Teologia biblijna Nowego Testamentu

Kazimierz Romaniuk

Teologia biblijna Nowego

Testamentu

Studia Theologica Varsaviensia 8/1, 377-407

1970

I N N E P R A C E N A U K O W E

Studia Theol. Vars. 8 (1970) n r 1

KS. KAZIMIERZ ROMANIUK

TEOLOGIA BIBLIJNA NOWEGO TESTAMENTU

T r e ś ć : Wstęp. I. Teologie biblijne. A. Niektóre protestanckie uję­ cia teologii biblijnej Nowego Testam entu. B. K atolickie koncepcje teo­ logii biblijnej Nowego Testam entu. II. Próba zdefiniowania teologii biblijnej Nowego Testam entu. A. Definicja teologii biblijnej. B. Przed­ miot m aterialny i form alny teologii biblijnej. C. Źródła teologii biblij­ nej. D. Metoda teologii biblijnej. E. Jedność teologii biblijnej. F. Podział teologii biblijnej. III. Teologia biblijna a dyscypliny pokrewne. A. M iej­ sce teologii biblijnej wśród innych dyscyplin teologicznych. B. Teologia biblijna a egzegeza. C. Teologia biblijna a teologia dogmatyczna.

W encyklice pap ieża L e o n a X III P ro vid en tissim u s D eus zn ajduje się n a stę p u ją c e zdanie: „ J e s t rzeczą nad w y ra z po­ żądaną, ab y stu d iu m P ism a św. w y w ierało w p ły w n a całą teo­ logię i b y ło praw ie jej du szą” 1. Zaś papież P i u s X II w en ­ cyklice H u m a n i g eneris stw ierd za: „S pek u lacje, k tó re zanied ­ b ują dogłębne stu d iu m św iętego D epozytu, s ta ją się, ja k do­ św iadczenie poucza, b ezp ło dn e” 2. Ogłoszona podczas II So­ boru W atykańskiego K o n s ty tu c ja o O b ja w ien iu dom aga się, aby „całe n au czan ie Kościoła... żyw iło się i kierow ało P ism em św.” . . . 3; aby „stu d iu m P ism a św iętego było jak b y duszą teo­

1 EB 483. 2 EB 611. 3 KO VI, pkt 21.

3 7 8 К . R O M A N I U K [2 ]

logii... by P ism em św ięty m żyw iła się... posługa słow a czyli kaznodziejstw o, k atech eza i w szelkie nauczanie chrześcijań­ sk ie” 4.

W ypow iedzi powyższe, poprzedzone zresztą głosam i w ielu teologów i po dejm ow ane ciągle na nowo w późniejszych dys­ k u sjach m etodologiczno-teologicznych, spro w adzają się o sta te ­ cznie do p o stu latu , k tó ry m ożna streścić w dw u n astęp u jący ch słow ach: ub ib lijn ić teologię. N ależy jed n a k stw ierdzić, że od dłuższego czasu d aje się słyszeć, i to nie ty lk o ze stro n y teolo­ gów, lecz także w śród egzegetów, w ołanie o zerw anie z u p ra ­ w ianym dość często filologizm em egzegetycznym na rzecz egze­ gezy b ard ziej teologicznej. K ró tk o m ów iąc p ojaw ia się drugi p o stu lat, k tó ry brzm i: „uteologicznić” egzegezę. Z przedsię­ wzięć n au k o w y ch m ający ch zadośćuczynić obydw u p o stu la­ tom zrodziła się z czasem d yscyp lin a zw ana teologią biblijną. Mimo iż na w ielu uczelniach teologicznych istn ie ją już sam o­ dzielne k a te d ry teologii b ib lijnej, dy sk u sje n a d zadaniam i, m e­ todą, p rzed m io tem fo rm a ln y m i sto sun k iem tej d yscy plin y do in n y ch n a u k teologicznych są n ad al w toku. W niniejszych rozw ażaniach p o d e jm u je m y p ró bę zsy n tety zo w an ia toczących się dziś d y sk u sji n a te m a t teo rii teologii b ib lijn ej Nowego Te­ sta m e n tu . Zaczniem y (I) od zrefero w an ia głów nych koncepcji teologii b ib lijn e j Nowego T estam en tu . S p ró b u je m y (II) w y­ jaśnić, czym jest teologia b ib lijn a Nowego T e sta m en tu i podda­ m y dokładniejszej analizie zaproponow aną definicję. W resz­ cie (III) o k reślim y sto su n ek teologii b ib lijn ej do dyscyplin po­ k rew n y ch .

I. TEOLOGIE BIBLIJNE

Teologia b ib lijn a jest d y scy plin ą w zględnie m łodą. Nic tedy dziw nego, że nie posiada dotychczas jednolitego p ion u k on­ stru k cyjn ego .

Różnice n a jb a rd zie j zasadnicze istn ie ją przede w szystkim pom iędzy k ato lick im i a p ro te sta n c k im i ujęciam i teologii No­

[3] T E O L O G I A B I B L I J N A N . T E S T A M E N T U 3 7 9

wego T e s ta m e n tu 5. Oczywiście zarów no w śród k atolik ów jak i zw łaszcza w śród p ro te sta n tó w istn ie ją — ja k to zoba­ czym y w dalszym ciągu naszych rozw ażań — różne koncepcje teologii b ib lijn e j Nowego T estam en tu , lecz pew n e założenia są Wspólne dla ró żn y ch u jęć teologii Now ego T e sta m en tu u k a ­ tolików, in n e zaś m ożna odnaleźć w e w szystkich koncepcjach p ro testan ck ich .

K ato licy k o n stru u ją c y teologie Nowego T e sta m en tu k ie ru ją się zarów no w k o rzy sta n iu ze źródeł jak i w posług iw aniu się m etodą w łaściw ą d la teologii b ib lijn ej św iatłem w iary . O rze­ czenia U rzędu N auczycielskiego K ościoła nie są co p ra w d a n a ­ w et dla k ato lick iej teologii b ib lijn ej źródłem , lecz są jej n o r­ m ą rzeczyw istą. Otóż a u to rz y p ro te sta n c k ic h koncepcji teolo­ gii Nowego T e sta m en tu nie u w zg lęd n iają ani w spom nianego przed chw ilą św ia tła w ia ry 6, ani — rzecz oczyw ista — w sk a ­ zań M agisterium Kościoła.

Źródłem , z któ reg o czerpią m a te ria ł do k o n stru o w a n ia sw o­ ich teologii b ib lijn y c h Nowego T e sta m en tu a u to rz y katoliccy, :są w szy stk ie księgi kanoniczne Nowego T e sta m en tu i tylko one. A p o k ryfy , pism a w czesn o -p atry sty czn e, dzieła klasy kó w greckich są u w zględnione ty lk o o ty le, o ile służą lepszem u zrozum ieniu sensu ksiąg n a tc h n io n y ch Nowego T estam en tu. W p ro te sta n c k ic h teologiach b ib lijn y c h Nowego T e sta m en tu

5 Zw racając uwagę na ten fakt, nie pozostajemy w kolizji z D ekre­ tem soborowym o ekùmenizmie. Chodzi bowiem o swoisty, jak n a j­ bardziej obiektywny przegląd różnych koncepcji teologii biblijnej; teo­ logii, której zrozumienie zależy przede wszystkim od głównych założeń

wyznaniowych, co przyznają zarówno katolicy jak i protestanci. Spośród tych ostatnich zacytujem y bardzo wymowną opinię H. R i e s e n f e l d a :

Je nach dem, theologischen S tandpunkt des Exegeten, in dem sich auch die konfessionellen Unterschiede widerspiegeln, wird eine in verschie­ dener Weise bestim m te objektive Realität hinter der nt. Botschaft vorausgesetzt... RGG I, 1260. Dodajmy zresztą, iż różnic owych między

katolickimi a protestanckim i ujęciam i teologii biblijnej byłoby zapewne mniej, gdyby ruch ekumeniczny w form ach znanych nam dzisiaj sięgał swymi początkami przynajm niej pierwszych dziesiątków obecnego stu ­ lecia.

6 W dalszym ciągu naszych rozważań będziemy mieli okazję stw ier­ dzić, w jakim znaczeniu teologie biblijne protestanckie uwzględniają problem wiary.

3 8 0 К . R O M A N IU K [ 4 ]

źródłam i są nie ty lk o księgi k anoniczne — a u te n ty cz n o ść w ie­ lu z nich je s t n a d a l k w e s tio n o w a n a 7 — lecz tak że pism a ojców apostolskich. W p rzek o n an iu teologów k ato lick ich w szys­ tk ie księgi kanoniczne cieszą się p rzy w ile je m bezbłędności, n a to m ia st w ed łu g p ro te s ta n tó w nie są one w olne od błędów . Z arów no E w angelie, L is ty św.· P a w ła ja k i list B a rn a b y czy listy Ignacego z A ntiochii są tra k to w a n e w jed n a k o w y sposób g dy chodzi o z a w a rtą w n ich .praw dę h istory czną.

W edług k ato likó w E w angelie o raz in n e księgi Nowego T esta­ m e n tu są co p raw d a w y razem w ia ry pierw o tneg o K ościoła, lecz w ia ra ow a bazu je n a rzeczyw istości h isto ry czn ej. W iara św iad­ ków naocznych w cale nie z a ta rła w ich um y słach śladów a u te n ­ tyczn y ch przeżyć, obrazów , słów w iążących się z działalnością Jezusa. W edług uczonych p ro te sta n c k ic h ■— p rz y n a jm n ie j n ie­ k tó ry c h — E w angelie są ty lk o w y ra z em czysto su b iek ty w n y ch przeżyć gm iny. N ie m a n a w e t sensu p y tan ie , czy u trw a lo n e w ew an geliach przeżycia g m iny o d tw a rz a ją rzeczyw istość h i­ storyczną, gdyż nie istn ie je żad n a m ożliw ość d an ia sensow nej odpow iedzi n a pow yższe p y tan ie. P rz y obecnym sta n ie źródeł n ik t nie p o tra fi dotrzeć do h isto ry czn ej rzeczyw istości Nowego T estam en tu .

