 (fot.7),wpisane do rejestru zabytków miasta Łodzi.

Wschód-Zachód Wyższa Szkoła Humanistyczna funkcjonujewzabytkowej willi L. Rappaporta wybudowanejw latach 1904-1905(fot. 8). Były tozarówno kantor, jak i rezydencja kupca znajdującasięprzy ul. Rewolucji 1905 r. 44.

(18)

78 Justyna Danielewicz

Fot. 5. Gmach dawnej Szkoły Rzemiosł Źródło: fot. Justyna Danielewicz.

Fot. 6. Zrewitalizowana fabryka F. Goldnera Źródło: www.wikipedia.pl

(19)

Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeni Łodzi 79

Fot.7. Budynek Biblioteki Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej Źródło: www.wikipedia.pl

Fot. 8. Willa L. Rappaporta-siedziba Wschód-Zachód Wyższej Szkoły Humanistycznej Źródło: www.wikipedia.pl

(20)

80 Justyna Danielewicz

Dzięki Wyższej Szkole Informatyki ocalały budynki dawnej fabrykiE. Leonhardta, przemysłowca z Saksonii, które podczas II wojny światowej były wykorzystywane jako montownia silników samolotowych, a wokresie PRL należały do Przędzalni Czesan­ kowej „Arelan”.

Ważną rolę w rewitalizacji zabytkowych obiektówŁodzi odegrałarównież Pań­ stwowaWyższaSzkoła Filmowa, TelewizyjnaiTeatralna, która wzięła podopiekębu­ dynkiadministracyjne ZespołuKarola Wilhelma Scheiblera. Rektorat uczelni znajduje się w williO. Kona,wybudowanejw 1895 r.

W budynku,należącym obecnie do WyższejSzkołySztukii Projektowania,na po­ czątku XXw. znajdowała się Centrala Handlowa ZespołuKarola Wilhelma Scheiblera, po wojnie był to budynek biurowy firmy „Uniontex” (fot. 9).

Fot.9.Budynek Wyższej Szkoły Sztuki i Projektowania

Źródło: www.wikipedia.pl

Od 1945 r.Akademia Muzyczna mieści się w pałacu przy ul.Gdańskiej 32, wznie­ sionym100lat temujako rezydencja mieszkalna K. Poznańskiego (fot. 10).

WpałacuJ. Hertza przy ul. Kościuszki 4 znajduje się rektorat Uniwersytetu Me­ dycznego.Uczelnia zarządzaponadtozabytkowym budynkiem przyul. Narutowicza 60, w którym obecnie działa Wydział Anatomii,aw latach 1894-1896 funkcjonował

(21)

Wpływuczelni wyższych nazagospodarowanie przestrzeni Łodzi 81

Fot.10. Siedziba Akademii Muzycznej Źródło:www.wikipedia.pl

Przytułek dla Starców iKalek Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczyn­ ności oraz obiektem dawnego Szpitala Rosyjskiego Czerwonego Krzyża.

Wyższa Szkoła Pedagogicznazaadaptowała na swojepotrzeby trzy budynki z całego kompleksu, w którym na początkuXXw. mieściła sięsławna Łódzka Szkoła Rękodziel- niczo-Przemysłowa,a po IIwojnie światowej - Zespół SzkółRzemieślniczych. Był to wówczas największy inajnowocześniejszy gmach szkolny wŁodzi. Dziś większość bu­ dynków skupia Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych (Bonisławski, Podolska 2007, s. 99). Zkoleitrzybudynki po ZakładachPrzemysłuPończoszniczego „Zenit” orazzakła­ dach urządzeń budowlanychzrewitalizowała Wyższa SzkołaStudiówMiędzynarodo­ wych.Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości iZarządzanianaceledydaktyczne zaadaptowała, pocałkowitej rewitalizacji, obiektyprzy ul. Kilińskiego. Ponadto uczel­ nia zajęłai przystosowała do swych potrzeb pofabrycznybudynekprzy ul. Dowbor­ czyków.

