J A N I N A R O S E N - P R Z E W O R S K A
Z A B Y T K I O K R E S U W C Z E S N O - L A T E Ń S K I E G O
NA Z I E M I A C H P O L S K I
(LES ANTIQUITÉS DE L'ÉPOQUE DE LA TÈNE I EN POLOGNE^
Pierwsze zwiastuny przemysłu wczesno-lateńskiego pojawiły się
w Polsce j u ż pod koniec starszego okresu żelaza.
Ciągłe pogarszanie się klimatu, jakie dało się zauważyć od końca
I X - g o w. prz. Chr., przejawiające się w ustawicznym obniżaniu się
tem-p e r a t u r y rocznej i wzroście otem-padów, tem-pociągało za sobą rozrost szaty
leśnej, upadek rolnictwa, a co za tym idzie, zubożenie ludności
Ł. Klęski
n a t u r y ekonomicznej spadały również i г а plemior.a, zamieszkujące
ziemie, położone między O d r ą i Wisłą
2.
W okresie lateńskim ruch handlowy między krajami
nadbałtyc-kimi, a południowo-europejskimi prawie ustał. Na północy mniej licznie
spotykane są importy południowe, r.a południu zaś bursztyn — d a w n i e j
tak pospolity — staje się rzadkością
3. Burzliwe czasy, jakie
zapano-wały w Europie Środkowej, nie sprzyjały a nawet uniemożliwiały
roz-wój stałych stosunków handlowych. Na ziemiach polskich już na
prze-łomie okresu halsztackiego i w ciągu okresu wczesno-lateńskiego ilość
i jakość importów widomie maleje. Rzadkością stały się wówczas
spro-wadzane dawniej naczynia brązowe, miecze itp. drogie przedmioty, tak
1 H . G a m s i R . N o r d h a g e n , Postglaziale Klimaänderungen und Erdkrusten-bewegungen in Mitteleuropa, M ü n c h e n 1923, str. 3 0 4 — 3 0 5 .
8 J . K o s t r z e w s k i , La Tine na obszarze b. Królestwa Polskiego. „Przegl. A r c h / ' t. I , zesz. 1—2, str. 7.
, , T o zubożenie zmuszało też m o ż e lud ujarzmiony d o zadawalania się — w miejsce niedostępnych dla n i e g o kruszców — wyłącznie tańszymi materiałami do" w y r o b u swych narzędzi i broni, np. drzewem i kością. N a karb tego ubóstwa n i e m o ż n a j e d n a k składać faktu, że z d w u pierwszych faz okresu lateńskiego m a m y stosunkowo n i e z n a c z n ą ilość znalezisk w porównaniu do bogatych — z okresów poprzednich i późniejszych. W dużej mierze o w o d o m n i e m a n e ubóstwo s p o w o d o w a n e jest niedostatecznie znaną ilością materiałów, dotyczących tego okresu. N i e p o z o r n a ceramika, zniekształcone przez ogień i rdzę przedmioty że-lazne m o g ł y uchodzić u w a d z e dawniejszych badaczy'5.
* L. C o u t i l , Les tumulus du premier âge du fer dans l'est de la France et dans l'Europe centrale, „Conférence de vulgarisation au I X congrès préhist. de France", 1913, str. 9 d o 10. — J . D é c h e l e t t e , Manuel t. 1 1 , 3 , 1328—1330, 1 5 7 4 . D o t -t i n , Manuel. W . I I , s-tr. 209. — ,.Reallex. d. Vorgeschich-te" -t. I, 1924, s-tr. 4 3 9 — 4 4 0 . — W . G a e r t e , Urgeschichte Ostpreussens, 1929, str. 144—135.
4 4 JANINA ROSEN -PRZEWORSKA
pospolite w okresie poprzednim, natomiast r a j w i ę c e j przywożonym z
po-łudnia towarem stają się fibule. N a j b a r d z i e j zaś wśród nich
rozpo-wszechnionym rodzajem są fibule typu C e r t o s a
4.
R z ą d k o w o , p o w . c h o d z i e s k i
W urnie twarzowej została z r a l e z i o r a fibula z brązu, dl. 4,2,
pochodna od włoskich fibul z kabląkicm wężykowatym. Kabłąk tej
fibuli jest wykonany z wąskiej taśmy o przekroju rombow atym. Miejsce
sprężyny zajmuje podobnie j a k u fibul wężyków atych, tarczka okrągła
oddzielająca kabłąk od szpili. Koniec kabłąka, wykazujący silre
zwę-żenie, jest niestety odlamany, tak że zachowała się tylko mała część
pochewki, widocznie dość wysokiej. Kształt wskazuje r a podobieństwo
do włoskich fibul, różni się zaś od nich brakiem sprężyny. Okaz nasz,
późniejszy od zapinek wężykowatych, z których się rozwinął, j a k
wy-nika z formy kabłąka, możemy datować n a najwcześniejszy okres
Cer-tosa, podobnie j a k datuje Aberg analogię włoską do raszej zapinki
n a 550—400 r . prz. Chr., czyli na końcowy okres halsztacki.
N a d z i e j e w o , p o w . ś r e d z k i
Z kolei najstarszym typologicznie wśród fibul certoskich okazem,
z n a n y m z terytorium Polski, jest fibula nadziejewska. (Tabl. I, 1).
Fibula ta, znaleziona t u t a j wraz z zabytkami łużyckimi, nawiązuje
jeszcze do form halsztackich
6. P o s a ć a o r a jedr.ostronrą sprężynkę.
Łukowato wygięty kabłąk przechodzi w różkę, zakończorą niewielkim
kulistym guzkiem i opatrzoną piętką wraz z pochewką r a szpilę. Fibula
4 Niestety nie m i a ł a m możności obejrzeć wszystkich fibul typu Certosa znalezionych n a z i e m i a c h polskich. O m a w i a ć przeto będę tylko fibule, znane m i z autopsji, lub z ilustracyj; natomiast te, które znam j e d y n i e ze wzmianek w li-teraturze, uwzględniam, jako punkty na mapie. - — J . K o s t r z e w s k i , Les fibules du type de Certosa en Pologne. Księga pamiątkowa ku czci prof. Gorjanovic-Krambergera. Zagreb 1925—1926, str. 513 i nast. Podaję poniżej halsztacką fibulę z brązu, znalezioną w urnie twarzowej w Rzadkowie, p. chodzieski, typu p o c h o d n e g o od fibul wężykowatych, publ. w „Otchłani Wieków". R . X I , str. 5 6 , rys. 3. 1936.
6 J. N . S a d o w s k i , Die Handelstrassen der Griechen und Römer. J e n a 1877, Str. 202. Drogi handlowe greckie i rzymskie. Kraków 1878, tabl. V , rys. 68, str. 88. — R . B e l t z , La Tènefibeln. „Zeitschrift für Ethnologie". Rocz. 43. 1913, str. 987, N r 63. — J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska... w y d . II, str. 289. not. 572. Les fibules du type de Certosa... str. 514. — E b e r t s ..Realllex. d. Vorgeschichte" t. V I I I ,
ZABYTKI OKRESU AVCZES>"0-LATE>'SKIEG0 4 5
t a pochodzi zapewne z północnych Włoch, gdzie występują analogiczne
formy
e.
C h o j n o , p o w . r a w i c k i
Z kolei starszeństwa idzie fibula brązowa, stąd pochodząca,
zna-leziona również z zabytkami łużyckimi
7. (Tabl. I, 2). Fibula ta posiada
walcowaty kabłąk, silnie łukowato wygięty, który w połowie długości
fibuli przechodzi w nóżkę wraz z pochewką, wyginającą się do góry
i zakończoną stożkowatym guzkiem. Brak w niej szpili oraz sprężyny,
z której zachowany mały fragment wykazuje, że brązowa sprężyna,
była okręcona n a żelaznej sztabce. Fibula t a jest najprawdopodobniej
importem północno-włoskim
8albo też południowo-niemieckim. Bardzo
podobny okaz znamy z Frankonii Środkowej
9. (Tabl. I , 7). D a t a
j e j wypada n a 500 —400 r. prz. Chr. N a ziemiach polskich znalazła się
nie wcześniej, j a k koło 450 r . prz. Chr.
K o w o d w o r y , p o w . w a r s z a w s k i
Bardzo zbliżonym do fibuli z Chojna jest okaz fibuli brązowej,
znaleziony w trzech fragmentach w Il-im grobie z obstawą kamienną
w Nowodworach. (Tabl. I, 3)
1 0. Fibula ta posiada długą sprężynkę,
złożoną z 15 zwojów, owiniętych na osi żelaznej, zakończonej
prawdo-6 J . N . S a d o w s k i , Drogi handlowe... tabl. I V , rys. 43.
' M u z e u m Wielkopolskie w Poznaniu. Gablota N r 11. — E. B l u r a e , Vor-u. friihgeschichtl. Alterthümer aus d. Gebiet der Provinz Posen. Ausstellung im Kaiser-Eriedrich-Museum, Posen 1909, N r 20178. — R . B e l t z , La Tènefibeln... str. 887, N r 64. — J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska... w y d . II, str. 289, not. 5 7 2 (mylnie p o d a n y n u m e r katalogu Blumego "Nr 2187) kolekcja Ks. Zakrzewskiego w Wol-sztynie (dawniej w Golejówku). Les fibules du type de Certosa... str. 514, tabl. X V I , rys. 1.
8 A n a l o g i a do fibuli z Chojna: — O . M o n t e l i u s , Les civilisations primitives en Italie. Seria В. tabl. 112, rys. 9.
9 M a h d v o n Mittelsmarker, bei M ä h d e r n (Pappenheim, Bez. Weissenburg. Mittelfranken). K u r h a n II (fibula brązowa z cięciwą dolną). — G. H a g e r , u n d I. M a y e r , D. vorgeschichtlichen Alterthümer des Bayerischen Nationalmuseums, t. I V . M ü n c h e n 1892, tabl. X I , 13/191, str. 30. — K a r t a g i n a . D é c h e l e t t e , Manuel t. I I , cz. 2, str. 853, rys. 352, 4.