A. N i e k t ó r e p r o t e s t a n c k i e u j ę c i a t e o l o g i i b i b l i j n e j N o w e g o T e s t a m e n t u

1. P ierw szy, .system atycznie op raco w any podręczn ik p ro ­

testan ck iej teologii Nowego T e sta m en tu je s t dziełem k o n ser­ w aty w neg o egzegety niem ieckiego H. J. Η o 1 1 z m a η n a 8.

7 Tak np. R. B u l t m a n n za źródło do poznania teologicznej myśli św. Paw ła uw aża tylko następujące listy: Rz, 1, 2 Kor, Gal, 1 Tes, Flp, Flm, Por. Theologie des N euen Testam ents, Tübingen5 1967, 191.

8 Lehrbuch der neutestam entlichen Theologie, Tübingen 1897, 2 wyd.

1911, 2 tomy. W yrażenie „teologia biblijna” (biblische Theologie) jest dziełem C h r . Z e l l e r a (dz. 1652), który użył tej nazwy po raz pierwszy w swych studiach nad koniecznością ubiblijnienia teologii dogmatycz­ nej kosztem równoczesnego oczyszczenia jej z elementów spekulatyw no- filozoficznych. Publikacjam i z tego zakresu w sław ili się szczególnie: J. F. G a b l e r , (Oratio de iusto discrimine theologiae biblicae et

dogma-[5] T E O L O G I A B I B L I J N A N . T E S T A M E N T U 3 8 1

C h a ra k te ry z u ją c dw utom ow e dzieło H oltzm anna, R. S chnac- k e n b u rg zauw aża słusznie, że jest ono p u n k te m szczytow ym teologii p ro te sta n c k ie j X IX w .9. M a te ria ł teologiczny za w a rty w k sięgach Nowego T e sta m en tu g ru p u je H oltzm ann w edług pew nych jed n o stek tem aty czn y ch (L eh rbeg rifje). Rów nocześnie zależy m u jed n a k na u k azan iu głów nych etapów w rozw oju h isto ry czn y m p ierw o tn eg o c h rz e ś c ija ń s tw a 10. O statecznie w szystkie zag ad n ienia teologii Nowego T e sta m en tu zostały uło­ żone w teologii H o ltzm an n a w edług n astępującego schem atu: 1. Jezus, ch rześcijaństw o p ierw o tne. W rozw oju histo ry czn y m ch rześcijań stw a czasy te nazy w a H oltzm ann okresem kołyski i w czesnego dziecięctw a Kościoła. 2. P au linizm , 3. D eu tro ’-p au- linizm , 4. Teologia św. Ja n a. O k resy d rugi, trzeci i cz w a rty n a ­ zwał H oltzm ann czasem b u rzliw ej m łodości i spokojnego d o j­ rzew an ia chrześcijań stw a.

2. A u to rem inn ej teologii, nieco odm ien n ej ta k w sam ej s tr u k ­ tu rze ja k i w sposobie k lasy fik o w an ia m a te ria łu biblijnego, jest H. W e i n e 1 u . Uczony ten położył bardzo zasadniczy nacisk na w ydobycie głów nych faz rozw ojow ych ch rześcijań ­ stw a, n a p u n k t szczytow y, za k tó ry uw aża zasady etyczn e o p ar­ te o n a u k ę soteriologiczną. S tu d iu je b ardzo sk ru p u la tn ie m i­ stykę n o w o te sta m en ta ln ą , u w ażając ją za najdoskonalsze p rz y ­ sw ojenie sobie owoców odkupienia. Ja k o jed en z czołow ych przedstaw icieli szkoły relig ijn o -h isto ry c zn e j (religionsgeschich­ tliche Sch u le) dostrzeg a W einel w ch rześcijań stw ie b ard zo liczne ślad y w pływ ów zw łaszcza hellenizm u. S tw ie rd z a n e przez W einela śeierań ie się w łonie p ierw o tn eg o ch rześcijań stw a

ticae regundisąue recte utriusque finibus, A ltdorf 1787) i A. F. B ü.s-

c h i n g (Gedanken von der B eschaffenheit und dem Vorzug der bibldo-

gmat. Theologie vor der alten und neuen scholastischen, Lemgo 1758). 9 Neutestam entliche Theologie. Der Stand der Forschung, München

1963, 25. ,

10 Za model w tym względzie służyła H o l t z m a n n o w i niew ątpli­ wie praca F. C. B a u r a , (Vorlesungen über neutestam entliche Theolo­

gie, Berlin 1864), od czasu którego teologia biblijna przybierała coraz

zdecydowaniej charakter dyscypliny historycznej.

11 Biblische Theologie des Neuen Testam ents. Die Religion Jesu und des Urchristentums, Tübingen 1911, 4 wyd. 1928.

3 8 2 К . R O M A N IU K _[6]

te n d e n c ji żydow skich z h ellen isty czn y m i je s t konsekw encją założeń d ia le k ty k i heglow skiej, w p ro w ad zany ch w ow ych cza­ sach tak że do b a d a ń egzegetycznych.

3. N iem ały w p ły w na p ro te sta n c k ic h badaczy początków c h rześcijań stw a w y w a rła p rac a W. В o u s s e t a 12. Z sa­ m ego p o d ty tu łu tej sw oistej teologii — „H isto ria w ia ry w C h ry ­ stu sa od początków ch rześcijań stw a .aż do Ire n e u sza ” — m oż­ na wnosić, w jak im k ie ru n k u pójdą rozw ażania jej a u to ra i, co w ażniejsze, ja k i je s t jego pogląd n a historyczność zarów no E w angelii ja k i pozostałych pism Nowego T estam en tu . T em a­ tem c e n tra ln y m teologii Nowego T e sta m en tu w edług Bous- se ta je s t w ia ra w C h ry stu sa. W szystkie w iążące się z ty m za­ gad n ien iem p ro b lem y są ro zp a try w a n e religionsgeschichtlich i religionskom paratistisch. W rez u lata c ie b ad a ń prow adzonych w oparciu o powyższe założenia, okazuje się, że c h rz e śc ijań ­ stw o, w szystko czym jest jako takie, zaw dzięcza m ysterio m hellen isty czn ym , h erm etyzm o w i, gnozie oraz m itom i legen­ dom z czasów, w k tó ry c h się form ow ało. N ovum chrześcijańr stw a — to ledw ie dosłyszalny głos, w y d o byw ający się z oka­ załej budow li religii żydow sk o -hellen istyczn ych 13.

4. W śród p o w o jen n y ch teologii Nowego T e sta m en tu na uw agę z a słu g u je u p ro te s ta n tó w dzieło E. S t a u f f e r a 14, J e s t to a u to r bardzo tw órczy, o ry g inaln y , tezy jego jed n a k często b u ­ dzą dość zdecydow any sprzeciw . Ideą c e n tra ln ą jego teologii je s t h isto ria zbaw ienia (H eilsgeschichte) * . In te re s u ją go m niej

12 Kyrios Christos. Geschichte des Christusglaubens von den A n fä n ­

gen des Christentum s bis Irenaeus, d ö ttin g en 1913, 4 wyd. 1935.

13 Z nowszych teologii protestanckich pod wielu względami zbliża się do tego ujęcia P. F e i n e , Theologie des Neuen Testam ents, Berlin 19518.

14 Die Theologie des N euen Testam ents, S tu ttg art 1948 4.

15 W oparciu o ideę zbawienia jako myśl przewodnią całego Nowego Testam entu zostały również opracowane następujące publikacje z za­ kresu teologii biblijnej: J. C h r . K. v. H o f m a n n , Biblische Theolo­

gie des N euen Testam ents, Göttingen 1886; K. G. S t e c k , Die Idee der Heilsgeschichte (Theologische Studien 56), Zürich 1959; O. C u l l m a n n, C hristus und die Zeit. Die urchristliche Zeit — und Geschichtsauffassung,

m T E O L O G IA ' B IB L IJN A N . T E S T A M E N T U 3 8 3

poszczególne te m a ty n au czan ia Jezusa, b ard ziej zaś w e w n ętrz ­ na logika czynów i słów Jezusa. W całej teologii d o m inuje za­ sada: dzieło P io tra i in n y ch apostołów jest n a stę p stw e m tego, co h isto ria u czy niła z Jezusa. A oto s tr u k tu ra m a te ria ln a teo­ logii Nowego T e sta m en tu S ta u ffe ra : 1. S tw orzenie i upad ek człowieka, 2. P raw o i obietnice, 3. Dzieło C hrystusa, 4. W ładz­ two szatan a n ad człow iekiem , 5. M isja Kościoła i pełn ia O bja­ w ienia C hrystusow ego, 6. O dnow ienie w szechrzeczy i escha­ tologiczna ch w ała Boga. A u to r w cale nie jest zatro sk an y o u w y ­ datn ien ie poszczególnych etapów rozw oju chrześcijaństw a. Do każdego z w y żej w y m ien io n ych tem a tó w szuka św iadectw u w szystkich a u to ró w Nowego T estam en tu .

5. N ajd łu żej w y p ad a zatrzy m ać się — i to nie bez pow odów —

przy teologii Nowego T e sta m en tu R. B u l t m a n n a 16. Oto głów ne w y ty c z n e tej teologii. Z d an iem R. B u ltm a n n a n a ­ uczanie Je zu sa nie stan ow i jeszcze teologii Now ego T esta­ m entu, lecz jest p o dstaw ą owej teologii i jej nieodzow nym w arunk iem . Bez n au czan ia (V e r k ü n d ig u n g ) Jezu sa nie byłoby żadnej teologii N ow ego T e sta m en tu 17.

