"Die Glaubenslehre des Islam", Herman Steiglecker, München 1959-1962 : [recenzja]

Jerzy Nosowski

"Die Glaubenslehre des Islam",

Herman Steiglecker, München

1959-1962 : [recenzja]

Studia Theologica Varsaviensia 1/1, 296-299

tu r a , p a r tim in sin e s c r ip to tr a d itio n ib u s , a w ięc część Objawienia znajduje się w Piśm ie

Sw.,

Podkreślona przez G ieselm anna w pierw szym rozwiązaniu pełność pod w zględem treści tak Pism a

Sw.

Sw.

Sw.

w

Sw

Sw.

Czy to rozw iązanie jest najszczęśliw sze i czy zostanie zaaprobo­ w ane, choć posiadadzisiaj najw ięcej zw olenników , pokaże przyszłość, gdyż debata na tem at m aterialnej wystarczalności, czy niew ystarczal- ności Pism a Sw. i jego stosunku do tradycji n ie jest jeszcze za­ kończona.

W każdym razie G eiselm ann dał w tej pracy nowe, oryginalne rozw iązanie problem u stosunku Pism a Sw. do tradycji, uzasadnił je w sposób krytyczny i wszechstronny.

Reasum ując, poczynione tutaj uwagi, m iło m i jest stw ierdzić, iż dzieło J. R. Geiselmanna, jest godne w ysokiej oceny, gdyż stanow i w spaniały bilans w ielkiej syntezy historyczno-teologicznej problem a­ tyki tradycji w Kościele.

k s. E d m u n d W ile m s k i

Z e s tu d ió w is la m is ty c z n y c h :

Herman Steiglecker, Die Glaubenslehre des Islam. 1 L ieferung Vor­ tragen und spekulative Dogmatik, München 1959, str. 1—160; 2 L iefe­ rung: Die geoffenbarte Dogmatik, München 1960, str. 161—320; 3 Lieferung: Die geoffenbarte Dogmatik, M ünchen 1961, str. 321—560; 4 Lieferung: Die geoffenbarte Dogmatik, M ünchen 1962, str. X X IV -j-

561—834,

Celem obszernego i wyczerpującego tem atykę zasad dókrynalnych islam u dzieła Stiegleckera jest udostępnienie orientalistom , islam istom , historykom religii, religioznawcom i teologom m ożliw ie wiernego w glądu w religię Mahometa. Zamiarem autora było obiektyw ne, bez­ stronne i spraw iedliw e przedstaw ienie podstaw religii muzułm ańskiej

w takim św ietle, w jakim oglądana jest ona przez wiernego m uzuł­ m anina, traktow anego n ie jako przeciwnika ideologicznego, lecz jako równouprawnionego partnera w dyskusji. Autor zastrzega na w stępie, że zam ierza uniknąć w szelk ich osobistych w niosków czy uw ag kry­ tycznych, ograniczając się w yłącznie do zobrazowania poglądów dok­ trynalnych islam u. Jakkolw iek z okazji przytaczania argum entacji zm ierzającej do w ykazania słuszności tych czy innych tez dogm atycz­ nych i apologetycznych autor szkicuje dyskusje i polem iki m iędzy stroną m uzułm ańską i nie-m uzułm ańską, to jednak poprzestaje na sam ym referacie poglądów m uzułm ańskich unikając przytaczania za­ rzutów pod adresem doktryny islamu. Przedstaw ione są przeto w książ­ ce poglądy, dowody i przeciw -argum enty m uzułm anów niezależnie od tego, czy i w jakim stopniu są one rozum iane i uznawane za godne uwagi przez niem uzułm anów.

Jako um otyw owanie podjętego w dziele zadania autor w ysuw a okoliczność, iż w ostatnich czasach islam wkracza ponow nie z zaska­ kującą żyw otnością” na w idow nię św iatow ą jako siła polityczna, go­ spodarcza i kulturalna.

Całość dzieła składa się z czterech zeszytów (Lieferungen), których podział ■ graficzny nie pokrywa się ściśle z podziałem treści. Spis rze­ czy podany jest dopiero na początku czwartego zeszytu (s. V—XXIV). „Zagadnienia w stęp n e” dotyczą m. in. nazw i podstaw dogmatyki islam u, ich podłoża historycznego i pojęć filozoficznych zastosow anych w doktrynie (przedmiot w iedzy ludzkiej, analiza pojęć „niem ożliw e”, „m ożliw e”, „konieczne”, substancja, przypadłości).