10 M u z e u m archeologiczne im. Erazma Majewskiego. Towarz. Nauk. Warszawa. — J . K o s t r z e w s k i , Les fibules du type de Certosa... str. 515. — J . A n t o n i e -w i c z o -w a , Groby ciałopalne -w obsta-wie kamiennej -w No-wod-worach kolo Warsza-wy. „ Ś w i a t o w i t " t. X I I I , str. 103, odbitki str. U fig. 10 b (dokładny opis tej fibuli i na str. 52 zestawione analogie. Str. 52 — ,,być m o ż e , że fibula nowodworska jest importem wschodnio-alpejskim"). — E. P e t e r s e n , D. friihgerm. Kultur in
TABLICA I.
F I B U L E
I. Nadziejewo, p . średzki (Sadowski J . N. Drogi handlowe greckie i rzymskie Tabl. V. rys. 6b) 2. Chojno, p. rawicki. 4. Redoszewo, p. pucki. Czekanów, p. ostrowski. У. Grabonóg, p. gostyński. ' Łuszkowo, p. kościański. iKostrzew-ski J . Les fibules du type de Certosa) 3 i 9. Nowodwory, p. warszawiKostrzew-ski. Warszawa* Muzeum Archeologiczne im. E. Majewskiego T . N. W. fi. Brudzew, p. kaliski. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne. 7. M a h d v. Mittelsmarker koło Mahdern. Niemcy. Hager u n d Mayer. Katalog d. bayer. Museums. Tabl. IV, 13. T . IV). I<>. Oberwittighausen, Amt Tauberbischofsheim. Niemcy. (Wahle: „Badische Fundberichte". Zesz. I, 1925). 12 i 1?. Watsch. Kraina. (Much.
ZABYTKI OKRESU WCZESNO-LATEŃSKIEGO
47
podobnie z obu stron guzkami. Należała więc do typu „kuszowatych".
Kabłąk o przekroju kolistym, łukowato wygięty, przechodził w nóżkę,
zaopatrzoną w wydłużoną, o karbowanych krawędziach pochewkę,
w której przechował się ułamek szpili. Nóżka lekko zagięta do góry
zakończona jest guzkiem w kształcie spłaszczonego stożka. Fibula ta
jest również importem z północnych Włoch, lub południowych Niemiec,
na co wskazuje tak technika wykonania, jak i wytworny j e j kształt.
R e d o s z e w o , p o w . p u c k i
Analogiczną do tych fibul formę posiada okaz brązowej fibuli
typu Certosa, znaleziony w grobie skrzynkowym w Redoszewie (Tabl.
1,4)
n. Fibula ta ma sprężynę, złożoną z ośmiu zwojów z cięciwą dolną.
Kabłąk o przekroju okrągłym, łukowato wygięty, przechodzi w nóżkę,
zakończoną płaskim, kolistym guzkiem. Fibula składała się zasadniczo
z dwóch części: I. kabłąk z nóżką, I I . szpila z sprężyną. Fibulę tę J.^
Ko-strzewski uważa za i m p o r t wschodnio-alpejski ze względu na kuszowatą
formę cięciwy, która to cecha podług niego jest charakterystyczna dla
fibul wschodnio-alpejskich
C z e k a n ó w , p o w . o s t r o w s k i
Wraz z zabytkami łużyckimi została tu znaleziona fibula brązowa
typu Certosa, zbliżona zasadniczym kształtem do poprzednich. (Tabl. I ,
5 )
l 3. Fibula ta, istniejąca w całości, doskonale zachowana (tylko
prze-łamana na dwie części) posiada sprężynkę, złożoną z 10 zwojów, z
cię-ciwą dolną. Ornamentowany kabłąk o przekroju trójkątnym jest
wy-11 „ B i b l i o t e k a W a r s z a w s k a " t. I I , str. 523, t a b l . I , fig. 2. 1852. — I . U n d -s e t , Da-s 1-е Auftreten de-s Ei-sen-s t. I , -str. 134 (cyt. S a d o w -s k i e g o -str. 209). — „ V e r h a n d l u n g e n d e r Berliner Gesellschaft f ü r A n t h r o p o l o g i e , E t h n o l o g i e u n d V o r -g e s c h i c h t e " 1899, str. 144. — R . B e l t z , La Tènefibeln str. 695, fi-g. 5 3 ( m y l n i e określona j a k o znalezisko z Woischwitz n a Śląsku) str. 887, N r 59. — J . K o s t r z e w -s k i , O wzajemnych -sto-sunkach -str. 11. T e g o ż — Le-s fibule-s du type de Certo-sa -str. 514, 516, rys. 1. — Wł. A n t o n i e w i c z , Archeologia... str. 137. — P e t e r s e n , Diefriihgerm. Kultur in Ostdeutschland und Polen. Berlin 1929, str. 97 i 160, t a b l . 25 a .12 P o r . E b e r t ' s , Reallex. d. Vorgeschichte t. I I I , 1925, § 2 4 / s t r . 296, „ E i n e i n t e r e s s a n t e A b a r t ist d i e Certosafibel... e n t s t a n d e n i n d . s. ö. A l p e n l ä n d e r n u n d w e i t n a c h N o r d d e u t s c h l a n d " (na t a b l . 105, rys. i w y o b r a ź , fibula i d e n t y c z n a z r e d o s z e w s k ą ) .
15 M u z e u m Wielkopolskie. P o z n a ń . G a b l o t a N r 13, N r i n w . 449. X X I X P r o -g r a m des köni-gl. G y m n a s i u m s zu O s t r o w o . — M i c h a e l i s , O s t r o w o 1874, str. 17, t a b l . I , fig. 10. — J . N . S a d o w s k i , Wykaz zabytków przedhistorycznych na ziemiach polskich. K r a k ó w 1874, str. 9, t a b l . 3, fig. 6. — R . B e l t z , La Tènefibeln... str. 8 8 '
48
J A N I N A EOSEN-PKZËWORSKAgięty łukowato. Przechodzi w niezdobioną nóżkę, opatrzoną pochewką
na szpilę. Pochewka zdobna jest ornamentem z grup ukośnie rytych
kresek. Nóżka kończy się guzkiem stożkowatym, posiadającym
karbo-waną krawędź. Ornament na kabłąku stanowi żeberkowanie poprzeczne,
przedzielone kilku większymi wypukłościami. „Ornament ten spotyka się
na współczesnych bransoletach brązowych, znajdowanych w kręgu
kul-tury łużyckiej (w Polsce, na Śląsku niemieckim i w Łużycach)", co
podług J . Kostrzewskiego jest dowodem (podobnie, jak i profil łuku),
że fibula ta jest lokalnym naśladownictwem wzorów południowych
14.
Sądząc z wytwornego kształtu oraz analogicznych okazów,
znalezio-nych na inznalezio-nych obszarach, jest ona najprawdopodobniej importem
po-łudniowo-niemieckim, lub północno-włoskim. Jakkolwiek bowiem
orna-ment podobny występuje także i na bransoletach brązowych łużyckich
tym niemniej spotykany jest i poza obrębem kultury łużyckiej. W
Buł-garii zostało znalezione przeszło 100 sztuk fibul typu Certosa z
orna-mentem na kabłąku, zbliżonym do ornamentu na fibuli z Czekanowa.
Podług Kazarowa są one wyrobem trackim
1 S.
Ornament, złożony z żeberkowania, rozdzielonego mniej lub
wię-cej wypukłym zgrubieniem, w bardzo wielu odmianach spotyka się
w szerokim zastosowaniu od epoki brązu niemal po okres rzymski na
14 J . K o s t r z e w s k i , Les fibules du type de Certosa... str. 15: „le même orne-ment se retrouve très fréquemorne-ment sur les bracelets contemporains en bronze trouvés en Pologne, en Silésie allemande et en Lusace". -— K o s t r z e w s k i , Wiel-kopolska, wyd. I I , fig. 383, 385, 388, str. 276—77, not. 436, 437. „ L e porteagrafe de la fibule de Czekanów est orné de quelques groupes de traits obliques; le pied se termine p a r u n bouton biconique. En considération de la forme et de l'orne-ment de l'arc il faut considérer ce spécimen — à ce qu'il semble — comme une imitation du modèle méridional". (Alpy Wschodnie).
15 Analogie do fibuli z Czekanowa: Ihringen, Amt Breisach. Fibula z ka-bląkiem żeberkowanym. (La). E. W a g n e r , Fundstätten und Funde im Grossherzog-tum Baden. Tübingen 1908. Röbbel unweit Römstedt. Fibula bronz. typu Cer-tosa z kabląkiem, zdobnym żeberkowaniem w grupach po trzy. G. S c h w a n t e i s . Die älteren Urnenfriedhöfe bei Uelzen und Lüneburg. Hannower 1911, str. 64, fig. 9 a i b. Grabermühle (Salzburg). Fibula typu Certosa ze żłobkowanym kabląkiem. G. K y r i e , Die prähist. Aalzbergbau am Dürnberg bei Hallein. „ J a h r b u c h f ü r Alter-tumskunde". Wien 1913, str. 17, rys. 3. Gubiasco, Tessin. Fibula z kabląkiem, zdobnym żłobkowaniem. R . U l r i c h , Die Gräberfelder in der Umgebung von Bellinzona. Tessin. Zürich 1914. T a b l . IV, rys. 5. Marzabotto. Fibula analogiczna do okazów z Chojna, Nowodworów, J a n i n y i Czekanowa. O . M o n t e l i u s , Les civilisations primitives... Seria A. tabl. X I I , rys. 162. K a z a r o w G a v r i l , Vorgeschichtliches aut Bulgarien. „Prähist. Zeitschrift" t. X I X , 1928, zesz. 3—4, str. 305—307, rys. 3. Zbliżoną formę do bułgarskich znaleziono w Szabeslöi, kom. Turocz. F. P u l -s z k y , Magyaror-szag Archaelogiaja -t. I I , -str. 215, tabl. L X X V I I .
ZABYTKI OKRESU WCZESNO-LATEŃSKIEGO 49
dużych terytoriach i wskutek tego nie należy uważać go za cechę
lo-kalną
i e.