Ź ródłam i, w k tó ry c h o d n a jd u je m y n au czan ie Jezusa, są M ( = M arek) i Q ( = Q uelle, tzn. logia Jezu sa i m a te ria ł n a r ­ racyjny nie z n a jd u ją c y się w E w angelii M arka). O prócz n au cza­ nia Jezusa, E w angelie z a w ierają ró w nież s ta r e tra d y c je , teolo­ giczne tw o ry g m in y oraz e le m en ty re d a k c y jn e pochodzące od sam ych ew angelistów .

Pierw szą, ru d y m e n ta rn ą teologię, będącą sk u tk ie m re fle k sji nad n au czaniem Jezusa, zaw dzięczam y tzw . p rag m in ie (Urge­ meinde). Nie je s t to jeszcze — ściśle rzecz biorąc — teologia jako ta k a — lecz teologiczne m y ślen ie gm iny. P o leg a ono

S t a n l e y , The Gospel as Salvation H istory, ThSt 20 (1959) 27—42; O. C u l l m a n n, Heil als Geschichte. Heilsgeschichtliche E xistenz im

Neuen Testam ent, Tübingen 1965.

16 Theologie des Neuen Testam ents, Tübingen 1953, wyd. 3-cie 1958. 17 Pierwsze zdanie w teologii Nowego T estam entu R. B u l t m a n n a brzmi: Die V erkündigung Jesu gehört zu den Voraussetzungen der Theo­

logie des NT und ist nicht ein f e i l dieser selbst. Theologie des Neuen Testaments, 1.

3 8 4 К. R O M A N IU K

_[

₈

_]

w swej istocie na tym , że g m ina p o d ejm u je nauczanie Jezusa i przep raco w aw szy je n a swój sposób, p rzek azu je dalej w. fo r­ m ie tra d y c ji u stn e j. Ju ż na ty m pierw szy m etap ie tw orzenia się teologii Nowego T estam en tu , Je z u s je s t u w ażan y za nauczy­ ciela, p ro ro k a i M esjasza m im o, że on sam — zdaniem B u lt­ m an n a — n ig d y n ie u w ażał siebie ani za p ro ro ka, ani za P om a­ zańca Bożego. T ak w ięc Jezus, k tó ry jeszcze do n ied aw n a n a­ uczał, w k ery g m acie g m in y sam s ta ł się przedm io tem naucza­ nia. G m ina nie ty lk o p o w ta rz a ła to, co Je zu s m ów ił, lecz m ó­ w iła w iele o sam ym Jezusie. K ró tk o : Je zu s z nauczającego s ta ł się sam treścią nauczania. Oto operacja, k tó ra się doko­ n u je w m y ślen iu teologicznym gm iny. Ź ró dłem zaw ierającym to m yślen ie je st w p ierw szym rzędzie tra d y c ja , n a k tó re j oparł się a u to r D ziejów A postolskich. T ylko p rzy pom ocy specjal­ n y ch stu d iów tra d y c ję ow ą m ożna w y łu sk ać z elem en tó w le- g e n d arn o -m ity czn y ch . Poza ty m ten rodzaj teologicznego m y­ ślenia p ie rw o tn e j g m in y został u trw a lo n y w n iek tó ry ch listach św. P aw ła. W reszcie źródłem do p o zn ania najw cześniejszych elem en tó w teologii Nowego T e sta m en tu je s t tra d y c ja syn op­ tyczna, zeb ran a, przeselek e jonow ana, dostosow ana w edług jej odpow iednich fra g m e n tó w do odpow iednich okoliczności i za­ m ie rze ń re d a k to ró w ew angelii.

P ie rw sz y m p raw d ziw y m teologiem Nowego T estam en tu b y ł — zdaniem B u ltm a n n a — św. P aw eł. P o d staw ą i źródłem z arazem teologii P a w ła nie je s t sam o z refero w an e p rze d chw ilą m y ślen ie teologiczne gm iny. K e ry g m a t g m in y p alesty ńskiej d o ta rł bow iem do P a w ła poprzez g m in y helleńskie, a teologia ty c h gm in przeszła zn am ien n ą ew olucję. T ak w ięc zanim się przejdzie do an alizo w an ia teologii P aw ła, n a le ż y przedtem zbadać d o k try n ę teologiczną gm in h ellen isty czn y ch istn ieją ­ cych przed i rów nocześnie z P aw łem . Ź ró d ła do pozn ania nie­ k tó ry c h in sty tu c ji społecznych i n a u k i gm in hellenistycznych d oszukuje się B u ltm a n n w pew n y ch fra g m en ta ch Dziejów A postolskich (np. rozdz. 6— 8; 1, 19— 30) i w n iek tó ry ch u stę ­ pach w ielkich L istów św. P a w ła (1 K or 11, 23 ns; 15, 1 ns). Po­ chodzenia hellenistyczn o -p rzed p aw ło w eg o są w listach Apo­ sto ła w ogóle te w szy stk ie zdania i term in y , k tó re a u to r listów

[

9

]

T E O L O G I A B I B L I J N A N . T E S T A M E N T U 3 8 5

uw aża za pow szechnie znane i d latego ani nie w y ja śn ia ich treści ani nie bierze ich za przed m io t sw ych teologicznych apo­ logii. Do tak ic h elem en tó w n ależą ty tu ły C h ry stu sa, n iek tó re tw ierd zen ia z zak resu eschatologii, w ypow iedzi dotyczące sa­ k ram e n tó w św. itp . Do p ew n y c h w niosków n a te m a t m y śle n ia środow iska, w k tó ry m żył i nau czał P aw eł, m ożna rów nież dojść, ro zu m u jąc retro sp e k ty w n ie, n a po d staw ie pism p óźn iej­ szych co p raw d a, lecz noszących znam iona n iew ątp liw e teolo­ gii h ellen isty czn ej. Do tak ich należą: L ist do H br, L ist B a r­ naby, P ie rw sz y L ist św. K lem ensa, L isty św. P io tra . Oto tere n ideologiczny, n a k tó ry m m ia ł budow ać sw oją teologię P aw eł. Rozw ijając sw oją działalność na g ru n cie ch rześcijań stw a h elle­ nistycznego P a w e ł zajął się p rzed e w szy stk im m otyw am i, k tó re form ow ały k e ry g m a t g m in y h e llen isty czn ej. M oty w y owe opracow ał teologicznie i podniósł do ran g i poszczególnych te ­ m atów sw ojej teologii.

Pism a Jan o w e — B u ltm a n n zalicza do n ich c z w a rtą E w an ­ gelię o ra z L isty Ja n a, choć nie ro zstrzy g a, czy te o sta tn ie są dziełem sam ego J a n a czy też pochodzą ty lk o z jego szkoły — w ykazują n iem a ły d y sta n s ta k w sto su n k u do n a u k i Jezu sa (V erkündigu n g J e su ) ja k i w zględem teologii sy noptyków . Nie spotyka się ró w n ież w p ism ach J a n a term in o lo g ii specyficznie Paw łow ej, b ra k u J a n a w ogóle p e rsp e k ty w zbaw ienia (h eils- geschichtliche P ersp ektive). J a n je s t p ostacią teologicznie nie­ zależną. W zrastał i d o jrzew ał ideologicznie w atm o sferze ch rze­ ścijaństw a w schodniego. W skazuje na to języ k pism Janow ych, typow y dla J a n a dualizm tem a ty c z n y oraz ciągle do strze­ galne — zdaniem B u ltm a n n a — w p ły w y m itów gnostyckich w p rzed staw ian iu osoby, życia i zbaw czych czynów Jezusa. Całą teologię J a n a sprow adza B u ltm a n n do trz e ch w ielkich tem atów : 1. Ja n o w y dualizm , 2. Sąd n ad św iatem — zagad­ nienie obejm ujące całą chrystologię i soteriologię Janow ą, 3. W iara — lu b rzecz b ardzo u praszczając: teologia m o raln a pism Janow ych.

Pozostałe i chronologicznie n ajp ó źn iejsze pistma Nowego T estam entu są w y razem nie ty le teologii ile raczej św iado­ mości pierw o tn eg o Kościoła w poszczególnych stad iach jego 23 — S t u d i a T h e o l o g i c a V a r s . N r 1/1970

3 8 6 К . R O M A N I U K [1 0]

h isto ry czn ej ew olucji. D latego to trzecia część teologii Nowego T e sta m en tu w u jęc iu B u ltm a n n a nosi ty tu ł: Die E n tw ick lu n g zur alten K irche. P o d ty m ty tu łe m został zgru p o w an y m a­ teriał, k tó reg o pierw szy p a ra g ra f dotyczy p o w stan ia i rozw oju

urzędów w p ierw o tn y ch gm inach (E n tste h u n g u n d erste E n t­ w ic k lu n g der kirch lich en O rdnung), d ru g i m ów i o rozw oju d o k try n y dogm atycznej n ajstarszeg o Kościoła, trzeci wreszcie zajm u je się p ro b lem em w czesnochrześcijańskiego sty lu życia.

6. W y darzen iem godnym odnotow ania było opublikow anie

dw a la ta tem u teologii b ib lijn ej H. C o n z e l m a n n a 18. Ca­ łość dzieli się na pięć n a stę p u jąc y c h części: 1. K e ry g m a t gm iny p a lesty ń sk iej i hellen isty czn ej, 2. K e ry g m a t synoptyczny 3. Teologia P aw ła, 4. C h rześcijaństw o w gm in ach założonych przez P a w ła (d eu te ro -p a u lin a , ojc. apostolscy), 5. Teologia pi­ sm a św. Ja n a. Podział, zbliżony do B ultm annow ego, w ydaje się być b ardzo logiczny, b ard ziej u m iark o w an y .