Prawie wszystkieszkoły adaptują corazto nowe obiekty,tworząc wyróżniające się w przestrzeni miastabudynki wyspecjalizowanych usług - saleinformatyczne, kon­ ferencyjne,biblioteczne, galerie sztuki (Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna), obiekty sportowe (WyższaSzkoła Informatyki). Największą łódzką uczelnią

(22)

niepu-82 JustynaDanielewicz

bliczną jest Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna, która przystosowała na swoje celeobiekty poprzemysłowe przyul.Rewolucji 1905 r.,gdzieusytuowany jest również WydziałEkonomii Uniwersytetu Łódzkiego. Dzięki temu poza ul.Piotrkowską - cen­ tralną ulicą Łodzi -obszarwytypowany w XIX w.jako Nowe Miasto, pełniące funkcje osady sukienniczej, wiek później zdominowanyzostał przez sektorczwarty (Wolaniuk 2006c, s. 103).

Potrzeby

i planowane inwestycje uczelni

wyższych

Zwiększająca się zrokunarok liczba studentów skłania uczelnie wyższe do posze­ rzania swoich zasobów lokalowych. Większość uczelni wyższych w Łodziskarży sięna brakwystarczającej liczbypomieszczeńnaróżnego rodzaju działalność związaną zich funkcjonowaniem.

Wprzeprowadzonychankietach zaledwie 6 uczelniniezadeklarowałożadnych po­ trzeblokalowych.Wśródnichsąszkoły w likwidacji oraz dwie uczelnie, które dopiero rozpoczęłyswojądziałalność. 3 uczelnie wyższe w Łodzi wpełni dopasowały liczbę budynków i sal dydaktycznych doliczbystudentów inie potrzebują adaptować nowych pomieszczeń. Są nimi: Wyższa Szkoła Marketingu i Biznesu, Salezjańska Wyższa Szkoła EkonomiiiZarządzaniaoraz Wyższa Szkoła TurystykiiHotelarstwa.

Wśródlicznych potrzeb wymienionych przez uczelniewyższenajwiększympro­ blemem jest niewystarczająca liczba sal dydaktycznych(rys. 10). Prawie 40% (11) szkółwyższych zadeklarowało niedobórsal dydaktycznych,natomiast 47%(13) z nich stwierdziło,żena obecną chwilęnie potrzebują więcej nowychpomieszczeń na ten cel.

Ulnie

fljl tak

HU brak danych

Rys. 10. Rozkładodpowiedzina pytanie: Czy dysponują Państwo wystarczającą liczbąsal dydaktycznych? Źródło:opracowanie własne.

(23)

Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeni Łodzi 83

Innągrupępotrzeblokalowychi funkcjonalnych uczelni wyższych w Łodzi przed­ stawia rys. 11.

Rys. 11. Inne potrzeby uczelni wyższych w Łodzi Źródło: opracowanie własne.

Najbardziejpotrzebne są szkołom aule, sale konferencyjne, parkingii centra spor­ towe, które do tej pory były wynajmowane od innych szkół lub przedsiębiorstw.

Przeprowadzone badania pozwalają przewidzieć, jakieinwestycjebędą dokonywa­ nenaterenie Łodzi przez uczelnie wyższewnajbliższych latach. Z punktuwidzenia rozwojumiasta jest to zjawiskobardzo korzystne, dlatego władzeŁodzi powinnypójść wstronę poprawy infrastruktury i usprawnić komunikacyjnie tetereny, na których uczelnie będą inwestowały.

Rys. 12. Plany inwestycyjne uczelni wyższych w Łodzi na najbliższe lata Źródło: opracowanie własne.

(24)

84 Justyna Danielewicz

Spośródwszystkich 28 przebadanych uczelni wyższych w Łodzi11 planuje budowę lub adaptacjękolejnych budynków na terenie miasta (rys. 12). Specyficznym zjawi­ skiem jest fakt, że prawie wszystkieznich poszerzają powierzchnięlokalową wobrębie sąsiadujących działek lub budynków.

Podsumowanie

Szkoływyższe wŁodzi są organizatorami przestrzeni miasta. Wymiarprzestrzenny oddziaływania uczelni jest najbardziej widoczny, nawetdlaosób niemających bezpo­ średniego związku ze szkolnictwemwyższym, np. dla mieszkańcówmiasta. Łódzkie uczelniewyższe oddziałująna rozwójmiasta,a organizm miejskiijegowładzeadmi­ nistracyjne wpływająna możliwości rozwoju tych uczelni.Na podstawie przeprowa­ dzonych badań można sformułować następującewnioski:

- nowe obiekty na terenie miasta powstają w głównej mierze z inicjatywy uczelni państwowych;