G r a b o n ó g , pow. g o s t y ń s k i
Ciekawym okazem, znalezionym w kręgu kultury łużyckiej, jest
brązowa fibula typu Certosa z Grabonoga
1 7. (Tabl. I, 8). Fibula ma
długą kuszowatą sprężynkę o cięciwie dolnej. Łukowato wygięty kabłąk
przechodzi w krótką nóżkę, zakończoną charakterystycznym, silnie
pro-filowanym guzkiem. Fibulę tę, pierwotnie uznaną za lokalne
wielkopol-skie naśladownictwo wzorów wschodnio-alpejskich
1S, obecnie uważa
słusznie J . Kostrzewski za wyrób południowo-niemiecki
l9. Ścisłych
ana-logy do guzka fibuli z Grabonoga nie znalazłam
£0.
N o w o d w o r y , p o w . w a r s z a w s k i
Zbliżoną nieco formę do fibuli z Grabonoga posiada druga fibula
typu Gertosa, znaleziona tutaj w grobie I I I z obstawą kamienną.
(Tabl. I, 9)
21. Fibula ta, wykonana z żelaza, jest platerowana brązem.
16 O r n a m e n t żłobkowany, podobny do ornamentu na fibuli z Czekanowa. Halsztacka szpila z wazowatą główką z Giindlingen. Amt Breisach. E. W a g n e r , Fundstätten und Funde, str. 182, rys. 121 m. Gradac kolo Posusje. Fibula środkowo-lateńska z analog, ornamentem na nóżce. F i a l a und P a t s c h , Untersuchungen röm. Fundorte in Herzegovina. „Wissenschaftl. Mitteilungen aus Bosnien u n d Her-zegovina" 1895, t. I I I , str. 263, rys. 19. Oswice, pow. Wrocław. Podobna fibula, uznana przez Raschkego za naśladownictwo wschodnio-alpejskich wzorów. G. R a s c h k e , Schwedenschanze u. Kapellenberg von Breslau—Osswitz• Augsburg 1929, str. 21, rys. 9 d.
17 J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska... wyd. I, str. 190. przyp. 207, rys. 260, wyd. I I , str. 137, rys. 471. — Przewodnik po zbiorach Hr. Mielżtńskich. str. 44. — O wzajemnych stosunkach... str. 29, rys. 42. — Lesfibules du type de Certosa... tabl. X V I , rys. 3 (podług fotografii z Muzeum Wielkopolskiego 1901, 487).
18 T e g o ż , Wielkopolska... wyd. I I , str. 138. 18 T e g o ż , Les fibules du type de Certosa... str. 518.
20 Ober-Rimsingen, Amt Breisach (Bad. Oberland). Kurhan I I I , fibula certoska z guzkiem, zbliżonym do guzka fibuli z Grabonoga. E. W a g n e r , Fund-stätten und Funde... str. 195, rys. 130 a.
21 Muzeum archeologiczne im. Erazma Majewskiego Tow. Nauk. Warsz. Warszawa. J . K o s t r z e w s k i , Les fibules du type de Certosa... str. 515. (Mylnie podane, że fibula ta znajduje się w Państwowym Muzeum Archeologicznym). — J . A n t o n i e w i c z o w a , Groby ciałopalne w obstawie kamiennej w Nowodworach kolo
Warszawy. „Światowi t " t. X I I I , 1929, str. 121 ; odbitki str. 29, fig. 25 c. J . Anto-niewiczowa uważa fibulę tę za nieco późniejszy typ od okazu z II-go grobu w No-wodworach; podług autorki jest to lokalne naśladownictwo wschodnio-alpejskich, południowo-niemieckich i północno-włoskich typów. Obie fibule datuje na r. 550—500 przed Chr.
50 JANINA ROSEN-PRZEWOR.SKA
Posiada ona kuszowatą sprężynę o konstrukcji, złożorej z 15
zwo-jów, owiniętych r a osi, zakończonej z obu stron splasze zonymi
guz-kami, oraz cięciwą dolną. Gruby walcowaty kabląk, silnie wygięty
łuko-wato, w środku zgrubiały, przechodzi w nóżkę, opatrzoną pochewką
na szpilę. Nóżka zakończora jest guzem w kształcie szpulki, której górra
część posiada miseczkowate wgłębienie.
Kabłąk przy główce i przy nóżce zdobiony jest grupami kresek
rytych. Fibula, jakkolwiek przełamara, zachow ar a jest w całości.
Wy-wiera o r a dość ciężkie wrażenie dzięki masywnemu kształtowi. Podobną
fibulę, choć z nieco odmiennie ukształtowar ym guzkiem, która, być
może, była prototypem tego rodzaju, zr amy z Badenii (Tabl. I, 10)
22i z Włoch północnych
23. Poprzecznie idące kreski ryte, zdobiące kabłąk,
spotykają się także na fibulach wschodnio-alpejskich
2*. Ścisłej
ana-logii do tej fibuli nie znam. Być może, że jest to wyrób lokalny, jak
przypuszcza J . Antoniewiczów a.
Ł u s z k o w o (Luszkowo?), p o w . k o ś c i a ń s k i
Bardzo ciekawą formę posiada brązowa fibula typu Certosa,
zna-leziona w skarbie łużyckim w Łuszkowie. (Tabl. I, 11)
2S. Z fibuli tej
zachował się jedynie kabłąk, utworzony z płaskiej sztabki, wgiętej
ry-nienkowato, ozdobionej wzdłuż krawędzi karbowaniem. Kabłąk
prze-chodzi w nóżkę, z pochewką na szpilę. Pochewka jest zdobiona po
stro-nie wewnętrznej grupami ukośstro-nie leżących kresek. Nóżka, wygięta do
góry, zakończona jest miseczkowato wklęsłym guzkiem. Fibula ta jest
niezwykłym okazem ze względu na kształt kabłąka, do którego analogii
nie spotkałam. Miseczkowato wklęsłe guzki spotykają się na
wczesno-" Oberwittighausen (Bez. Tauberbischofsheim). Fibula brązowa z gru-bym kabłąkiem (zdobnym wgłębieniem na emalię) i z nóżką zakończoną guz-kiem, przypominającym szpulę (typ późno-halsztacki). — E. W a h l e , Grabhügel-fund der Hallstattzeit v. Oberwittighausen. „Badische Fundberichte". Heidelberg,
zesz. 1, 1925, str. 4, tabl. I, rys. 3.
21 Bolonia. O. M o n t e l i u s , Les civilisations primitives en Italie, t. I, seria A. tabl. X I I , rys. 156, seria В. tabl. 112, rys. 4.
14 Fibula certoska z konikowatą główką, zdobiona na kabląku grupą kre-sek poprzecznych. „Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien und Herzegovina" t. IV, 1896, str. 80.
" Muzeum Wielkopolskie, Poznań. Gablota 7—8. K. E r z e p k i , Album Za-bytków przedhistorycznych W. Księstwa Poznańskiego, 1893, t. I, tabl. X X , fig. 7, str. 17. — R. B e l t z , La Tènefibeln... str. 887, Nr 62. — J. K o s t r z e w s k i , Prze-wodnik po Zbiorach Przedhistorycznych Muzeum Imienia Mielżyńskich, 1918, str. 37. —
Wielkopolska... wyd. I, str. 84, wyd. II. str. 289. — O wzajemnych stosunkach... str. 11. — Les fibules du type de Certosa... str. 514 i 517, rys. 3.
ZABYTKI OkRESU AVCZESNO-LATENSKIEßO 51
lateńskich (la Tène A) fibulach w Niemczech południowych
26. J .
Ko-strzewski uważa fibulę z Łuszkowa za naśladownictwo
wschodnio-al-pejskich typów.
Odnośnie do ostatnich 2 powyżej opisanych fibul (z
Nowo-dworów i z Łuszkowa), trudno jest powziąć zdecydowane zdanie,
czy są to wyroby miejscowe czy też importy, ze względu na brak
po-dobnych okazów tak w lokalnych, jak i w obcych znaleziskach.
o^si
B r u d z e w , p o w . k a l i s k i
Podobną do okazów z Nadziejewa, Chojra, Redoszewa,
Czeka-nowa, ale przedstawiającą znacznie późniejsze ogniwo typologiczne, jest
fibula brązowa, pokryta jasr.o-zieloną
pa-tyną, tu odkryta
2 7. (Tabl. I, 6 i rye. 1).
Zachowały się z tej fibuli dwie części:
sprężyna i kabłąk. Sprężyna liczy 21
zwo-jów. Cięciwy brak. Kabłąk o przekroju
okrągłym, łukowato wygięty, zwężając się, »
przechodzi w wywiniętą do góry nóżkę. ^
Guzek zdobiący nóżkę, odłamał się. Fi- R>'
c- *'•
buła ta również najprawdopodobniej jest Fibula brązowa z Brudzewa,
importem. Fibula z Brudzewa zbliża się P°
w-
P a ń s t w o w c M u"
. . . . -T. . zeum Archeol. Warszawa,
kształtem do okazu znanego z Niemiec
i do fibul certoskich z Bułgarii
28, aczkolwiek przedstawia nieco
później-szy typ, oraz jest podobną do fibuli z Miedwiedówki г а Ukrainie
i 9.
2 ł Oberrimsingen, A . B r e i s a c h . K u r h a n I I I . Rotweil, A. Breisach. Znale-zisko przypadkowe. Fibule z miseczkowato wklęsłym guzkiem. E . W a g n e r , Fundstätten und Funde im Grossherzogtum Baden, T ü b i n g e n 1908, str. 195, rys. 130 b i str. 196. Paradies, Mittelfranken. Fibula bronz. z nóżką zakończoną guzkiem z miseczkowatym zaklęśnięciem. H a g e r und M a y e r , Katalog d.~ Bayer. Nation. Museums t. I V , str. 45, tabl. I I I , rys. 11, 1892. Röbel koło Römstedt G . S c h w a n -t e s , Urnenfriedhöfi b. Uelzen und Lüneburg. H a m b u r g 1911 s-tr. 64, rys. 9 a i b. Rhein bei Bingen. G. B e h r e n s , Bodenurkunden aus Rheinhessen. Mainz 1927, str. 44, rys. 157.
47 Państwowe Muzeum Archeologiczne. Warszawa Nr inw. 1489 (dawniej Muzeum Przemysłu i Rolnictwâ). — J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska, wyd. I I , str. 289: „Fibula zbliżona do typu Certosa, lecz z długą obustronną sprężynką, w obrębie kultury łużyckiej".