B. K a t o l i c k i e k o n c e p c j e t e o l o g i i b i b l i j n e j N o w e g o T e s t a m e n t u

1. P rzeg ląd k ato lick ich teologii b ib lijn y c h zaczniem y od ujęć n a jm n ie j godnych naślado w ania. Do tak ic h należy niew ątp li­ w ie czterotom ow e dzieło F. C. C e u p p e n s a 19. Ju ż same ty tu ły poszczególnych tom ów w sk a z u ją n a to, że m am y do czynienia w łaściw ie z teologią dogm atyczną, k tó ra w swym a rg u m e n to w an iu je st ty lk o pozbaw iona tra d y c ji jako drugiego źróda d o g m a ty k i20. W teologii b ib lijn e j C e u p p e n s a nie tylk o została zachow ana term in o lo gia b azu jąca n a system ie św.

18 Grundriss der Theologie des N euen Testam ents, München 1968. 19 Theologia ЪгЫгса, I. De Deo Uno, Torino — Roma 19492; II. De Deo Trino, 1949 2; III. De Incarnatione, 19502; IV. De Mariologia, 19492. 20 ist eher eine biblische Unterm auerung der Dogmatik als eine bibli­ sche Theologie zu nennen. R. S c h n a c k e n b u r g , Neutestamentliche Theologie, 21. Tego rodzaju zbiory tekstów dowodowych (dicta proban- tia) dla dogmatyki już kilkaset lat tem u publikow ali protestanci. Zob.

dla przykładu F. M e l a n c h t o n , Loci com m unes W ittenbergae 1521; S. S c h m i d t , Collegium ЫЪИсит, in quo dicta Veteris et Novi Testa­

m enti iu xta seriem locorum com m unium theologicorum explicantur,

[1 1] T E O L O O D f B I B L I J N A N . T E S T A M E N T U 3 8 7

Tom asza z A kw inu, lecz nie u leg ły tak że zm ianie s tr u k tu r y po­ szczególnych tra k ta tó w , sprzecznych bardzo często z m e n ta l­ nością i k o n stru k c ja m i m yślow ym i a u to ró w n atch n io n ych . Nic dziwnego, że w tak im u jęciu -pew ne p a rtie m a te ria łu b ib lij­ nego nie zostały w ogóle uw zględnione, bo nie było dla nich odpow iedniego tr a k ta tu w s tru k tu rz e dogm atycznej, in n y m znów — jak np. m ariologii — pośw ięcono niep ro p o rcjo n aln ie dużo uw ag i i m iejsca.

2. F. C. C e u p p e n s nie w y k o rz y sta ł w cale p o p u larn e j co praw da, lecz godnej uw agi gdy chodzi o u k ła d m a te ria łu b ib lij­ nego teologii A. L e m o n n y e r a 21. Ten o sta tn i a u to r je s t zdania, że p rzy g ru p o w an iu dan y ch b ib lijn y c h należy m ieć n a uwadze zarów no podobieństw o tem aty czn e tekstów , jak i ch ro ­ nologiczne rozm ieszczenia poszczególnych w ypow iedzi a u to ró w natchnionych. S ch em at p o dan y w zw iązłej teologii L e m o n - n y e r a odpow iada — w p rzek o n an iu tego a u to ra i licznych jego k ry ty k ó w — tem u podw ójnem u w ym agan iu. T ak w ięc całość m a te ria łu biblijnego podzielił L e m o ^ n n y e r n a trz y części: sy noptycy, P aw eł, pism a Janow e. W edług k ry te riu m rzeczowego te k sty sy n op ty kó w d o tyczą K ró lestw a Bożego i jego założyciela, teologia P a w ła sp ro w ad za się ostateczn ie do tem atu now ej ekonom ii zbaw ienia; w pism ach Ja n o w y c h zaś dom inuje jako te m a t c e n tra ln y osoba sam ego Jezusa.

3. N a jp o p u la rn ie jsz ą spośród nieliczn y ch kato lick ich teologii biblijnych Now ego T e sta m en tu je s t n iew ątp liw ie dw utom ow a praca Μ. M e i n e r t z a 22. G dy chodzi o sy ste m aty k ę m a te ­ riału biblijnego a u to r odrzuca św iadom ie k ry te ria do g m aty ­ cznego podziału tek stó w w ed łu g m eto d y zastosow anej p rzez C e u p p e n s a. W yraża się k ry ty c z n ie o w szelkich próbach sprow adzenia całej B iblii do jed n e j m y śli w spó lnej. O drzuca zdecydow anie w szelkie podziały m a te ria łu b ib lijneg o w o p a r­ ciu o k ry te ria , k tó ry m i o p e ru ją szkoły religionistyczne.

Mei-21 Théologie du Nouveau Testam ent, Paris 1928. W ydanie drugie opra­

cował uzupełniając bibliografię i noty L. С e r f a u x , Paris 1963.

22 Theologie des N euen Testam entes (Die Heilige Schrift des N euen Testamentes. Ergänzungsband I, II), Bonn 1950.

n e rtz uw aża, że p rzy podziale tek stó w b ib lijn y ch w teologii Nowego T e sta m en tu należy b rać za p u n k t w y jśc ia głów ne — pod w zględem d o k try n a ln y m — postacie b ib lijn e, lub m ówiąc prościej głów nych a u to ró w teologii z a w a rty c h w księgach P i­ sm a św. Nowego T e sta m en tu 23. Zgodnie z tą zasadą teologia

M einertza dzieli się na cztery n astę p u jąc e części: 1. Jezus, 2. P ie rw o tn a gm ina, 3. A postoł Paw eł, 4. Teologia Janow a, W m a te ria le b ib lijn y m w iążącym się z osobą Jezu sa w y o d ręb ­ nia M einertz tak ie te m a ty jak: poprzednik Jezusa, K ró­ lestw o Boże, Jezu s jak o ten, k tó ry sprow adza królestw o Boże n a ziem ię. Do tem ató w głów nych w teologii p ierw o tn e j gm iny należą n astę p u jąc e zagadnienia: z m a rtw y ch w sta ły Zbawiciel, środki lub n arz ę d z ia uśw ięcenia, Kościół, życie ch rześcijań ­ skie w ed łu g listów J a k u b a i Ju d y . N ajb ard ziej — n aw et obję­ tościow o — rozb u d o w an a jest część dotycząca św. P aw ła. Oto głów ne te m a ty teologii P aw ła: człow iek p rzed odkupieniem , Zbaw iciel, zbaw ienie, u sp raw ied liw ien ie i w iara, now e życie w C h ry stu sie i w D uchu, Kościół, ety k a, eschatologia, Paw eł i Jezus, L ist do H ebrajczyków , L isty P io tra . D la teologii Jan a o d ręb n e źródło stanow i c z w arta ew an gelia i listy, inne zaś A pokalipsa.

4. B ardzo zbliżona w swej stru k tu rz e do p rac y M einertza je s t teologia Nowego T e sta m e n tu J. B o n s i r v e n a 24, Bon- sirv e n rów nież g ru p u je teologiczne te k s ty b ib lijn e dokoła głów nych postaci. Jego teologia sk ład a się rów nież z czterech części, k tó ry c h ty tu ły ,są n astę p u jąc e : 1. J é su s — C h rist; 2. Lè ch ristia n ism e p r im itif; 3. S a in t Paul; 4. M a tu rité s chrétiennes. W łaśnie w owej c z w artej części, nie m ającej swego odpowièd- n ika pod w zględem ty tu łu u M einertza, z n a jd u je się teologia J a n a i pozostałych pism Nowego T estam en tu .

5. H. S c h l i e r nie n ap isał co p raw d a żadnej teologii No­ wego T estam en tu , ale jest a u to re m bardzo zasadniczego a rty ­

g g g К . R O M A N IU K [12]

23 entscheidende, führende Persönlichkeiten.

[ 1 3 ] T E O L O G I A B I B L I J N A N . T E S T A M E N T U 3 8 9

ku łu na te m a t „ isto ty i zadań teologii Nowego T e s ta m e n tu ” 25. Podobnie ja k B u ltm a n n — choć bez u p rzed n ich założeń k ry ­ tyczny ch co do historyczności w y d a rz eń zapisanych w E w an­ geliach — sądzi S chlier, że n au czan ie i życie Je zu sa m usi stanow ić bazę i w a ru n e k zarazem w szelkiej teologii Nowego T estam entu . J e s t rzeczą rów nież niezbęd ną uw zględnienie głów nych etap ów chronologicznych w h isto rii objaw ien ia no- w o testam en taln eg o . A u to r sam d ostrzega cz te ry tak ie etapy: 1. T rad y cja p ierw o tn e j gm iny, 2. Teologia synoptyków , 3. P a ­ weł, 4. Ja n . S y n o p ty ków rad z i ro zp a try w a ć każdego oddziel­ nie, gdyż k ażdy z nich podaje sw oistą, nieco odm ienną in te r ­ p reta cję tego sam ego d epozytu w iary . W szystko m usi być b ra n e pod uw agę, jako w y raz specyficznej teologii. I tak np. p ró b u ją c odnaleźć teologię św. Ł ukasza trz e b a uw zględnić nie tylko jego Ew angelie, lecz także D zieje A postolskie. W E w angelii zaś samej żad ną m ia rą nie m ożna pom inąć dw u pierw szych roz­ działów, gdyż w nich rów nież w y ra ż a ją się bardzo k o n k re tn e idee teologiczne ew an g elisty. Nie je s t rzeczą zupełnie oczyw i­ stą, czy bezpośrednio po sy n o p ty k a c h należy ro zp a try w a ć listy św. P aw ła czy też pism a Jan o w e. Za kolejnością: sy n o p ty cy — Ja n p rzem aw iałb y fa k t, że J a n sw oją in te rp re ta c ję depo zytu w iary u ją ł rów n ież w fo rm ę ew angelii. Z d ru g ie j stro n y je d ­ nak P aw eł, choć nie pisze ew angelii, je s t b ard ziej niż J a n zw iązany z tra d y c ją sy n o p ty czn ą i w ie rn ie j niż J a n o dtw arza wiele jej fra g m en tó w . T ak w ięc H. S ch lier jest ostatecznie zdania, że po rząd ek w ro zp a try w a n iu teologicznym pism No­ wego T e sta m en tu w inien być n a stę p u jąc y : sy n o p ty cy — P a ­ weł — Ja n . P o tem p rzy szłab y kolej n a P ierw szy L ist P io tra , List do H ebrajczykó w i w reszcie n a pozostałe pism a Nowego T estam entu. W celu u k azan ia jedności treściow ej całej teologii Nowego T e sta m en tu a u to r p ro p o n u je m ieć ciągle n a uw adze następujące w ielk ie tem a ty : Bóg, opatrzność Boża, Jezu s C h ry ­ stus, D uch Sw., Kościół, w iara, życie now e 26. Jed n ak że pełnej,

25 Über Sinn und Aufgabe einer Theologie des Neuen Testam ents. BZ 1 (1957) 5—23.