- obiektynależącedouczelni są zlokalizowane głównie w centralnej części miasta; - uczelnie dążą do skupianiaswoich obiektów na zwartym i niewielkim obszarze; - zlokalizowanieobiektówuczelni podnosi atrakcyjność pobliskiego terenu, wpły­ wa na jego ożywienie gospodarcze oraz pojawienie się nowych funkcji;

- przejmowanie przezszkoły wyższe zabytkowych budynków przyczynia się do ocalenia, rewitalizacjii ochrony najcenniejszychobiektów w mieście;

- szkoływyższe w Łodzi dodatkowo przyczyniają się do odmłodzenia społeczeń­ stwałódzkiego, którego liczba nie tylko się zmniejsza, alektóre dodatkowo się starzeje;

- uczelnie starająsię, aby ich obiekty były estetyczne, funkcjonalne, dostępne i oto­ czonezielenią;

- łódzkie szkoływyższe oddziałują na życie kulturalnemieszkańców również waspekcieprzestrzennym, m.in.poprzez tworzenie przy uczelniach muzeów i udo­ stępnianie eksponatów społecznościzarówno akademickiej, jak i lokalnej; festiwale, przeglądy artystycznei techniczne organizowane przez studentów na trwale wpisują sięw życiemiast; obiektyuniwersyteckie mogą być także wykorzystywane jako miejsce odbywania się imprezkulturalnychprzeznaczonychnietylkodlaspołeczności akade­ mickiej, ale również dla całej społeczności lokalnej; w strategiach rozwoju wielu miast ten aspekt jest pomijany, co jestistotnym mankamentem(Markowski, Drzazga 2008, s. 9);szkołyudostępniająswoje galerie, obiekty sportowe - baseny, pracownie kompu­ terowe, językowe, prowadząotwarte wykłady i spotkaniaz przedstawicielamiświata kultury, polityki; społeczność akademicka wprowadza do miast nowystylżycia,nie tyl­ ko wzbogacaichstrukturę społeczną (funkcja społeczna), ale też współtworzy kulturę miejską (funkcja kulturowa) (Wolaniuk2008, s.59);

- uczelnie dzięki działalności, która poprawia zagospodarowanie przestrzeni w centrum, przyczyniają się do kształtowaniapozytywnegowizerunku miasta;

(25)

Wpływ uczelni wyższych na zagospodarowanie przestrzeni Łodzi 85

-szkoły wyższe należądo najprężniej rozwijających się wŁodzi podmiotów gospo­ darki narodowej; inwestowanie wrozwój funkcji akademickiejjest wielką szansą dla Łodzi, gdyżtafunkcjamożeipowinna stać siębaząrozwojuinnych.

Szkoły wyższe wŁodzi, realizując dość dużeinwestycje, inicjują w tkancemiejskiej tzw. katalizę urbanistyczną,która jest silnym impulsemrozwojowymidziała na zasa­ dzie reakcji łańcuchowej.Wyższeuczelnie, inwestując naterenach zdegradowanych, pozytywnie oddziałują na otoczenie. Wokółlokalizowanesą nowe rodzaje działalno­ ści gospodarczej, najczęściej usługowej(np. szkołyjęzykowe, punkty ksero), a także obiektymieszkaniowe dla studentów wraz z infrastrukturą towarzyszącą. Rośnie także zapotrzebowanie na mieszkania i bazę noclegową.To natomiast wpływa na wzrost cen nieruchomościoraz korzyści płynących z wynajmu mieszkań, co bezpośrednio przekłada się nawzrost dochodów mieszkańców tegoobszaru. Lokalizacja inwestycji naukowych podnosi prestiż dzielnicy i działa zachęcająco nainnych inwestorów wcelu poprawienia estetykii funkcjonalności otaczającej przestrzeni(Nowakowska, Borycz­ ka2008, s. 108).

Bibliografia

Bonisiawski R., Podolska J., 2007, Spacerownikpo Łodzi, Wydawnictwo „Gazety Wyborczej”, Łódź. Ewidencja zabytków miasta Łodzi, 2007, Miejski Konserwator Zabytków, Łódź.

Gaczek W.M., 2008, Uczelnie w przestrzeni fizycznej i gospodarce miasta. Tradycyjne lokalizacje centralne a kampusy w strefie zewnętrznej, [w:] T. Markowski, D. Drzazga, Rola wyższych uczelni w rozwoju spo­ łeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, KPZK PAN, Warszawa.