M G a v r i l K a z a r o w , Vorgeschichtliches aus Bulgarien. „Prähistor. Zeit-schrift" t. X I X , str. 305—307. Röbbel koło Römstedt: fibula z podobnie zagiętą nóżką. — G. S c h w a n t e s , D. alt. Urnenfriedhöfe b. Uelzen. Hannover 1911, str. 64, rys 9 a i b.
" J . R o s e n - P r z e w o r s k a , Zabytki celtyckie. „Światowit" t. X I X .
52 JANINA KOSEN-PRZEWORSKA
J a n i n a , p o w . s t o p n i c k i
Na cmentarzysku podkloszowym znaleziono tu dwie fibule
że-lazne, również typu Certosa, ale późniejsze typologicznie. (Ryc. 2,
1 —2)
30. Z obu tych fibul zachowały się kabłąki, które zwężając się
w profilu, przechodzą w wygiętą r.óżkę, zakończoną stożkowatym
guz-kiem. Ułamek sztabki, zachowanej przy główce j e d n e j z fibul (Nr 28549),
wskazuje na to, że powyższa fibula należała do typu kuszowatych.
D r u g a fibula (Nr 28550) reprezentuje najprawdopodobniej ten sam typ.
Na tym cmentarzysku został znaleziony również fragment żelaznej
sprę-żyny kuszowatej z kawałkiem cięciwy. Zapewne należał on do j e d n e j
z tych fibul. O b a okazy według wszelkiego prawdopodobieństwa mogą
być także importami północno-włoskimi
S l. Podobna fibula pochodzi
z Węgier
32.
Na t y m samym cmentarzysku w grobie podkloszowym N r 4
zo-stała znaleziona żelazna fibula z główką zwierzęcą (tzw. Tierkopffibel)
30 Muzeum Archeologiczne im. Erazma Majewskiego Tow. Nauk. Warsz. Warszawa; Nr Nr 28549 i 28550.
31 Marzabotto. Analogiczna fibula srebrna, z nóżką bardziej ku kabłąkowi zagiętą. O. M o n t e l i u s , Les civilis, pńmit. en Italie. Seria A. tabl. XII, rys. 162. 34 Sopron-Wienerhügel, kom. Sopron. L. M a r t o n , A korai... „Dolgozatok". Tabl. X X X V I I I , 4, str. 146.
Ryc. 2.
ZABYTKI OKRESU WCZESNO-LATEŃSKIEGO 53
(Ryc. 2, 3)
33. Jest to j e d y n y okaz tego rodzaju, znany dotychczas z ziem
polskich. Z fibuli tej, uszkodzonej i zniekształconej przez działanie ognia
stosu i rdzę, pozostał kabiąk z nóżką i ąprężyną, która świadczy, że
okaz ten należał do t y p u kuszowatych. Sprężyna z o b u stron
zakoń-czona była dużymi guzami. Nad główką znajduje się nieforemny
stóp, z którego nie można rozeznać, z j a k i e j części fibuli się
utwo-rzył. Kabłąk o przekroju w przybliżeniu okrągłym, łukowato wygięty,
zwężając się przechodził w nóżkę, opatrzoną w piętkę (z której
obecnie pozostaf stop). Zagięta do góry nóżka ozdobior.a była
koni-kowatą główką, która prawie dotykała kabłąka. Główka z obu stron
posiadała duże wypukłe oczy. To wyolbrzymianie oczu w maskach
ludzkich i zwierzęcych jest bardzo często spotykanym zjawiskiem
w sztuce wczesr.o-lateńskiej celtyckiej. Miało o r o rajprawdopodobniej
zrazu znaczenie apotropaiczne, z czasem stając się motywem jedynie
or n ament alnym.
Fibule tego typu bardzo często występują r a obszarze, zajętym
przez kulturę wschodnio-celtycką (Bavaria, Czechy, Morawy, Węgry)
34w końcu I fazy okresu lateńskiego (podług schematu Reir.ecke'go
L a T è n e A).
33 Muzeum Archeologiczne im. Erazma Majewskiego Tow. Nauk. Warsz. Warszawa Nr 16420. J. K o s t r z e w s k i , D. ostgerman. Kultur der Spätlatinezeit. W ü r z b u r g 1919, t. I, str. 7. Tenże Ostdeutsch-Polnische Glockengräberkultur. „ R e a l l . d. Vorgesch." t. IV, str. 363, § 3. (Mylnie pódano fibulę tę jako brązową). — Les fibules du type de Certosa, str. 515. W ł . A n t o n i e w i c z , Archeologia, str. 141, tabl.
X X X I V , 21 (fibula uznana za formę zapożyczoną od Celtów). E. P e t e r s e n , Die frühgerm. Kultur in Ostdeutschland und Polen, Berlin 1929, str. 100 i 161. Petersen, powołując się na Kossinnę i Tackenberga, uważa okaz ten za germańskie naśla-downictwo celtyckich fibul z główką zwierzęcą ze względu na kuszowatą formę cięciwy. Jako analogię cytuje fibulę z Wrocławia tabl. 30 b i z Przyboru pow. sztynawski".
34 Ebert's, Reallex. d. Vorgeschichte t. X I V , 1929, str. 28. Fibule z głów-kami zwierzęcymi, zbliżone do fibuli z Janiny: Pottenstein, Frankonia Górna. S c h u c h h a r d t , Urgeschichte von Deutschland. Oldenburg 1928, str. 209, rys. 165 c. Prüllsbirkig (Bez. Pegnitz. Frankonia górna). Fibula z główkami zwierzęcymi przy główce i przy nóżce. R. B e l t z , La Tènefibeln str. 675. rys. 12. Dürnberg b. Hallein (Salzburg). M. M u c h , Kunsthist. Atlas cz. I Wien 1889, tabl. XC, fig. 5 , str. 204. G . K y r i e , Derprähist. Salzbergbau am Dürnberg b. Hallein. „ J a h r b u c h für Altertumskunde". Wien 1913, str. 117, rys. 2. Gradac k. Posusje (Hercego-wina). Fibula z główką zwierzęcą, zdobna emalią. „Wissenschaftliche Mittei-lungen aus Bosnien und Herzegovina" t. III, 1895, str. 264, fig. 22, Debelo Brdo pod Sarajewem. Analog, fibula z kabłąkiem łódkowatym t. IV, 1896, str. 63, rys. 117; fibula z baranią główką, str. 125, t. VI, 1899, str. 80.
54 J Ą S D i A ROSE?*-PRZE W OKSKA
F i b u l e z g ł ó w k ą z w i e r z ę c ą w y s t ę p u j ą t a k ż e r a Śląsku 3S. O k a z z J a n i n y j e s t o d m i a n ą n i e c o w c z e ś n i e j s z ą o d śląskich fibul tego r o d z a j u , które p r z e d s t a w i a j ą dajsze o g n i w o r o z k ł a d o w e m o t y w u g ł o w y zvyie-rzęcej. J e s t r z e c z ą z n a m i e n n ą , ż e t z w . fibul k l a s y c z n y c h w c z e s n o | a t ę ń -skich (z p o d n i e s i o n ą n ó ż k ą ) , c h a r a k t e r y s t y c z p y c h d l a d r u g i e j f a z y okresu l a t e ń s k i e g o ( p o d ł u g s c h e m a t u R e i n e c k e ' g o L a T è p e В) z obszarti Polski p i e z n a m d o t y c h c z a s ; n a t o m j a s t w y s t ę p u j ą o n e l i c z n i e n a Ś l ą s k u2 e. F i b u l e t y p u C e r t o s a i p o ę h o d r e o d nicfa, z n a l e z i o n e pa z i e m i a c h p o l s k i c h ( w y j ą w s z y fibulę z g r o b u I I I w N o w o d w o r a c h oraz fibuli z Ł u s z k o w a ) , b ę d ą c e w w i ę k s z o ś c i i m p o r t a m i , ś w i a d c z ą o s t o s u n k a c h , ł ą c z ą c y c h z a c h o d n i e z i e m i e Polski z krajami o ś c i e n n y m i w k o ń c u I p o -ł o w y o s t a t n i e g o t y s i ą c l e c i a prz. Chr. J . K o s t r z e w ski rodow ód t y c h fibul w y p r o w a d z a z p o ł u d n i a , ściślej m ó w i ą c z A l p W s c h o d n i c h ( w y j ą w s z y fibulę z G r a b o n o g a , u z n a n ą p r z e z n i e g o z a w y r ó b p o } u d n i o w o -n i e m i e c k i ) 37, w w i ę k s z o ś c i u w a ż a j ą c j e z a l o k a l n e n a ś l a d o w n i c t w a . Piçze o n : Les spé.ituens comme toutfs les autres variétés des fibules polonaises
du type de la Certosa se distinguent des fibules italiennes analogues — hors de la construction du ressort en arbalète —par la manque de la nodosité caractéristique en forme d'anneau, ou de disque sur la tête de l'arc. Elles ressemblent par contre aux fibulęs des régions des Alpes orientales, auxquelles elles se rattachent incon-testablement. On doit considérer quelques spécimens comme la fibule de Redosieiyo vraisemblablement comme importation, d'autres comme leurs imitations locales.
Les fibules de cimetières et de cachettes de culture „lusatienne" ne se di-stinguent que par détails des fibules semblables des Alpes orientales sur lesquelles
elles sont modelées 38.
35 Fibule z główką zwierzęcą n a Śląsku pochodzą z następujących miej-scowości: Brzozowice (Bruschewitz) powiat trzebnicki. J . K o s t r z e w s k i , Przy-czynki do poznania kult. grobów skrzynk. wczesn. epoki żelaza. „Przegl. archeol." 1922. t. I I , zesz. I , str. 45. K . T a c k e n b e r g . JVeue schlesische Funde der friihgeschichtl. Zeit. Wrocław 1922, str. 10, rys. 7 i 8, str. 34. M a ł e Jeziory pow. niemczyński (Śląsk dolny). S e g e r , Schlesische Funde der vorrömischen Eisenzeit. „Schlesien V o r z e i t " 1896, t. V I , str. 415. К . T a c k e n b e r g , Die frühgermanische Kultur in Schlesien. ,,Alfschlesien" t. I , str. 145, N r 34. Tschirnau pow. gorowski. R . B e l t z . La Tène-fibeln... str. 932, N r 235 a. J . K o s t r z e w s k i , D. ostgermanische Kultur. T . I , str. 7.