3 9 0 К . R O M A N IU K [ 1 4 ]

jednoczącej całą teologię NT sy n te z y nie będzie m ożna doko­ nać, dopóki nie' będą opracow ane szczegółow e m onografie na poszczególne, p rz y n a jm n ie j zasadnicze te m a ty Nowego T esta­ m en tu .

6. Nie je s t ró w n ież a u to re m teologii Nowego T estam en tu

R. S c h n a c k e n b u r g , lecz zaw dzięczam y te m u niep rze­ ciętn em u egzegecie cenne stu d iu m n a te m a t obecnego stanu b ad a ń w zak resie teologii b ib lijn e j Nowego T e s ta m e n tu 27. W rozdziale w stę p n y m sw ojej p ra c y R. S ch n ack en b u rg za­ uw aża, że teologia nie zaczyna się dopiero tam , gdzie o b jaw ie­ nie je st już w y jaśn io n e i u sy ste m aty z o w a n e p rzy pom ocy filo­ zofii g reckiej. Teologia je s t już w sam ej Biblii. P a m ię ta ć p rzy ty m należy, że o b jaw ien ie nie dociera do n as w fo rm ie czystej. Zostało u trw a lo n e przez a u to ró w n a tc h n io n y ch w s ta n ie już zin te rp re to w an y m , u ję ty m w teologiczne tw ierd z en ia p ie r­ w o tn ej gm iny. Z atem do treści n auczan ia Jezusow ego ew ange­ liści dorzucili w łasn e sfo rm u ło w an ia oraz tr u d zw iązany z se­ lekcjonow aniem słów i czynów Jezusa. Otóż ow e sfo rm uło ­ w an ia i dobór pouczeń o raz w y d a rz eń z życia Jezu sa — to ele­ m e n ty składow e p ierw szej chronologicznie teologii Nowego T estam en tu . Ta pierw sza w a rstw a teologiczna posiada c h a ra k te r bardzo p ry m ity w n y i anonim ow y, choć nie uleg a w ątpliw ości, że k r y ją się za n ią apostołow ie jako św iadkow ie o raz in te rp re ta to ­ rzy , ob jaw ien ia. Ich nauczan ie n azy w a się k e ry g m a te m apostol­ skim . N a k e ry g m a t apostolski g m in a rea g u je różnie fo rm u ło ­ w an y m i w y zn an iam i w iary , lub w ypow iedziam i m odlitew no- -doksologicznym i. W te n sposób' teologia w k raczając w życie o trz y m u je n iejako sw oje ciało. N a k ery g m acie apostolskim b azu ją teologie poszczególnych a u to ró w n a tc h n io n y ch i kazno­ dziejów n o w o testam en taln y ch , k tó rzy , posługując się z kolei całym sy stem em w łasn y ch pojęć, pew ne m y śli tylko refe ru ją ,

27 La Théologie du Nouveau Testam ent. Etat de la question (Studia

Neotestamentica: Subsidia I), Desclée de Brouw er 1961. Pierwsze, znacz­

nie poszerzone wydanie niemieckie: N eutestam entliche Theologie. Der

[ 1 5 ] T E O L O G I A B I B L I J N A N . T E S T A M E N T U 3 9 1

inne zaś sp ecjaln ie ro zw ija ją dostosow ując je do całości sw ojej nauki. N a m iano teologów w p e łn i zasłu g u ją w N ow ym T esta­ m encie P aw eł, J a n E w an g elista oraz a u to r L istu do H e b ra j­ czyków. W całej teologii Now ego T e sta m en tu w y ró żn ia H. S ch n ack en b u rg sześć n a stę p u ją c y c h bloków tem atyczn ych: I. K e ry g m a t i teologia K ościoła pierw otnego, 2. Teologia e w an ­ gelii sy n o p tyczn y ch (eschatologia, eklezjologia, chrystologia, m oralność i życie chrześcijańskie, in te rp re ta c ja historii), 3. Teo­ logia poszczególnych sy no p ty kó w (Łk, Mk, Mt), 4. Teologia św. P aw ła, 5. Teologia św. Ja n a, 6. Teologia pozostałych pism Nowego T e sta m e n tu (L isty pastersk ie, H ebr, 1 P, Арок.).

O p ro p on ow an y ch p rzez H. S c h lie ra i R. S ch n ack en b u rg a u jęciach teologii Nowego T e sta m en tu n ależy powiedzieć, że p rz e jm u ją one w szy stk ie p o zyty w y k r y ty k i racjo n alisty czn ej, odrzucając zdecydow anie jej ele m en ty n iew ątp liw ie b łę d n e ,' jak np. istn ien ie m itó w w N ow ym T estam encie, b ra k zw iązku m iędzy opisyw anym i w E w angeliach zd arzeniam i a h isto rią oraz p ró b y egzy stencjalistycznego — w sensie proponow anym przez B u ltm a n n a — in te rp re to w a n ia B ib lii28.

7. Dość o ry g in aln e zjaw isko —■ o ry g in aln e nie w n ajlep szy m

znaczeniu —■ p rze d staw ia o statn io w y d an a Teologia Nowego

T estam en tu H. S c h e l k l e g o 29/ Całe, szeroko zakrojone dzieło m a się skład ać z c zterech tom ów , z k tó ry c h pierw szy — w łaśnie już o p u b lik o w an y —■ m ów i o stw orzeniu, II. — o h i­ storii zbaw ienia i o objaw ieniu, III —· będzie pośw ięcony za­ gadnieniom etycznym , а IV — K ró lestw u Bożemu, Kościołowi i ostatecznem u d o p ełn ien iu w szy stk ich rzeczy. N ie tru d n o do­ strzec, że je s t to w pew ny m sensie n a w ró t do koncepcji zna­ nych n a m już z opracow ań C euppensa. Na ty m polega n iefo

r-28 -W związku z głównymi różnicami między protestanckim i a kato­ lickimi ujęciam i teologii’ biblijnej NT w arto zacytować opinie Р. В e- n o i t : Une chose reste qui distingue radicalement nos conclusions de

celles de la critique rationaliste: là ou elle voit création d’un m yth e de Jésus qui l’a fait Christ et Dieu, nous voyons la découverte du m ystère

de Jésus qui était déjà rèelem ent Christ et Dieu. RB 54 (!947) 512. 29 Theologie des Neuen Testam ents, Düsseldorf 1968.

392 К . R O M A N I U K [16]

tu n n a oryginalność pom ysłu Schelklego. Po ty lu bardzo ud a­ ny ch pró b ach zarów no p ro te sta n c k ic h jak i katolickich, pow rót do daw nego sposobu k o n stru o w a n ia teologii b ib lijn e j w y daje się co n a jm n ie j dziw ny. Znów bow iem m am y do czynienia z n o m e n k la tu rą poszczególnych tra k ta tó w dogm atycznych w pro w adzo n y ch do Biblii.

*

* φ

Po w y elim in o w an iu kon cep cji dog m aty cznych po w tarzają się ciągle n a nowo d w a ujęcia: chronologiczne i rzeczowe. M uszą one być połączone w jedność organiczną, żeby była o b jęta całość m a te ria łu biblijnego. W iększą p opu larn ością cie­ szy się u jęcie te m a ty c z n e z u w zg lęd nien iem chronologii w ra ­ m ach poszczególnych tem atów .

II. PRÖBA ZDEFINIOWANIA TEOLOGII B IB LIJN EJ NOWEGO TESTAM ENTU30

A. D e f i n i c j a t e o l o g i i b i b l i j n e j

W ydaje się, iż biorąc pod uw agę w szy stk ie pozytyw n e ele­ m en ty om ów ionych d o tąd koncepcji zarów no k ato lick ich jak i p ro testan ck ich , teologię b ib lijn ą Nowego T e sta m en tu m ożna by określić w n a stę p u ją c y sposób: J e s t t o s y s t e m a t y c z ­ n y i k r y t y c z n y , d o k o n a n y w ś w i e t l e w i a r y , w y ­ k ł a d p r a w d o b j a w i o n y c h j e d n e j , k i l k u l u b w s z y s t k i c h k s i ą g N o w e g o T e s t a m e n t u 31.