Liszewski S., 2004, Przemiany struktury przestrzennej aglomeracji przemysłowej w okresie transformacji ustrojowej (przykład łódzkiej aglomeraji miejskiej), [w:] J. Słodczyk, Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej, Wydawnictwo UO, Opole.

Markowski T., Drzazga D., 2008, Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, KPZK PAN, Warszawa.

Nowakowska A., Boryczka E., 2008, Wyższe uczelnie jako czynnik kształtujący strukturę przestrzenną współ­ czesnych miast, [w:] T. Markowski, D. Drzazga, Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodar­ czym i przestrzennym miast, KPZK PAN, Warszawa.

Wolaniuk A., 2006a, Nowa przestrzeń akademicka, [w:] I. Jażdżewska, Nowe przestrzenie w mieście, ich orga­ nizacja i funkcje, XIX Konwersatorium Wiedzy o Mieście, Wydawnictwo UŁ, Łódź.

Wolaniuk A., 2006b, Przemiany funkcji metropolitalnych Łodzi i ich rola w kreowaniu centrum miasta w la­ tach 1891-2005, [w:] M. Czepczyński, Przestrzenie miastpostsocjalistycznych: studia społecznych prze­ mian przestrzeni zurbanizowanej, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Wolaniuk A., 2006c, Szkolnictwo wyższe, [w:] J. Dzieciuchowicz, Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Łodzi, Wydawnictwo UŁ, Łódź.

Wolaniuk A., 2008d, Rola i miejsce wyższych uczelni w organizacji przestrzeni miast, [w:] T. Markowski, D. Drzazga, Rola wyższych uczelni w rozwoju społeczno-gospodarczym i przestrzennym miast, KPZK PAN, Warszawa.

(26)

86 Justyna Danielewicz

WPŁYW UCZELNI WYŻSZYCH NA ZAGOSPODAROWANIE PRZESTRZENI ŁODZI

ABSTRAKT: W Polscepo 1990 r. obserwujemydynamicznyrozwój prywatnych uczelni.Łódź należy do miast, w których ten rozwój jest szczególnie widoczny. W okresie transformacji powstało tam 19 uczelni.Po­ nadtow Łodzi działają trzyseminaria duchowne.Takduża liczba uczelnimaogromny wpływ na całe miasto i region. Jednym z widocznych rezultatów ich obecności są zmiany zachodzące wprzestrzeni miejskiej. Ce­ lemartykułujestpokazanie, wjaki sposób uczelniezmieniają przestrzeń, wktórej działają. Artykułprezen­ tuje zmiany liczby budynków (tychnowych i starych, używanych wcześniej do różnychcelów) należących do instytucjiedukacyjnych i sposób,w jaki rozwój funkcjiedukacyjnych wpływa narozwój przestrzenny. Anali­ za opiera się nabadaniachkwestionariuszowych przeprowadzonych na uczelniachŁodzi.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Trudno jest w krótkim tekście poruszyć wszystkie zasygnalizowane zagad nienia. Toteż w dalszej części chciałbym skupić się na następujących kwestiach: a)

„Biblioteka Harcerskiej Służby Polsce Socjalistycznej” jako przykład serii wydawniczej!. z

Opracowane indeksy: osobowy, języków, chronologiczny, czasopism i geograficzny miejscowości, stanowią uzupełnienie materiałów do bi- bliografii poloników zagranicznych w

The method works by obtaining a frequency response function (FRF) from an impact test performed on a test pile, developing a numerical model of this system, applying initial

Po przerwie ostatnią sesję pierwszego dnia konferencji otworzył referat Bartłomieja Siedlarza (Biblioteka Główna Uniwersytetu Peda- gogicznego w Krakowie) Dokumenty

W marcu zaś rozprawiano się z tuczonymi wołami, z mięsa których przyrzą dzano mię dzy in nymi wę dzone ozory i ubijane w becz kach, mocno solone mię so (tzw. pekelfle-

Unit cell of a single layer of periodic square patches illuminated by a plane wave: (a) Original problem with plane wave incidence; (b) Equivalent problem with magnetic and

OKRES BADAN Istotność różnic między Wartości ** WIE 1971/72 1978 1991 średnimi arytmetycznymi znormaliz... Charakterystyka liczbowa zmian sekularnych wymiaru strzałkowego