„Schlesien V o r z e i t " . Wrocław 1919, N . F. t. V I I . cz. 2, str. 287. K . T a c k e n b e r g , Neue schlesische Funde d. friihgeschichtl. Zeit- Wrocław, str. 66, rys. 1, str. 35. Przybór, pow. sztynawski, К T a c k e n b e r g . ' Diefriihgermanische Kultur in Schlesien. „Altschle-sien" 1926, t. I, zesz. 3 - 4 , str. 129. rys. 18—20, tabl. X I I I , 9.
36 Patrz p r a c a J a h n ' a . Die Kelten in Schlesien. Lipsk 1931. 37 J . K o s t r z e w s k i , Les fibules du type de Certosa str. 518.
38 Z d a n i e to Kostrzewski p o d t r z y m u j e we wszystkich swoich p r a c a c h : „ O k a z y wielkopolskie (fibul certoskich — przykład: fibula z Grabonoga) różnią
ZABYTKI OKREŚL7 WCZESNO-LATEKSKIEGO 5 5
Wschodnio-alpejskie fibule typu Certosa stanowią jednak czysto lokalną grupę o charakterystycznych cpchach, które znakomicie
pozwa-lają wyróżnić je wśród wielu i n n y c h3 9. Fibule certoskie
wschodnio-alpejskie posiadają zwykle cięciwę niełukow atą, ale w przybliżeniu pro-stokątną. Kuszowata forma cięciwy nie jest cechą właściwą tylko dla
fibul wschodnio-alpejskich4 0, ale występuje zarówno r a d Renem, jak
i w północnych Włoszech. Często w okapach wschódnio-alpejskich zda-rza się podwójną lub potrójna sprężyna, albo też ósemkowato skręcone zwoje, przy czym w ogólnym charakterze przedstawiają one bardziej, o ile tak można nazwać, wybujałe formy, które bardzo rzadko dadzą
się zauważyć poza tym wschodnio-alpejskim, il.ryjskim kręgiem4 1.
Grupa polskich fibul typu Certosa i pochodnych od nich, gdyby nawet wbrew mojemu przyuszczeniu była lokalnego pochodzenia, г а -wiązuje bardziej do fibul typu Certosa z północnych Włoch (gdzie pa-nowała podówczas kultura starszego okresu żelaza, wywierająca silny wpływ na kraje na północ od Alp leżące) oraz z kręgu kultury star-szego okresu żelaza w Niemczech południowych. Chronologicznie odno-szą się te okazy do końca okrpsu halsztackiego i początku wczesno-ląteńskiej fazy. Pochodzą więc z czasów, к edy na terenie Niemiec
po-się od pierwowzoru tym, że m a j ą zazwyczaj b a r d z o długą sprężynkę, rozmiesz-czoną w d o d a t k u symetrycznie p o o b u stronach kabłąka. gdy u prototypu połud-niowego sprężyna jest stale j e d n o s t r o n n a i składa się z j e d n e g o l u b 2 zwojów. Poza t y m z a p i n k i nasze przeważnie w y k o n a n e są z 2, a n a w e t z 3 części oddziel-nych, a mianowicie kabłąka, osi przechodzącej przez o t w ó r w k a b ł ą k u , oraz owi-niętej naokoło n i e j sprężynki, z której wyrasta szpila, natomiast okazy włoskie są zazwyczaj j e d n o l i t e , w y k o n a n e w całości z j e d n e g o kawałka d r u t u . Niewątpli-wie z a t e m z a p i n k i te są r o b o t ą mipjscową, choć o p a r t ą zapewne n a wzorach wschodnio-alpejskich, gdzie spotykamy formy pokrewne z p o d o b n ą , . k u s z o w a t ą " konstrukcją cięciwy". ( Wielkopolska w y d . I I , str. 137). T e g o ż , O wzajemnych sto-sunkach str. 2 9 : . . T a k ą f o r m ę łużycką, którą c o p r a w d a k u l t u r a łużycka s a m a w nieco zmienionej postaci przejęła z p o ł u d n i a (z krajów wschodnio-alpejskich) i przekazała następnie kulturze grobów skrzynkowych są naprzykład fibule typu Certosa (z G r a b o n o g a ) " . K o s t r z e w s k i potwierdza z d a n i e t o także w p r a c y swej: Les fibules du type de Certosa str. 515—516.
39 G e r o M e r h a r t , Archäologisches zur Frage der Illyrer in Tirol, „ W i e n , p r ä h i s t . Z s c h r . " t. X I V 1927, cz. I I , str. 66—118; fibule wschodnio-alpejskie rys. V I I , 6, V I I I , 14, X I I I . — „Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien u n d H e r z e g o v i n a " . Passim, t. I — X I I . M . M u c h . Kunsthistor. Atlas, t. I. tabl. L X I V , 5 ; tabl. L I I , 8.
40 J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska wyd. I I , str. 137. ( p o r ó w n a j przyp. 68). 41 M i s k e v. K a i m a n , Etliches über Velem-St-Veit. ,.Prähistor. Z s c h r . " t. X V I I , Berlin 1926, str. 98, rys. 27. F i b u l a wschodnioalpejska znaleziona w V e -lem-St-Veit. Pogląd powyższy o p i e r a m n a znajomości z autopsji odnośnych za-bytków w m u z e a c h Belgradu. Serajewa, Splitu. Z a g r z e b i a . L u b i a n y , W i e d n i a .
56 JANINA ROSEN-PRZEWORSKA
łudniowych zaczyna powstawać kultura wczesr.o-lateńska z przewagą
pierwiastku celtyckiego. Uznać je zatem można za pierwsze „jaskółki",
poprzedzające właściwe celtyckie wyroby, jakie wr.et pojawią się na
ziemiach polskich.
W tym czasie obszary, położone na obu brzegach Wisły,
zamiesz-kiwała ludność grobów skrzynkowych, ludr.ość grobów podkloszowych
i ludność łużycka. Wyżej opisane fibule cert oskie i pochodne od nich
trzymają się dorzecza Warty, dochodząc na wschód aż po Wisłę. Na
zie-mie polskie dostały się one najprawdopodobniej jako importy, o czym
zdaje się świadczyć fakt występowania ich wzdłuż prastarych szlaków
handlowych, łączących wybrzeże Bałtyku z krajami południowymi
42.
Plemiona, zamieszkujące Wielkopolskę, nie ograniczały się jednak
tylko do sprowadzania obcych wyrobów, ale wytwarzały także na
mięj-scu fibule, wzorowane na importowanych, przystosowane do
miejsco-wych upodobań.
Ciekawą grupę fibul typu Certosa, pochodzenia lokalnego, są
fi-bule certoskie z guzkami u główki, analogicznymi do guzków przy
nóżce. Guzek taki był dodawany prawdopodobnie dla osiągnięcia efektu
symetryczności. Guzki przeważnie zdobione były niewielkimi
wgłębie-niami. Kabłąk tych fibul, „zwykle nieco rozpłaszczony, zdobiony jest
podłużnymi bruzdami, ujętymi z obu stron grupami kresek
poprzecz-nych"
43. Jedne z nich miały kabłąk liściasto rozpłaszczony (np. okaz
z Lubasza) (Ryc. 3, 4), u innych utworzony on był z walcowatego drutu
(fibule z Łęczycy i Wróblewa). (Ryc. 3, 1—2). Wszystkie te fibule
zrobione były z brązu. Odmiana fibul z guzkami u sprężyny występuje
jedynie w obrębie kultury grobów skrzynkowych. Z r a m y je z
nastę-pujących miejscowości : z Wróblew a (pow. szamotulski) **, z Łęczycy
4642 J. N. S a d o w s k i . Drogi handlowe greckie str. 8—9. 54—55. J. K o s t r z e w -ski, La Tène na obszarze byłego Królestwa Polskiego. „Przegl. Arch." t. I, zesz. 1—2, str. 22. „Warta była jedną z najważniejszych dróg komunikacyjnych, łączących ujście Wisły z krajami celtyckiemi".
43 J. K o s t r z e w s k i , Wielkopolska wyd. II, str. 141. 0 wzajemnych stosunkach, str. 30.
44 Muzeum Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań. (Zbiory Kwileckiego). Gablota 25 a. J. K o s t r z e w s k i , Przewodnik po zbiorach przedhistor. Muzeum
polskiego str. 58 (wymieniona jako znalezisko na cmentarzu łużyckim). — Wielko-polska wyd. II. str. 142 i 290, przyp. 586, rys. 488. — O wzajemnych stosunkach
str. 29, rys. 43. — Les fibules du type de Certosa str. 515 i 518, rys. 5. Wł. A n t o n i e -w i c z , Archeologia str. 137. P e t e r s e n , D. friihgerm. Kultur, str. 160.
45 Muzeum Wielkopolskie, Poznań, Szafa X X X . J. K o s t r z e w s k i . Prze-wodnik po zbiorach przedhist. im. Mielżyńskich str. 47. Les fibules du type de Certosa
ZABYTKI OKRESU WCZESNO-LATEŃSKIEGO 57
i z Bytkowa
4* (pow. poznański), z Lubasza (pow. czamkowski)
47, z
Ru-chocina (pow. witkowski, obecnie gnieźnieński)
48. J a k widzimy,
wystę-Naśladownictwo fibul typu Certosa (Muzeum WielkopoLskie w Poznaniu : 1. Łęczyca, pow. poznański; ?. Wróblewo, pow. poznański: Kostrzewski. Les
fibules du type de la Certosa, rys. 4>. 3. Wielkopolska. Kostrzewski. Wielkop. II.
rys. 486). 4. Lubasz, pow. czarnkowski. Kostrzewski. Les fibules... T. X V I , 2).
pują one przeważnie na terenie Wielkopolski. Z Pomorza zr amy jeden
egzemplarz z Pręgowa (pow. kartuski)
4*. J . Kostrzewski odnosi je do
V w. a nawet do I V w. prz. Chr. Należałoby je datow ać na lata 475—425
46 \ I u z e u m Wielkopolskie, Poznań. ,,Zapiski archeologiczne poznańskie",
t. V I , fig. 15. str. 22 (mylnie oznaczone jako główka szpili). J. K o s t r z e w s k i ,
Wielkopolska wyd. II, str. 290, przyp. 586. Les fibules du type de Certosa str. 514.