30 Por. F. М. В r a u n, La theologie biblique, Revue Thom iste 61 (1953) 221—253; W. H i l l m a n n , Wege zur neutestam entlichen Theologie, Wis­

senschaft und W eisheit 14 (1951) 56—67; 200—211; 15 (1952) 15—32; 122—

136; C. S p i c q L ’avènem ent de la théologie biblique, RB 35 (1951) 561—574; tegoż autora: Nouvelles réflexions sur la théologie biblique, RS PhiT 42 (1958) 209—219; H. S c h l i e r , Sinn und Aufgabe einer The­

ologie des Neuen Testam ents, Theol. Jahrbuch 1960, 21—36; S. L y o n ­

n e t , De m om enta et notione theologiae biblicae, VD 34 (1956) 142—153. 31 Por. S. L у ο η n e t, De Peccato et de Redem ptione I: De notione

peccati, Romae 1957, 25; K. R a h n e r , Biblische Theologie, w: Lexikon zur Theologie und Kirche, II, 448. Mniej sprecyzowaną definicję tej dy­

[ 1 7 ] T E O L O G I A B I B L I J N A N . T E S T A M E N T U 3 9 3

P rz ejd ź m y do bliższej an alizy tej d e fin icji. Będąc w y k ła ­ dem, teologia b ib lijn a u k azu je sen's zdań lub całych zespołów zdań w oparciu o znaczenie nie ty lk o słow nikow e, lecz także k o n tek stu a ln e poszczególnych term in ów . N iekiedy sens ow ych zdań w y n ik a z sam ego ro d zaju stosow anej a rg u m e n ta c ji (np. u M t u staw iczn e stw ierd zan ie, że w yp ełn iło się Pism o) oraz z takiego a nie innego g ru p o w a n ia m a te ria łu (np. Łukaszow e k o n stru o w an ie całej ew angelii dokoła te m a tu zbliżania się Jezusa do Jerozolim y).

Z kolei słów kilk a o sy stem atyczności i k ry ty czn o ści teologii biblijnej. Otóż jed n y m z w a ru n k ó w każdej n a u k i je st to, żeby stanow iła sy stem zdań pow iązanych logicznie. W przeciw nym przyp adk u m a się do czynienia nie z n au k ą, lecz z luźny m zbie- rem w iadom ości. S y ste m a ty k a owa jest zadaniem szczególnie doniosłym , gdy chodzi o teologię ksiąg natchn ion ych, z k tó ­ rych żadn a nie jest teo rety czn y m w ykładem , ale odpow iedzią na bardzo k o n k re tn e p otrzeb y gm iny. W iele tw ierd zeń bardzo cennych pod w zględem teologicznych treści w ypow iedzieli ew angeliści — a zwłaszcza św. P a w e ł — m im ochodem . N ie­ kiedy c e n tra ln e p raw d y dogm atyczne stan ow ią fra g m e n ty po­ lem ik lub są w plecione w zw ykłe pouczenia. Sam e w sobie są elem en tam i teologii a nie teologią jako taką. T rzeba je usystem atyzow ać, pow iązać logicznie, jeśli się chce otrzym ać pełny obraz teologii danego au to ra.

Istotę s y ste m a ty k i stanow i s tr u k tu ra ln y podział danych objaw ienia w sposób w y c z e rp u ją cy zarów no pod względem* m aterialn y m , jak i fo rm aln y m . Inaczej m ów iąc: w zbiorze te ­ m atów stanow iących teologię Nowego T e sta m en tu nie m oże być pom in ięte żadne z zagadnień poruszonych przez a u to ra natchnionego. Tym w łaśnie m iędzy in n y m i różni się teologia biblijna od teologii d ogm atycznej: pierw sza w y czerp u je całą treść P ism a św. Nowego T estam en tu , d ru g a odw ołuje się ty lko

scypliny podaje J. B r a u n : une réflexion sur le donné révéléperçu dans

la lumière de la, foi... le travail de l’intelligence appliquée à scruter et à ordonner l’ensemble des vérités contenues dans la Parole de Dieu. La Théologie biblique, Revue Thom iste 53 (1953) 223.

do n ie k tó ry c h tek stó w natch n io n y ch , nie u w zględ niając przy ty m b ardzo w ielu te m a tó w b iblijny ch. W a ru n e k zaś u k ład u w y czerp u jącego m a te ria ł b ib lijn y fo rm a ln ie sp ełn ia teologia b ib lijn a w ted y , gd y uw zg lędn ia odm ienność fo rm a ln ą ty ch sam y ch p ra w d n a ró żn y ch e tap ach ich histo ry czn ej ew olucji. T ak np. nieco in n a je s t eschatologia b ib lijn a w ujęciu Ma­ teusza, in n a u św. P aw ła, a jeszcze in n a w A pokalipsie św. J a n a . P odobnie rzecz m a się z soteriologią, sak ram en to lo g ią itp.

System aty czn o ść w y k ła d u teologii b ib lijn e j p rze jaw ia się, m iędzy in n y m i, we- w łaściw ym o d d aniu poszczególnych ak cen­ tów, n iejed nako w o rozm ieszczonych p rzez sam ych autorów n a tc h n io n y ch n a d poszczególnym i tem atam i. N iek tó re bowiem p ra w d y z a w arte w B iblii m ają c h a ra k te r tw ierd zeń c e n tra l­ nych, in n e są p o tra k to w a n e m arginesow o, jeszcze inne nie w y k ra c z a ją poza ra m y zw yk ły ch aluzji. Do sp ra w zw iązanych z sy stem aty czn y m c h a ra k te re m teologii b ib lijn e j n ależy ró w ­ nież pro b lem k ry te riu m , w edług k tó reg o należało by podzielić ma p ew n e g ru p y w szy stk ie w ypow iedzi a u to ró w natchnionych. Z dokonanego p rzez nas w p o przed n im rozdziale przeglądu różnych, zaró w n o k ato lick ich ja k i p ro te sta n c k ic h u jęć teologii b ib lijn e j w y n ik ało , że d w a ta k ie k ry te r ia stosow ano najczę­ ściej: chronologiczne i rzeczowe. W edług klucza pierw szego za p o d staw ę do g ru p o w an ia tek stó w b ib lijn y c h b ran o p rzy ­ puszczaln e d a ty — różnie p rzez ró żn y ch egzegetów pojm o­ w a n e — p o w staw an ia poszczególnych k siąg P ism a św., zaś k ry te riu m d ru g ie prow ad ziło zazw yczaj do w y o d ręb n ien ia w iększy ch jed n o ste k tem aty czn ych , złożonych z w ypow iedzi, k tó re pochodziły z ró żn y ch co p ra w d a ksiąg, ale dotyczyły, tego sam ego te m a tu . Nie b rak ło rów nież — ja k w idzieliśm y —■ w y siłk ó w zm ierzający ch do łącznego tra k to w a n ia dw u w spom ­

nian y c h k ry te rió w . Otóż to sy n te ty c zn e spojrzenie, chronolo­ giczne i rzeczow e zarazem , stan ow i ry s c h a ra k te ry sty c z n y dla d zisiejszy ch koncepcji teologii b ib lijn ej.

[ 1 9 ] T E O L O G IA B IB L IJN A N . T E S T A M E N T U 3 9 5

B. P r z e d m i o t m a t e r i a l n y i f o r m a l n y t e o l o g i i b i b l i j n e j

P rzed m io tem m a te ria ln y m teologii b ib lijn e j je s t Bóg. Jeśli n aw et dość często m ów i się w teologii o człow ieku, to jed n a k w g ru n cie rzeczy je s t to zawsze n a u k a o Bogu: o Bogu s tw a rz a ­

jącym i w ynoszącym człow ieka, o Bogu tw ó rcy K ościoła i S a­ k ram en tó w . o Bogu, w k tó ry m z n a jd ą sw e d o p ełnienie w szy st­ kie rzeczy itp. N ie są w ięc w pełn i uzasadnione w y siłk i tych, k tó rz y — ja k np. B u ltm a n n — całą teologię b ib lijn ą p ró b u ją sprow adzić do an tropo lo gii w im ię prześw iadczenia, że w Biblii każde zdanie o Bcgu, je s t też o rzek an iem o człow ieku 33.

P rzed m io tem fo rm a ln y m te o lo g ii. b ib lijn e j je s t Bóg jako o b jaw iający się św iatu w celu urzeczy w istn ien ia sw ojego w ładztw a nad stw o rzen iam i i d o k o n ania przez C h ry stu sa dzieła zbaw ienia człow ieka. P a trz y się zatem w teologii n a w szystko jak b y oczym a Boga: n a Boga sam ego (S elb sto ffen barung), na człow ieka i na w szystkie in n e stw orzenia, zawsze od Boga w ychodząc i ku Bogu w racając. T ak więc teo cen try zm teologii Nowego T e sta m en tu jest p o tw ierdzo n y tak ż e p rzed m io tem

fo rm aln y m tej dyscypliny. Bóg jest dla teologa —■ b ib listy

ostatecznym źródłem poznania. S tąd m ówi się czasem , że teo­ logia — to ud ział człow ieka w o sobistej m ądrości, w e w iedzy Boga sam ego. Ze w zględu n a p rzed m io t fo rm a ln y teologia Nowego T e sta m e n tu je s t też zdecydow anie c h ry sto cen try czn a. P a trz y ona bow iem n a Boga o tyle, o ile je s t Bóg w osobie C hry stu sa tw ó rcą życia n ad p rzyrodzonego. W iele spośród w y ­ pow iedzianych do tąd zdań w zw iązku z p rzed m iotem m a te ria l­ nym i fo rm a ln y m teologii b ib lijn e j m ożna b y rów nież odnieść do każd ej teologii. Nic w ty m dziw nego. O drębną, sam odzielną pozycję w śró d in n y ch d yscyplin zap ew n iają teologii b ib lijn ej jej źródła, m eto d a i zadania, jak ie m a do spełnienia.

32 Jeżeli je st to naw et po części słuszne w teologii Paw ła, to już na-pewno rzadko kiedy w eryfikuje się w pism ach św. Jana.