Zasadniczy podział treści doktrynalnej islam u zastosow any przez Stiegleckera — to rozróżnienie m iędzy dogm atyką „spekulatyw ną” a dogm atyką „objaw ioną”. W ramach „dogmatyki sp ek ulatyw nej” autor om awia takie k w estie jak: predykaty Boga (negatyw ne i pozy­ tywne), dzieła Boga, im iona Boga. „Dogmatyka objaw iona” natom iast (Samiyat) obejm uje kolejno :naukę o proroctwie (profetyzmie) — ogólną oraz o poszczególnych prorokach, w ramach czego zaw arte jest także polem iczne ujęcie k w estii Jezusa Syna Maryi oraz Muhammada; za­ gadnienie „prawd objaw ionych” (o w ierze i jej źródłach, o grzechu, o duszy i duchu, problem czci św iętych i czcigodnych (Karamat), o aniołach, dżinnach i szatanie). Ostatni dział obejm uje zagadnienia eschatologiczne. Jako uzupełnienie podany jest w ykaz nazw isk i przed­ m iotów w raz z kluczem transkrypcji w yrazów arabskich.

Autor przedstaw ia zasadniczo najbardziej charakterystyczne, sym ­ ptom atyczne i reprezentatyw ne nauki starszych i nowszych autorów m uzułm ańskich, uchodzących za m iarodajnych przedstaw icieli o ficjal­ nej doktryny islamu* nie w skazując jednakże odnośnych m iejsc źród­ łow ych. Poszczególne tezy ujęte są syntetycznie jako zagadnienia przy jednoczesnym analitycznym ujęciu argum entacji. W referacie

nione są najw ażniejsze kierunki i szkoły teologów islam u, jak asha- rytów , m utazylitów , których argum enty przytaczane są w ograniczo­ nym lecz dostatecznym zakresie. Pom inięte są natom iast w zasadzie poglądy przedstaw icieli sekt m uzułm ańskich (szyitów), o których j e ­

dynie w spom niane jest m arginesowo.

Zagadnienia historyczne, psychologiczne i apologetyczne włączone są w system doktrynalny dzięki czemu ogólny układ książki różni się od w ydaw anych w ostatnich latach kom pendiów popularno-nauko­ w ych o islam ie, w których zasadą konstrukcji była nie tyle istota system u doktrynalnego ile fenom enologia (historia, praktyki, struktu­ ra socjalna), a zagadnienia ściśle doktrynalne traktow ane b yły raczej powierzchow nie i ubocznie.

W przedstaw ieniu stanow iska m uzułm ańskiego w najbardziej spor­ nych i drażliw ych kw estiach polem icznych z chrystianizm em , w zakre­ sie np. problem u trynitarnego, chrystologicznego i soteniologicznego Stieglecker cytuje poglądy takich autorów m uzułm ańskich jak A l-Q arafi, Hassan Ibn Ayyub (n. b. chrześcijanin nawrócony na islam), D hail al-Fariq, traktując ich jako reprezentatyw nych dla oficjalnej nauki m uzułm ańskiej. N atom iastw przedkładaniu kontrargum entów chrześcijańskich w tychże kw estiach Stieglecker m ówi bądź ogólnie o „chrześcijanach”, bądź też pow ołuje się na poglądy np. P aw ła Rahiba (Darlegung der christlichen Glaubenslehre(—)' 263—265), który n ie m oże być w yłącznym reprezentatyw nym przedstaw icielem chrze­ ścijańskiego stanow iska w polem ikach z islam em.

Z estaw ienie dyskusji zw łaszcza na tem aty trynitarne i chrysolo- giczne prowadzi u Stiegleckera do sytuacji, w której ostateczna prze­ w aga pozostaje jak gdyby po stronie m uzułm ańskiej: ich argum en­ tacja przedstaw ia się jako decydująco przekonywująca. W rażenie takie pozostaje u czytelnika nie tyle pod w pływ em wartości ob iek tyw ­ nej sam ych argum entów, ile ze sposobu, w jaki przez Stiegleckera zostały one zestawione. Cierpi na tym poniekąd pełny obiektywizm pracy, który był naczelnym założeniem autora.