E. P e t e r s e n , Die friihgerm. Kultur str. 160.
47 Museum für Völkerkunde Berlin Id 66. E. B l u m e , Ausstellung der Vor-und frühgeschichtlichen Altertümer aus dem Gebiet der Provinz Posen, Poznań 1909,
str. 24. J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska wyd. II, str. 290. przyp. 587. — Les fibules
du type de Certosa str. 514, tabl. X V I , 2. Wl. A n t o n i e w i c z , Archeologia str. 137.
E. P e t e r s e n , D. friihgerm. Kultur str. 160.
18 Muzeum Wielkopolskie, Poznań Nr H. G. 1138 с. J. K o s t r z e w s k i , Les fibules du type de Certosa str. 515. E. P e t e r s e n , D. friihgerm. Kultur str. 160. 49 Westpreussisches Museum, Gdańsk. J. K o s t r z e w s k i , Wielkopolska, wyd. II, str. 290, przyp. 587. K. T a c k e n b e r g , Neue schleńsche Funde d. friihgerm. Zeit. Sonderabdruck der Festschrift der Sängerschaft Leopoldina 1822—1922. Wroclaw, str. 22, rys. 16. Lipka, pow. złotowski (Dolny Śląsk). E. P e t e r s e n , Die
friih-germ. Kultur, Berlin 1929, str. 161, tabl. X X V , rys. с. Tamże fibula z Nosowic,
pow. głogowski, z analog, guzkiem u nóżki, którego przy sprężynie brak. (Na ry-sunku nie widać, czy został utrącony, czy też nie egzystował wcale). Tabl. 25 e)
58
J A N I N A R O S E N - P R Z E W O R S K Aprz. Chr. gdyż sądząc z ich kształtu (np. profil łuku fibuli z Wróblewa)
są one wzorowane na dosyć wczesnych typach fibul certoskich
60.
Drugą późniejszą odmianę lokalną fibul typu Certosa
przedsta-wiają tzw. fibule typu kowalewickiego, albo staro-marchijskiego. Forma
t a wytworzyła się na Śląsku pod wpływem importowanych fibul
cer-toskich
81. Odmiana śląska różni się od pierwowzoru rozpłaszczonym
kabląkiem w kształcie liścia i charakterystyczną nóżką, zgiętą pod
ką-50 Cechy, podane przez J . Kostrzewskiego, jako znamienne dla fibul z guzkami, np. cięciwę obustronną, wymienioną jako właściwość fibul wielko-polskich ( Wielkopolska wyd. I, str. 84, wyd. I I , str. 141), spotyka się jednak u fibul późno-halsztackich i lateńskich niemal na całym terytorium, objętym przez te kultury, a więc zarówno w p d . Niemczech j a k i we Francji, w Szwajcarii i we Włoszech. Również dążenie do symetrii, która pg J . Kostrzewskiego cechuje kul-tury północne (Les fibules du type de Certosa str. 514 i 515), a zwłaszcza stosowa-nie jej w zdobnictwie fibul, występuje także w halsztacko-iliryjskiej grupie (patrz ,,Wissenschaftliche Mitteilungen aus Bosnien u. Herzegovina" 1.1—XII. Passim). W Niemczech i we Francji wschodniej jest rzadziej spotykaną, ale również zdarza się, zwłaszcza w okresie późno-halsztackim i wczesno-lateńskim (patrz R . B e l t z, La Tènefibeln str. 674, rys. 11, str. 675. S c h l e m m - W e b e r , ,.Korrespondenzblatt"
1902. str. 66. „ L ' h o m m e préhist." rocz. X I V , Paris 1927. zesz. 7—8, str. 170. W fibulach z guzkiem z Wielkopolski jest znamienny kształt i sposób zdobienia kabłąka, praz kształt guzków, które, jak słusznie uważa J . Kostrzewski, są po-dobne do główek szpil współczesnych (Wielkopolska wyd. II, str. 141) oraz sposób osadzania ich, wyłącznie w tej grupie spotykany.
51 J . K o s t r z e w s k i , D. ostgerm. Kultur t. I, str. 7. R . B e l t z , zalicza fibule staromarchijskie ( T a c k e n b e r g , Neue schlesische Funde, N r 2, 1922, „ M a n n u s " N r 6, 1914, str. 187, pow. Jerichow I i II i W'esthavelland), pod którp podciąga i kowalewickie, — za typ charakterystyczny dla okr. halsztackiego ( I P a fazą jasdorfska) („Reallex. d. Vorgeschichte" t. I. str. 142. R. B e l t z , La Tènefibeln str. 681, rys. 39). Fibule kowalewickie na Śląsku znaleziono w następujących miejscowościach: Gr. Beckern, pow. lignicki ( T a c k e n b e r g , D. friihgerm. Kultur in Schlesien. „Altschlesien" t. I, zesz. 3—4, str. 135, rys. 28, tabl. 12,6 ). Gr. W ü r
-bitz, pow. frysztacki ( T a c k e n b e r g , J^eue Schlesische Funde der frühgeschichtl. J^eit 1922,str. 13, rys. 2. Jankowice pow. oławski (J. K o s t r z e w s k i , D. ostgerm. Kultur t. I, str. 7; tegoż — Przyczynki do poznania kultury grobów skrzynkouych wczesn. epoki żelaza. „Przegląd archeol." t. IV, zesz. I, roczn. IV, str. 45. T a c k e n b e r g , •Neue schlesische Funde d. frühgeschichtl. £eit str. 28, rys. 19, tabl. IV, 7). Kowalewice pow. namysłowski ( T a c k e n b e r g , Die friihgerm. Kultur in Schlesien str. 150, rys. 34). Pietrkowice p. milicki (J. K o s t r z e w s k i , Przyczynki do poznania kultury grobów skrzynkowych wczesn. epoki żelaz. „Przegl. Archeol." t. I I , zesz. 1, roczn. IV, str. 45. T a c k e n b e r g , D. friihgerm. Kultur in Schlesien str. 139, rys. U ) . Spro-tawa pow. sprotawski ( T a c k e n b e r g , D. friihgerm. Kultur in Schlesien str. 124, rys. 8). Weschkau (pow. górowski) (J. K o s t r z e w s k i , D. ostgerm. Kultur t. I, str. 7. T e g ó ż , Przyczynki do poznania kultury grobów skrzvnk. wczesn. epoki żelaz. ,,Przegl. Archeol." t. I I , zesz. 1, roczn. IV. str. 45. T a c k e n b e r g . Neue schle-sische Funde str. 7, rys. 3 i 4).
Z A B Y T K I O K R E S U WCZESSO-LATEŃSKTEGO 59
tem prostym i zakończoną płytką, różnorako zdobioną. Poza Śląskiem
znam ją: 1. z Wielkopolski (miejscowość nieznana) (Ryc. 3, 3)
5 2,2. z
Uni-sławia, pow. chełmińskiego ®
3.
D u b l a n y , p o w . l w o w s k i
W 1936 r. została zakupiona przez Zakład Prehistorii Uniw. Jar.a
Kazimierza we Lwowie fibula żelazna, znaleziona w skrzynkowym
gro-bie nr 3
M. Był to „regularny grób skrzynkowy, wyłożony całymi
pły-tami... Boki wyłożone płytami wapniaku grub, około 15 cm, wymiary
40 — 6 0 cm; na spodzie leżała większa płyta około l m — l m .
Po-dobna płyta miała zamykać grób z góry. Została jednak zupełnie rozbita
i nie mogłem jej wymierzyć. Wewnątrz grobu stało naczynie gliniane,
bardzo kruche, które zniszczono. W naczyniu miały znajdować się
spa-lone kości, oraz opisana fibula".
„Cmentarzysko leży na płd.-wsch. granicy halsztackich grobów
skrzynkowych".
Fibula z Dublan ma długości 9,2 cm, kabłąk łukowato wygięty
żebrowany poprzecznie. Pochewka na szpilę pokryta jest ukośnymi
żłobkami, koniec tejże jest wygięty wysoko ku górze, a w połowie
dłu-gości zaopatrzony w zgrubienie w kształcie kuli, otoczonej po obu
stro-nach wałkami"... „Fibula... przedstawia typ celtycki... który występuje
w dużej ilości w kulturze celtyckiej га Niżu węgierskim, stamtąd też bez
wątpienia została importowana"... Jest to „fibula wczesro-lateńska,
ze względu jednak na stosunki na Niżu węgierskim nie można jej
dato-wać wcześniej, niż na początek IV-go w. prz. Chr. Na naszym terenie
należy ją uważać za najstarsze dotychczas znane znalezisko celtyckie"...
O k o l i c e H a l i c z a
Zbliżoną fibulę do okazu z Dublan znalezioro tutaj.
Obie te fibule — z Dablan pod Lwowem, jak i z Halicza są
chro-nologicznie późniejsze, aniżeli wyżej omawiane fibule typu Certosa,
§ t Muzeum Wielkopolskie, Poznań, Gablota Nr 15 (z grobu skrzynko-wego). J . K . o s t r z e w s k i . Przewodnik po zbiorach Muzeum Im. Mielżyńskich str. 44
(gab. Nr 13). — И ulkopolska wyd. I I , str. 141. rys. 486. str. 291, przyp. 589. P e t e r s e n . Die frühgerm. Kultur in Ostdeutschland und Polen, str. 162.
61 Muzeum Miejskie. Gdańsk. 2806 d. J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska wyd. I I , str. 290. R. B e l t z . La Tenefibeln .,Z. f. E . " r. 43, str. 759. Nr 15 (fibula staro-marchijska z cięciwą zewnętrzną, z kabląkiem zgiętym. Nóżka zakończona smu-kłym guzkiem). Z Pomorza niemieckiego mamy 2 fibule certoskie: z Witzen, p. Sorau, i z Zeblin p. Bablitz (J. K o s t r z e w s k i , O wzajemnych stosunkach... str. 11).
" T . S u l i m i r s k i , Notatki archeologiczne z Małopolski Wschodniej. „ W i a d o -mości archeologiczne" T . X I V . str. 193 i nast. Tabl. X L I V .
60 JAMNA ROSEN-PKZEAVORSKA
Rye. 4.