3 9 6 К . R O M A N IU K _[20]

С. Ź r ó d ł a t e o l o g i i b i b l i j n e j

Źródło dla teologii b ib lijn ej N ow ego T e sta m en tu w ujęciu k a to lic k im stan o w ią — ja k ju ż zaznaczyliśm y — księgi kano­ n iczne i ty lk o księgi kan o n iczn e P ism a św. Nowego T estam en ­ tu. Inaczej m ów iąc: teologia b ib lijn a Nowego T e sta m en tu zaj­ m u je się w ypO w iedzianym i d o kład n ie m yślam i Nowego T esta­ m en tu , tej księgi, k tó rą K ościół p rzed k ład a jako słowo Boże, z której- czerpie m a te ria ł do nauczania, k tó rą żyje litu rg ią i któ­ ra stanow i głów ne źródło poznania w teologii dogm atycznej. O rzeczenia M agisteriu m K ościelnego są tylk o ubocznie i pośred­ nio źródłem dla teologii b ib lijn e j. A n alizu jem y je w ted y, kiedy p ra g n ie m y w ykazać, że zaw iera się w nich proponow ane przez nas rozum ienie jakiegoś tek stu . Tak np. en cyklika „Haurietis aguas” p o tw ierd za przypuszczenie, że idea m iłości Bożej sta ­ now i n a jisto tn ie jszy a sp ek t soteriologii św. Paw ła. O rzeczenia Kościoła są dla b ib listy katolickiego w pierw szy m rzędzie n o rm ą n eg aty w n ą, co oznacza, że jeśli jak iś w niosek w y p ro ­ w adzony drogą analiz filolcg iczn o-h istory cznych pozostaje w sprzeczności z o rzeczeniam i K ościoła, dow ód to, że należy skorygow ać rozum ow anie, k tó re doprow adziło do w spom nia­ n y c h w yżej w niosków . Kościół je st d ep o zytariuszem całego objaw ien ia. Cieszy się w sw y m nau czan iu asy ste n c ją Ducha Św., jego p oznanie całościow e je s t pew n iejsze od naszego oglą­ d u pew nego w y c in k a p ra w d y objaw ionej.

P ism a O jców K ościoła są uw zględnione — ja k ju ż nadm ie­ n iliśm y w uw agach w stęp n y ch do rozdziału pierw szego — o ty le, o ile p o tw ierd z ają opinie teologów — b iblistów lub. kied y są niezbędne do od tw o rzen ia h isto rii egzegezy jakiegoś tek stu .

M ając P ism o św. za źródło teologia b ib lijn a w łaśn ie z P i­ sm a św. czerpie zarów no sam ą tem a ty k ę , ja k i term inologię, k tó rą o p eru je. T em ató w w teologii b ib lijn e j nie m oże być ani w ięcej an i m niej an i ty m b ardziej nie m ogą one być in n e niż w sam ej Biblii. T erm inologia zaś, k tó rą po sługuje się teologia b ib lijn a je st przedfilozoficzna — tzn. n ie zw iązana an i z sy­

stem em P la to n a an i A ry sto te le sa — i przedteologiczna — tzn. zarów no p o z aau g u stiań sk a jak i poza-Tom aszow a. T erm in o­ logia teologii b ib lijn e j w in n a być na w skroś biblijna.

D. M e t o d a t e o l o g i i b i b l i j n e j

W b ad an iach sw ych teologia b ib lijn a po słu gu je się m edotą 33 'historyczno-filologiczną. O znacza to, że dla teologa — b ib listy k ażda księga P ism a św. je s t p rzede w szystkim do k u m en tem historyczn y m . P rz y analizie tego d o k u m en tu k o rzy sta się w te ­ ologii b ib lijn e j z dyscyp lin pom ocniczych h isto rii jak: k ry ty k a tek stu , k ry ty k a litera c k a, archeologia, h isto ria staro ży tn eg o w schodu i św ia ta hellenistycznego. J e s t to więc zarazem m eto ­ da history czn o-po ró w n aw cza. W posług iw an iu się n ią należy p am iętać o niebezpieczeństw ach, k tó ry c h nie zawsze p o tra fiła unikn ąć tzw . religionsgeschichtliche Schule.

Filologiczną m u si być m eto da teologii b ib lijn e j dlatego, że bez solidnej filologii nie m o żn a u p raw ia ć żadnej d y scypliny biblijnej. Zw ykło się m ów ić o n iep rzeciętn y ch egzegetach, że sw oją w ielkość n au k o w ą zaw dzięczają w rodzonym zdolnościom i n iep rzeciętn ej w iedzy filologicznej (L agrange, B u ltm an n). M etodę teologii b ib lijn e j n iek ied y nazyw a się też sy n te ty c zn ą w o dróżn ieniu od m eto d y an a lity c z n e j, stosow anej zazw yczaj w egzegezie.

Ja k ąk o lw ie k b y łab y m eto d a teologii bib lijn ej, teolog k a to ­ licki będzie się nią posługiw ał k o rzy sta ją c ze św ia tła w iary . Oznacza to w p rak ty c e, że g dy b a d a m y np. p ism a św. Paw ła, to nie ty lk o dlatego, żeby odnaleźć w n ich p rzek o n an ia re li­ gijne w ielkiego człow ieka, lecz żeby stw ierdzić, ja k to w ro ­ zum ieniu tego apostoła o d bija się o bjaw ienie Boże tam ty c h czasów, ja k p rzez P a w ła p rzem aw iał P a n Bóg. Z koniecznością odw ołania się do w ia ry w iąże się sp raw a p ierw sza m etodycznie we w szelkich b ad an iach b ib lijn y c h i teologicznych: stw ierd ze­

£21] T E O L O G IA B IB L IJN A N . T E S T A M E N T U 3 9 7

33 Zob. A. D e s c a m p s , La m éthode en théologie biblique (Sacra pagina: Miscellanea biblie a Congressus Internationalis catholici de re biblica, vol. I), Paris — Gembloux 1959, 144—154.

3 9 8 К . R O M A N IU K [22] nie, k tó re księgi m am y uznać za źródło p raw d objaw ionych. O dpow iedź na pow yższe p y ta n ie d aje n a m jed y n ie Kościół w sw y m a u to ry ta ty w n y m orzeczeniu n a te m a t k an o n u ksiąg P ism a św iętego. P ra k ty c z n e n a s tę p s tw a p rzy jęcia kanonu ksiąg P ism a św. są bardzo zasadnicze tak ż e d la sam ej m etody teologii b ib lijn e j: księgi, będące jed y n y m źró d łem tej dyscy­ p lin y nie m ogą zaw ierać błędów . D lateg o też ani egzegeta, ani teolog b ib lijn y nie dowodzi żadnej z p ra w d P ism a św. — w y k ład a je, w y jaśn ia, p rzy stosow u je do naszego sposobu m y ­ ślenia, ale nie u siłu je dowodzić, że są praw dziw e.

N ie tru d n o zauw ażyć, że obok p rzed m io tu m aterialn eg o i form aln ego owo lu m e n fid e i sp raw ia rów nież, iż teologia bi­ b lijn a zasług u je w pełn i na m iano teologii. M imo iż posługuje się m etodą h isto ry czn ą, teologia b ib lijn a ze w zględu n a „św ia­ tło w ia ry ” nie jest ani h isto rią relig ii chrześcijańskiej, ani histo rią teologii n o w o te sta m en ta ln e j an i n a w e t teologią h i­ storii, tylko w łaśnie teologią w p ełn y m tego słow a znaczeniu 34.

E. J e d n o ś ć t e o l o g i i b i b l i j n e j

Z zagad nien iem w ia ry — choć na in n ej płaszczyźnie — wiąże się ró w nież sp ra w a w e w n ętrzn e j jedności teologii b ib lijn ej Nowego T e sta m en tu . W spom inaliśm y już, że każdem u spośród au to ró w n a tc h n io n y ch przy św iecały jak ieś szczególne idee, za­ m ia ry teologiczne, m y śli przew odnie, k tó re sp ra w ia ją, że m a się do czynienia, w ra m a c h ty lk o Now ego T estam en tu , z ca­ ły m szeregiem ró żn y ch teologii. S yno p ty cy , P aw eł, J n a i po­ zostali a u to rz y N T — n iejed nak ow o z in te rp re to w a li te sam e p raw d y objaw ione. M im o to słusznie m ożna m ówić o w e w n

ę-34 Może niedostatecznie ów moment wiary uwydatnia zaproponowana przez F. J. Ć w i e k o w s k i e g o definicja teologii biblijnej -.Biblical theology is that part of historical theology which seeks to understand the Scriptural doctrine of God and His relations w ith m en and w ith the world and to express this understanding through and in ą synthesis o f biblical categories. Biblical Theology as Historical Theology, CBQ 24

[2 3 ] T E O L O G I A B I B L I J N A N . T E S T A M E N T U 3 9 9

trz n c j jedności teologii Nowego T estam en tu . Jedność tę gw a­ ra n tu je w łaśn ie ta sam a w ia ra w jednego P ana, w jeden chrzest, jednego Boga i Ojca. Now y T e sta m en t je s t dziełem w iary. Bez odw oływ ania się do w ia ry m im o n a jb a rd zie j w y ­ specjalizow anej m eto d y filologiczno-historycznej nie uchw yci się ducha teologii n o w o te sta m en ta ln e j.