Mimo to książka Stiegleckera jest bodajże jednym z nielicznych w ostatnich latach opracowań doktryny islam u przez autora n ie-m u - zułm anina, gdzie polem ika islam izm -chrystianizm przedstawiona jest bez uczuciowego zaangażowania się referenta z jednoczesnym zacho­ w aniem w szechstronności i w n ik liw ości ujm ow ania poszczególnych zagadnień. Cytaty służące do zobrazowania poszczególnych tez dog­ m atycznych oraz poparcia argum entów dobrane są trafnie w yczerpu­ jąco a zarazem bez dłużyzn i powtórzeń, tak charakterystycznych dla dawnych autorów arabskich. Liczne cytaty z Koranu pozw alają po­ znać fragm enty tej księgi w ed łu g system atyki poszczególnych zagad­ nień. Podobne znaczenie w yjaśnające stanow iska teologów i apologe­ tów m uzułm ańskich zaw ierają cytaty fragm entów z ich dzieł. Autor

nde ogranicza się jedynie do polem ik z okresu średniowiecza, jakkol­ w iek je faworyzuje, a zapoznaje czytelnika rów nież z najnowszym i dyskusjami.

Lektura dzieła Stiegleckera pozw ala zauważyć, iż część poświęcona „dogmatyce sp ek ulatyw nej” zawiera doktrynę m uzułm ańską opartą 0 podstaw ę filozoficzną, racjonalną, przyczem w idoczny jest n iw ątp li- w y w p ływ system ów filozoficznych najbardziej reprezentatyw nych dla św iata islam u z okresu pierw szych w iek ów rozkw itu tej religii. Zarówno system pojęć ja i term inów filozoficznych zastosow anych w teologii islam u z jednej strony jest śladem w pływ ów w czesno-asla- m istycznych system ów filozoficznych oraz ich prekursorów greckich jak z drugiej strony zdradza pew ne pokrew ieństw o z system em pojęć 1 term inów filozoficznych stosow anych przez chrześcijańską scholastykę w teologii oczyw iście dzięki zapożyczeniom od Arabów. Stąd też — rozbieżności m iędzy teologią (spekulatywną) islam u a teologią chry- stianizm u nie uwidaczniają się tak jaskraw ię jak w zakresie „dogma­ tyki objaw ionej”, szczególnie w zakresie np. tez trynitarnych i chry­ stologicznych. Również zasadnicze założenia eschatologii islam u zbież­ ne są poniekąd z eschatologią chrześcijańską jeśli pom inąć oczy­ w iście pew ne m niej istotne szczgóły, w których różnice są w y ­ raźne.

Stieglecker stara się przy referow aniu dyskusji i polem ik islam u z chrystianizm em n aśw ietlić ich przebieg na tyle rzeczowo, bezstron­ n ie i dokładnie, aby um ożliw ić w przyszłości nawiązanie ew entualnego dialogu naukowego, dającego perspektw y wzajem nego zrozum ienia i tolerancji m iędzy przedstaw icielam i i w yznaw cam i obydwu religii. W okresie wzrostu tendencji zm ierzających do zapoczątkowania tego rodzaju utrzym anych w życzliw ej atm osferze kontaktów naukowych dzieło Stiegleckera poza sw ą w artością ściśle naukową jest cenną po­ zycją mogącą ułatw ić zbliżenie w zajem ne stron dotychczas usposobio­ nych n iechętnie w zględem siebie.

Jakkolw iek Stieglecker om ówił w szystk ie tezy doktrynalne islam u w sposób m ożliw ie dokładny i w szechstronny, to jednak poszczególne zagadnienia godną są jeszcze pogłębienia m onograficznego, zwłaszcza w ujęciu krytyczno-apologetycznym opartym o zdobycze w iedzy w sp ół­ czesnej w zakresie głów nie psychologii (problem profetyzm u M uham- mada) i socjologii (problem aktualnej ekspansji islamu).

K s. J e r z y N o so w sk i