Branzolety brązowe, zdobione ornamentem fes ton owym : 1. Niechcianów, pow. kutnowski. W ł o c ł a w e k — M u z e u m 'Iow. Krajoznawczego). 2. Wszedzin, pow. mogileński. (Undset I. Das 1-е Auftreten des Eisens. T . I. Tabl. X I I , rys. 27). 3. Böttingen. Niemcy. (Bittel К . Die Kelten in Württemberg. Tabl. I). 4. Gross-Lattein, Morawy. (Much. Kunsthist. Atlas. T . I. Tabl. L X X X I X , 1). 5. Oberwit-tighausen, Amt Tauberbischofsheim. Niemcy. (,,Bad. Fundberichsie". T . I,rys. 1).
ZABYTKI O K R E S U WCZESNO-LATEŃSKIEGO 61
oraz pochodne od nich. Okazy te są niezmiernie interesujące ze względu
na teren, na którym zostały znalezione i na którym są dość
odosobnio-nym zjawiskiem.
Na ziemiach polskich w fazie wczesno-lateńskiej oprócz fibul
znane były także i inne wyroby obce.
N i e c h c i a n ó w , pow. k u t n o w s k i
Odkryto tu bransoletę (czy też nagolennik) z brązu
55. Okaz ten
„z cienkiej blachy, pusty wewnątrz, jest bogato ozdobiony lekko
wy-pukłymi ornamentami w kształcie rombów i festonów, wypełnionych
skośnymi kreskami. Są one na obu końcach wzmocnione nitami o
du-żych łebkach, zapobiegającymi rozginaniu się rurkowato zgiętej blachy,
a zamykano je przy pomocy szerokiej obrączki osobno odlanej, łączącej
oba stykające się końce" (Ryc. 4, 1)
W s z e d z i n , p o w . m o g i l e ń s k i
Drugi okaz zupełnie podobny do bransolety z Niechcianowa,
znaleziono w Wszedzinie wraz z fibulą niewiadomego typu i szpilą
że-lazną, na której główce znajdowało się nieco szkła. (Ryc. 4, 2)
57.
Bransolety tego typu występują licznie na obszarze Niemiec
po-łudniowych. (Ryc. 4, 5)
88. Są one zdobione podobnym ornamentem
festonowym, albo gładkie. Niemal zawsze jednak zakończone są
zupeł-nie podobnym zameczkiem, jak okaz z Niechcianowa. (Ryc. 4, 3)
59.
55 Muzeum Tow. Krajoznawczego. Włocławek. „Pamięta, fizjograficz." X X I tab. 21, 22.
se J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska wyd. I I , str. 139, rys. 475, str. 320. " I. U n d s e t , D. 1-е Auftreten d. Eisens t. I, tabl. X I I , rys. 27, str. 90. „ I n einem Grabe ein holller Bronzering aus Blech zusammengebogen und mit ge-puntzten Ornamenten. Ferner ein Bruchstück von einer La-Tène Fibula aus Bronze und eine eiserne Nadel mit Ausbiegung unterhalb des Kopfes, an welchem etwas Glas festgeschmolzen ist". ,,Album zabytków przedhistorycznych W. Księstwa Poznańskiego" t. I I I , tabl. L X , 2 i 3. J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska wyd. I I , str. 290, przyp. 578. Podobny ornament posiada nagolennik z Drozdowa p. łom-żyńskiego.
M Oberwittighausen. Bez.-Amt.-Tauberbischofcheim. Baden. Kuriian póź-no-halsztacki ; nagolennik zdobiony ornamentem z festonów i kółek, b. zbliżony do okazu niechcianowskiego. Tamże fibula późno-halsztacka z guzkiem szpulko-watym na nóżce. (Fusszierfibel). E. W a h l e , Grabhügelfund der Hallstattzeit v. Ober-wittighausen. „Badische Fundberichte", zesz. 1, Heideisberg r. 1925.
" Leidingshof. Frankonia Górna. Bransoleta z identycznym zameczkiem. H a g e r u. M a y e r , Katalog d. bayer... Museums. Tabl. V, 4. Geschingen, Unter-tiirkheim, Gerhausen. Bollingen. Takież same bransolety. K . B i t t e l , Die Kelten in Württemberg. Tabl. I, str. 7 / T a b l . 12; 2, 7, 8 ; Tabl. 13; 6, 7.
02 JANIKA ROSEN-PBZEWORSKA
Również i z Moraw jest mi znana, podobnie orramentowara bransoleta. (Ryc. 4, 4)6 0. Na zasadzie tych zbliżeń można uzrac bransolety z
Niechcia-n o w a i WszedziNiechcia-na za wyroby, pochodzące z wschodNiechcia-niej części obszaru cel-tyckiej kultury wczesno-Iateńskiej. J . Kostrzew ski uważa je za lokalny
wiel-kopolski wyrób e i. Nasze bransolety są chronologicznie współczesne
fibu-lom certoskim i na terenie Niemiec są z nimi pospołu znajdowane.
Ryc. 5.
Klamry do pasa i brzytwa: 1. Imiełków, pow. koniński. (Muzeum im. E. Ma-jewskiego T. N. W. nr 2232?). 2. Gutów, pow. pleszewski. 3. Lubiatów, pow.
śremski. (Kostrzewski, Przyczynki do poznania kult. gr. skrzynkowych. „Przegl. Archeol." T. II, cz. I, str. 50). 4. Wierzchocin, pow. szamotulski {tamże,
str. 56, rys. 6).
Klamry w przybliżeniu rombowate, z końcami rozwidlanymi w kształcie jaskółczego ogona, są podług J . Kostrzewskiego importami z krajów naddunajskich, względnie wschodnio-alpejskich. Klamry takie
znamy ze Śląska6 2 i z Wielkopolski, gdzie występują w Czekanowie,
w pow. ostrowskim, w Gutowie, w pow. pleszewskim (Ryc. 5, 2) i w
Lu-60 Gross-Latein к. Ołomuńca. Podwójny naramiennik, zdobiony podobnie
wraz z fibulą wczesno-lateńską. M u c h , Kunsthistorisches Atlas, t. I, tabl. II. " J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska... wyd. I. str. 139.
" J . K o s t r z e w s k i , (W pracy) Przyczynki do poznania kultury grobów skrzvnk. „Przegl. archeol." t. II, zesz. 1 г. IV, str. 50—51, zestawia klamry tego typu z następujących miejscowości : Trebnig, pow. niemczyński (żel.) Bystrzyca pow. oławski (brąz). Hennersdorf, pow. namysłowski <(żel.) Münschütz (pow. wołow-ski). T e g o ż , O wzajemnych stosunkach... str. 30.
ZABYTKI OKRESU AVCZESNO-LATESsKlEGO 63 biatowie (Ryc. 5 , 3 ) , w pow. śremskim Poza tymi okazami zr am jeszcze
jeden taki egzemplarz z Imiełkowa, w pow. konińskim (Ryc. 5, 1) e 4.
Klamry te stanowiły podług J. Kostrzewskiego składową cżęić ub'oru niewieściego
G o g o l e w o , p o w . k w i d z y ń s k i
Chronologicznie późniejszy od tych klamer i jedyny w swoim ro-dzaju okaz klamry żelaznej, pochodzi z grobu skrzynkowego Nr 1 na
cmentarzu mieszanym skrzynkowo-pcdkloszowym. (Ryc. 7)6 e. Klamrę
gogolewską J . Kostrzew ski uważa za miejscowe naśladownictwo w sc hod -nio-alpejskich klamer, zdobnych oina-nentem, wywodzącym się od pal-mety greckiej. Klamra gogolewską, jeśli ze względu na technikę wyko-nania jest istotnie wyrobem lokalnym (poszczególne części klamry łą-czone nitami), nawiązuje do tych klamer, które występują r a całym
tery-torium wczesno-lateński ej kultury celtyckiej*7. W OIT amer tacji • swej
klamra gogolewską wykazuje pierwiastki celtyckie (kombir acje motywów " J. K o s t r z e w s k i , Przyczynki do pozn. kult. grob, skrzynk. ..Przegl. archeol." t. II, zesz. 1, str. 50, г. IV. — Wielkopolska wyd. II, str. 298, przyp. 5.
, ł Muzeum Archeologiczne im. Erazma Majewskiego, Warszawa, Nr in w.
22328. St. K r u k o w s k i , Cmentarz w Imielkowie, p. koniński. „Swiatowit" t. II, 1913, str. 51—59. Klamra żelazna nie publikowana. D é c h e l e t t e , Manuel t. II, cz. 2, str. 862, rys. 359. Rysunek klamry, zbliżonej nieco do imiełkowskiej.
ł s J . K o s t r z e w s k i , Przyczynki do poznania kult. grobów skrzynkouych ,,Przegl.
archeol." t. II, zesz. 1 rok IV, str. 54. — O wzajemnych stosunkach str. 30. G. Ossowski, Dorzecze Wisły i przyległego wybrzeża Wisły. Dwa groby
kamienne skrzynkowe. „Zbiór wiadomości do antropologii krajowej". Kraków 1880,
t. IV, tabl. IX. str. 77—80. T e g o ż , Nabytki przedhistoryczne ziem polskich. Seria I. Prusy królewskie, tabl. X V I I I , zesz. 2. P. R e i n e c k e , Die Zuteilung der ostdeutschen
Kistengräber mit Gesichtsurnen. „Korresp. Blatt" t. XXXV, r. 1904, str. 23, fig. 7.
J . K o s t r z e w s k i , Przyczynki do poznania kultury grobów skrzynk. ze starszej epoki żelaza. „Przegl. archeol." t. II, cz. I, г. IV, str. 48—50. E. P e t e r s e n , Die friihgerm.
Kultur in Ostdeutschland und Polen. Berlin 1929, str. 69 i 147, tabl. 22 b, 2.
" D é c h e l e t t e , Manuel... t. II, cz.3, str. 1236, rys.524, podaje zestawienia klamer tego rodzaju. Déchelette uważa tę klamrę za nieco późniejszy okaz od zachodnio-europejskich. J . K o s t r z e w s k i , Przyczynki do pozn. kult. grob, skrzynk. „Przegl. archeol." t. II, cz. I, str. 48—50. Mogę przytoczyć jeszcze następujące okazy: Castione (Tessin) R. U l r i c h , Die Gräberfelder in der Umgebung ivn Belinzona t. II, tabl. V I I , rys. 11, 1914. Tamże: Giubasco. Tabl. XLII, 3. Hölzelsau, Gm. Niedernsdorf, Bez.-H.-Kufstein (Nord Tirol). P. R e i n e c k e , Ein friihlatine-
Gür-telhaken aus Unterirmtal. „Wien. Präh. Zschr." t. X, zesz. 1—2, str. 29. Wien 1923.