F. P o d z i a ł t e o l o g i i b i b l i j n e j

Na zakończenie teg o ro zd ziału — słów k ilk a o podziale teo ­ logii b ib lijn e j. W początkow ej fazie istn ia ła jed n a ty lk o teo ­ logia biblijna., S ta ry T e sta m en t trak to w a n o tak sam o ja k Nowy, d o p a tru ją c się w jed n y m i d ru g im zbioru a rg u m e n tó w dla teologii dogm atycznej. A u to rem , k tó ry po raz pierw szy w y ­

raźnie ro zg ran iczył teologie obydw u T estam en tów , b ył

G. L. В a u e r (1755— 1806). Jego teologia b ib lijn a Now ego Te­ stam en tu 35 s ta ła się w ty m w zględzie reg u łą p rze strz e g an ą po dzień dzisiejszy. Teologię b ib lijn ą dzielim y na teologię S ta ­ rego T e sta m en tu i teologię Nowego T estam en tu . N iezależnie od tego m ożna m ówić o teologiach poszczególnych au to ró w lub tem atów w ra m a c h obydw u T estam en tó w . Zależność obopólna teologii b ib lijn y c h dw u T estam en tó w jest zupełnie oczyw ista i nic nie ilu s tru je jej chyba ta k dokładnie, ja k sform u łow an a jeszcze przez św. A u g u sty n a zasada: N o v u m in V e tere latet, V etu s in N ovo p a t e t 3e. N iejedno w y d arzen ie zanotow ane w księgach P ism a św. S tareg o T estam en tu , niejedn o pouczenie proroków n a b ie ra w łaściw ego i pełnego znaczenia dopiero w św ietle życia i n au k i Jezusa. I odw ro tn ie, w ielu fra g m en tó w Nowego T e sta m en tu nie zrozum iem y w cale lub zrozum iem y je bardzo opacznie, jeśli b ędziem y a b stra h o w a li od w y raźn y ch , zam ierzonych przez sam ego a u to ra natch n io neg o n aw iązań do Starego T estam en tu .

To w zajem ne i ta k specyficzne pow iązanie obydw u T e sta ­

35 Théologie des N euen Testam ents, Tübingen 1800—1902, 4 tomy. 36 Quaest. in Ex. q. 73 (CSEL 28, 3, 141).

4 0 0 К . R O M A N I U K Γ 2 4 ]

m en tó w sp raw ia, iż w teologii b ib lijn ej Nowego T estam en tu bardzo zasadnicze m iejsce — p rz y n a jm n ie j w e w stęp ie — zaj­ m u ją zagadn ien ia dotyczące tzw . typologii lub sensu p e łn ie j­

szego (sensus plenior).

III. TEOLOGIA BIBLIJNA A DYSCYPLINY POKREWNE

S p ró b u jm y n a koniec określić stosun ek teologii b ib lijn ej do dyscy p lin p okrew nych.

A. M i e j s c e t e o l o g i i b i b l i j n e j w ś r ó d i n n y c h d y s c y p l i n t e o l o g i c z n y c h

Z acznijm y od miejisca, jakie zw ykło się w yznaczać teologii b ib lijn e j p rzy k lasy fik a c ji dyscy plin teologicznych, pam ię­ ta ją c od początku, że w zależności od p rz y ję te j podstaw y k lasy fik a c ji różne też są sy stem y podziału n au k teologicznych. Teologię b ib lijn ą, razem z in tro d u k c ją i egzegezą zaliczają n ie­ k tó rz y do tzw . h isto rii b ib lijn e j, k tó ra z kolei, łącząc się z hi­ sto rią Kościoła, tw o rz y teologię histo ry czną, w odróżnieniu od teologii d o k try n a ln e j i p r a k ty c z n e j37. Inni, biorąc za podstaw ę k lasy fik a c ji w zględy p sy ch ologiczno-dydaktyczne teologię bi­ blijn ą, w spólnie z teologią historyczną, u w ażają za bazę, na k tó re j b u d u je się z kolei teologię fu n d a m e n ta ln ą , m oralną i dogm aty czn ą 38. Lecz p rag n ą c być jak n a jb a rd zie j zw ięzłym i w y c zerp u jący m zarazem m ożna by się ograniczyć do sche­ m a tu n astępu jąceg o :

37 Por. J. В i 1 z, E inführung in die Theologie, Freiburg i. Br. 1935, 49 ns. Zaproponowany przez tego autora podział teologii przejęło wielu innych autorów. Zob. również M. S c h m a u s , Katholische Dogmatik, M ünchen5 1953, I, 51.

38 Por. J. B r i n k t r i n e , Offenbarung und Kirche, Fundam ental —

[ 2 5 ] T E O L O G IA B IB L I J N A N . T E S T A M E N T U 4 0 1 Teolo­ gia Teologia sp ek u la-ty w n a Teologia pozytyw na

Egzegeza i n a u k i pom ocnicze b ib lijn a

Teologia

Teol. bibl. ST Teol. bibl. N.T. P a tro lo g ia

H isto ria dogm atów H isto ria K o śc io ła 39.

B. T e o l o g i a b i b l i j n a a e g z e g e z a

N ajbliższą teologii b ib lijn e j Nowego T e sta m en tu jest nie­ w ątpliw ie egzegeza NT. G dy jed n a k egzegeza jest n a u k ą a n a ­ lityczną, z a jm u ją c ą się poszczególnym i w y razam i, an alizującą oderw ane zdania — to teologia b ib lijn a, rea su m u ją c osiągnięć cia egzegezy u k ład a je w pew ne całości, u k azu je ja k b y treść m ozaiki ułożonej z poszczególnych kam yków , zw racając p rzy tym uw ag ę n a ko lejn e e ta p y tw o rzen ia się całego o b r a z u 40. Zależność teologii b ib lijn e j od egzegezy je st w ięc oczyw ista. Nie n ależy je d n a k zapom inać, że egzegeza k o rzy sta rów nież z usług teologii b ib lijn e j. T ak rtp. zn ając cokolw iek z teologii biblijnej p e rs p e k ty w y teologii J a n a i P a w ła w iadom o, że w y ­ wyższenie C h ry stu sa u J a n a oznacza śm ierć Jezu sa n a krzyżu, u P a w ła zaś jest to p rzy jęcie C h ry stu sa zm artw y ch w stałeg o do

39 Inne godne uwagi podziały teologii, zob. u C. J o u r n e t , In tro ­ duction à la Théologie, Paris 1947, 201 ns; F. J. C w i e k o w s k i , Bibli­ cal Theology as Historical Theology, CBQ 24 (1962) 404—411; J. R ó ­ ż y c k i , D ogmatyka, I, 1. Metodologia teologii dogmatycznej.

40 Stosunek teologii biblijnej do egzegezy dobrze określa J. H a r ­ v e y pisząc: Le théologien biblique n’est donc pas seulem ent un exégète; sa tâche propre est de réprendre et de prolonger, sur le plan synthé­ tique, les données plus analitiques de l’exégése. Sym bolique et théolo­ gie biblique, S c Ecl 9 (1957) 147.

4 0 2 К . R O M A N I U K [ 2 6 ]

chw ały Ojca. Teologia b ib lijn a chroni w ięc egzegezę p rze d zbyt laicko-filologiczną in te rp re ta c ją n iek tó ry ch term in ów , lu b ca­ łych zw rotów b ib lijn y ch . A le teologia b ib lijn a zrodziła się nade w szystko z p o trz e b y w zm iankow anego już syntetycznego spo jrzen ia n a n iek tó re u stę p y P ism a św. N ależy też pam iętać, że w sw ym zaistn ien iu i dalszym rozw oju teologia biblijn a zależy od egzegezy a d o k ład n iej m ów iąc od pe^vnych m etod u p raw ia n ia egzegezy. N ie uleg a dziś w ątpliw ości, że teologia b ib lijn a sw oje w y o d ręb n ien ie się i rozkw it, którego dziś jeste­ śm y św iadkam i, zaw dzięcza egzegetycznej m etodzie historii red ag o w an ia — z niem iecka: red a ktionsg esch ichtlich e M e­ thode. Jed n ak że, b y zrozum ieć, na. czym polega isto ta te j m e­ tody, trz e b a przy p o m n ieć w k ilk u słow ach, czym b y ł histo- ry cy z m b ib lijn y oraz tzw . F orm geschichte. H istorycyzm bi­ b lijn y — k ie ru n e k zrodzony w egzegezie z chęci przeciw sta­ w ienia się w szelkim odm ianom racjo n alizm u k ła d ł zasadniczy nacisk na harm o n izo w an ie B iblii z d an y m i n a u k p rzy ro d n i­ czych, z h isto rią pow szechną, z archeologią i geografią. Realia z zak resu ty c h dw u o sta tn ic h d y scyplin z a jm u ją w ie le ' m iej­ sca w k o m en ta rz a c h z serii np·. C ursus S crip tu ra e Sacrae czy E tu d es B ibliques. F orm geschichte — za p rzed m io t b a d a ń bie­ rze m ałe je d n o stk i literack ie, k tó ry c h późniejsi re d a k to rz y — w p rzy p a d k u ew angelii zw ani ew an g elistam i — utw orzyli, najczęściej w sposób dość m echaniczny, w iększe całości. Ba­ dan ie ow ych całości jako tak ich jest — w p rzek o n an iu Form- geschichte — przedsięw zięciem bezcelow ym . N ależy się zająć

ty m i poszczególnym i fra g m e n ta m i w iększych części, aby

zbadać ich p o k rew ieństw o z g a tu n k a m i litera c k im i pozabiblij- nym i i w ykazać, jak ie to p o trzeb y życiow e (S itz im Leben) pierw o tn eg o K ościoła w p ły n ę ły n a pow stanie takiego w łaśnie a n ie innego opow iadania. W obec ta k pojm ow anej m etod y ba­ d a ń egzegetycznych zostały zgłoszone zastrzeżen ia nie tylko ze stro n y Kościoła, lecz także przez sam ych rac jo n alistó w n aj­ czystszej w ody. Z aczęła bow iem in tryg o w ać uczonych praca ow ych k o m p ilato rów odizolow anych jed n o stek literackich. P rób o w an o znaleźć odpow iedź n a p y tan ie, dlaczego, w imię