Klamra ta ma identyczny kształt, co okaz z Gogolewa (poza ornamentem), oraz nit, jak klamra gogolewską. Podług Reinecke'go klamra z Hölzelsau jest wyrobu celtyckiego. Donja Dolina (Jugosławia): Sarajewo, Zemalskoj Muzej. Bretzen-heim. G. Behrens, Bodenurkunden aus Rheinhessen str. 57, rys. 205, 1.
64 JANIKA KOSEN-PKZEWOKSKA
krzywolinijnych np. esownic). Również kształt klamry i nitów wykazuje podobieństwo do okazów, znalezionych w kręgu kultury celtyckiej, np. w Niederndorfie, Bez. Kuffarn (pin. Tyrol). (Ryc. 6,). Pokrewne temu typowi klamer —występują w Niemczech południowych i w Tes-synie. Nieco dalszą analogię przedstawiają klamry, odkryte na Śląsku,
które Petersen datuje na koniec I-ej fazy okresu lateńskiego ®8.
Ryc. 6—7.
7. Gogolewo, pow. kwidzyński, (Ossowski G. Prusy Królewskie. Kraków 1881, T . I. Tabl. X V I I I , 2). 6. Hölzebau, Bez. H. Kufstein. Austria. (Reinecke P.
„Wien. präh. Ztschr." T. X. zesz. 1-2. 1923, str. 2i). W i e r z c h o c i n , p o w . s z a m o t u l s k i
Wśród przedmiotów obcego pochodzenia'spotykamy także i inne wy-roby, jak np. brzytwy. Okaz wykonany z brązu znaleziono w Wierzchoci-nie ®9. Brzytwa ta ma kształt półkolisty i opatrzona jest rączką. Jest to typ
68 E. P e t e r s e n , Die frühgerm. Kultur. Na str. 147 zestawia zbliżone do
go-golewskiej klamry. T e g o ż , Zur Frühlatinzeit in Schlesien. ,,Mannus". T. 26,
zesz. 1/2. 1934, str. 62—63, rys. 6 i 10. Ferner ist bemerkenswert, dass die bis-her vorliegenden Funde der Latènestufe В sich ausnahmloss auf das südliche, links der Oder gelegene und den Kelten angewandte Teilgebiet des frühgerma-nischen Siedlungsraumes verteilen".
6» J . K o s t r z e w s k i , Przyczynki do poznania kultury grobów skrzynkowych.
„Przegl. archeol." t. II, cz. 1, rys. IV, str. 56, rys. 8. — Wielkopolska, wyd. II, str. 75, rys. 255 i str. 77. (Publikowana razem z zabytkami później epoki brązu).
ZABYTKI OKKESU AYCZESNO-LATEŃSKIEGO 65 często spotykany we Francji i w Szwajcarii w fazie wczesr.o-lateńskiej.
Liczne naśladownictwa jego występują w kręgu kultury łużyckiej oraz w kręgu kultury grobów skrzynkowych w Wielkopolsce i na Mazowszu. Chronologicznie brzytwy te przypadają na okres wczesno-środkowo-lateński 70.
P i w o n i c e , p o w . k a l i s k i
Na zniszczonym cmentarzysku łużyckim w grobie I znaleziono
7 fragmentów bransolety brązowej. (Ryc. 8) 71. Jest ona wykonana
z pręta o przekroju okrągłym i zdobiona dwoma rzędami paciorkowa-tych wypukłości. Pokryta jest piękną patyną zielonkawą. Bransolety tego typu są nader często spotykanym zjawiskiem w fazie wczesno-lateńskiej w grobach z zawartością celtycką, zwłaszcza w Czechach,
na Węgrzech i w pn. części Jugosławii 72.
70 J . K o s t r z e w s k i , Przyczynki do pozn. kultuty grobów skrzynk. „Przegl.
archeol." t. II, cz. 1, г. IV, str. 55—56. Muzeum Archeologiczne im. E. Majew-skiego. Warszawa. Nr inw. 22308.
71 St. K r u k o w s k i , Cmentarz w Piwonicach p. kaliski, „Światowit" • t. XI,
1913, str. 45, tabl. III. ..Cmentarzysko to było zniszczone w znacznej części na potrzeby cegielni, gdy w r. 1913 przybył tam p. Krukowski, aby przeprowadzić badania systematyczne. Zabytki tu odkryte uległy rozproszeniu drogą sprzedaży i podarków po zbiorach prywatnych osób i instytucyj kaliskich. Zawędrowały nawet zagranicę. Część przedmiotów dostała się do Muzeum Archeol. im. E. Ma-jewskiego w Warszawie". Bransoleta u Krukowskiego oznaczona jest nr 22999.
J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska wyd. II, rys. 477, odn. 579 i 580. Saint-Sulpice (Vaud). Bransoleta brązowa zdobiona analogicznie. J . G r u a z , Le cimetière gaulois de Saint-Sulpice. ,,Anzeiger für schweizerische Altertumskunde" N. F.
1914, t. XVI, zesz. 4. Zürich, str. 975.
" Liebhausen, Czechy. Szklana bransoleta z potrójnym rzędem guzicz-kowatych wypukłości (grób IV szkieletowy). A. W e i n z i e r l e , La Tene-Grabfund
von Liebhausen. „Prähistor. Blätter" VIII, Jahrg. 1895, tabl. a, rys. 1, L. J . P i f , Ćechy na usviù dej in. t. II, cz. 2, Hradisti u Stradonic, tabl. XI, rys. 20. P. R e i n e c k e , Kenntnis... str. 15. Grabfunde d. III-La Tènestufe aus bayer. Donautal... „Alt.
uns. heidn. Vorzeit" t. V, tabl. 51, rys. 920, tamże tom IV, tabl. I, 13, 1900. Nieznana miejscowość. Fragment bransolety żelaznej z potrójnym paciorkowcem. Muzeum w Komarnie (Czechosłowacja). Hostyn, Morava. J . Öervinka, Morava
Za praveku. Brno 1902, str. 268, rys. 132. Pteni, Morava. — Morava za praveku. Brno
1902, str. 269, rys. 133. Nieznana miejscowość. Magyar Nemzeti Museum Buda-pest (liczne naramienniki tego rodzaju). Csabrendek (fragment analogiczn. bran-solety). J a n o s S z e n d r e i , Csabrendeki leletek. „Arch. Ert." t. X, 1890, zesz. 3, rys. 15 na str. 242. Donja Dolina, pow. Bośn.-Gradisko. Jugosławia. „Wissenschaft-liche Mitteilungen aus Bosnien u. Herzegovina" t. IX, Wien 1904, tabl. LXXXI, rys. 23 i 24. Nieznana miejscowość. 4 bransolety tego typu. Zagrzeb. Chorwackie Muzeum Narodowe. E. Z i c h y . Voyages en Caucase et en Asie Centrale. Maikop i Władykaukaz. T. II, tabl. VI, rys. 6, str. 415, nr 60. Zawieszki analog, do branso-lety piwonickiej w rozmaitych rozmiarach trwają aż do okr. wczesno-rzymskiego.
66 JANINA ROSEN-PKZEWORSKA
K l o n ó w e k , k o ł o O p a t ó w k a , p o w . k a l i s k i
W bardzo bliskim sąsiedztwie P i w o n i e znaleziono w kurhanie naszyjnik b r ą z o w y7 3 w kształcie zamkniętej obręczy (19,8 c m śred-n i c y ) o w a l c o w a t y m przekroju, z d o b i o śred-n y płaskim p a c i o r k o w c e m , oraz trzema, s y m e t r y c z n i e r o z ł o ż o n y m i g r u p a m i paciorkow a t y c h w y p u -kłości. J e s t o n n a j w i d o c z n i e j i m p o r t o w a n y z obszaru kultury celtyckiej, g d z i e spotykamy n i e m a l i d e n t y c z n e o z d o b y w e wczesnej e p o c e lateń-skiej 74. Naszyjnik ten jest z n a l e z i s k i e m l u ź n y m .
Ryc. 8.
Bransoleta brązowa. Piwonice, pow. kaliski. (Warszawa. Muzeum im. E. Ma-jewskiego T . N. W.).
Bransoleta z P i w o n i e , j a k o t e ż naszyjnik z4 K l o n ó w k a , b r z y t w a z W i e r z c h o c i n a , k l a m r a z G o g o l e w a przedstawiają typy,
charakteryzu-73 Wł: D e m e t r y k i e w i c z , Studia przedhistoryczne w Szwajcarii cz. I. Opis działu przedhist. w Muzeum Polskim w Rapperswillu. Odbitka ze ,,Sprawozdania Akademii Umiejętności Wydz. Filologiczny". Czerwiec 1916, str. 6. Także „Wien. Prähist. Zschr." t. V, 1918, str. 90. J . K o s t r z e w s k i , Wielkopolska, wyd. I I , str. 139, rys. 475, odn. 5 .
'4 J . L. Pić, Stra&tnosti zevii (eske t. II, 1, rys. X V I I , 8. S c h l e m m , Wörter-buch zur Vorgeschichte str. 299. H . B a l d e s , Birkenfeld str. 56, tabl. I I I , rys. 24. Kreuzlingen (naszyjnik żelazny otwarty, podobnie zdobiony jak naszyjnik z Klo-nówka, znaleziony z fibulą wczesno-lateńską). K e l l e r u. R i e n e r t h , Urgeschichte
Thurgaus. Frauenfeld 1925. Klein-Hasebeck (takiż naszyjnik z pieczątkowatymi końcami). G. S c h w a n t e s , Die ältesten Umenfriedhöfe in Niedersachsen. Hannover 1911, str. 158, rys. 15. tabl. 33, 6. Amberg. Oberpfalz (podobne bransolety). M a y e r , Katalog d. bayer. Nation. Museums t. IV, str. 8, tabl. 9 . 16—I, 1892. West-falia Górna (miejscowość nieznana), tamże, tabl. I, 14. Leidingshof. Frankonia Górna tabl. I X , 16.
