346
Copyright 2013 Psychologia Spo ecznaPoczucie koherencji a satysfakcja z !ycia
i dobrostan emocjonalny osób w wieku emerytalnym
Maria Finogenow
Uniwersytet !ódzki, Instytut Psychologii
Celem badania by o ustalenie zwi"zku mi#dzy sk adnikami poczucia koherencji a satysfakcj" z !ycia i dobrostanem emocjonalnym osób w wieku emerytalnym. Zbadano 240 osób w wieku 55–70 lat. Do pomiaru zmiennych wykorzystano Skal" satysfakcji z #ycia – SWLS Dienera i wspó pracowników (2004), Skal" emocje Wojciszke i wspó pracowników (1998; za: Skrzypi$ska, 2002) oraz Kwestionariusz orien-tacji #yciowej SOC-29 A. Antonovsky’ego (2005). Uzyskane rezultaty wskazuj", !e wszystkie sk adniki poczucia koherencji koreluj" na poziomie istotnym statystycznie z ka!dym z wyró!nionych aspektów zado-wolenia z !ycia. Dla satysfakcji z !ycia oraz poziomu emocji negatywnych najistotniejszym predyktorem jest poczucie zaradno%ci. Dla poziomu emocji pozytywnych najistotniejszym predyktorem jest poczucie sensowno%ci. Rol# predyktora pe ni" tak!e: p e&, wiek, poczucie zaradno%ci i poczucie zrozumia o%ci. S owa kluczowe: wiek emerytalny, poczucie koherencji, dobrostan emocjonalny, satysfakcja z #ycia
W
PROWADZENIEW ostatnich latach obserwuje si# znaczy przyrost po-pulacji na %wiecie. Wed ug danych Eurostatu (2010) na przestrzeni ostatnich 50 lat liczba ludno%ci wzros a po-nad dwukrotnie. W tym samym czasie jednak populacja Europy (w tym tak!e Polski) wzros a tylko nieznacz-nie, zmianie uleg a natomiast struktura wiekowa spo e-cze$stw. Spada liczba osób w wieku produkcyjnym oraz dzieci, podczas gdy liczba osób w wieku poprodukcyj-nym intensywnie wzrasta. Prognozy na najbli!sze pó wieku wskazuj" tak!e, !e udzia osób starych w populacji Europy jeszcze wzro%nie. Zgodnie z przewidywaniami w 2060 roku osoby powy!ej 65. r.!. b#d" stanowi& ok. 30% populacji Unii Europejskiej, w porównaniu z 17% w roku 2008 (por. Finogenow, 2011a). W obliczu zacho-dz"cych zmian szczególnego znaczenia nabieraj" badania nad szeroko rozumian" jako%ci" !ycia osób starszych.
W literaturze psychologicznej skoncentrowanej wokó jako%ci !ycia wiele uwagi po%wi#cono poczuciu subiek-tywnego dobrostanu, okre%lanego równie! jako zado-wolenie z !ycia. Mimo ró!nic wyst#puj"cych w zakresie rozwa!a$ teoretycznych (por. Wróbel, Finogenow, 2012), w badaniach dominuje uj#cie zadowolenia z !ycia jako
nastawienia wobec w asnego !ycia, które obejmuje dwa aspekty: poznawczy (cognitive aspect – contentment level) i afektywny (affective aspect – hedonic level). Zadowolenie poznawcze (okre%lane w literaturze polskiej jako satysfakcja z !ycia) rozumiane jest jako stopie$, w jakim jednostka ocenia poziom zaspokojenia swoich aspiracji, czyli do jakiego stopnia osi"gn# a w !yciu to, czego chce. Poziom afektywny (okre%lany tak!e jako do-brostan emocjonalny) rozumiany jest jako stopie$, w ja-kim do%wiadczenia afektywne jednostki s" przyjemne, czyli jak dobrze zazwyczaj si# czuje. W wielu badaniach wska'nikiem emocjonalnego dobrostanu jest wysoka cz#stotliwo%& pozytywnych do%wiadcze$ emocjonalnych (i ewentualnie niska cz#stotliwo%& b"d' brak negatyw-nych do%wiadcze$ emocjonalnegatyw-nych; Diener, Lusas, Oishi, 2004).
Podstawowym problemem pojawiaj"cym si# w bada-niach nad zadowoleniem z !ycia jest poszukiwanie czyn-ników, które maj" na nie wp yw (por. Zalewska, 2003). Jednym z zasobów jednostki mog"cym mie& zwi"zek z poczuciem dobrostanu jest poczucie koherencji (sen-se of coherence, SOC). Poj#cie to zosta o wprowadzone przez Aarona Antonovsky’ego (1995) jako efekt poszu-kiwa$ teoretycznych i bada$ prowadzonych w%ród !y-j"cych oÞ ar obozów koncentracyjnych. W poczuciu ko-herencji autor upatrywa tej w a%ciwo%ci jednostki, która
Maria Finogenow, Uniwersytet (ódzki, Instytut Psychologii, ul. Smu -gowa 10/12, 91-433 (ód', e-mail: mariaÞ nogenow@op.pl
pozwala a ludziom funkcjonowa& i utrzyma& si# przy !y-ciu pomimo udzia u w dramatycznych i traumatycznych zdarzeniach.
Zainteresowanie badaczy koncepcj" poczucia koheren-cji ros o na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat. Mo!e to wynika& ze specyÞ cznej roli, jak" nadaje si# poczuciu ko-herencji. Nie jest ono traktowane na równi z pozosta ymi zasobami, ale uwa!a si# je za zasad# organizuj"c" zasoby jednostki, tzw. dyspozycj# orientacyjn" organizmu (por. Worsztynowicz, 2001), która w procesie rozwoju zale!y od poziomu posiadanych przez cz owieka zasobów i stop-niowo przejmuje nad nimi ster. Znajduje to potwierdzenie w badaniach wskazuj"cych na niewielki wzrost poczucia koherencji w ci"gu !ycia oraz jego najwy!szy poziom u osób starszych (Eriksson, Lindström, 2005).
Poczucie koherencji deÞ niowane jest jako dyspozycja lub orientacja !yciowa cz owieka, wyznaczaj"ca jego miejsce na kontinuum zdrowie–choroba (Antonovsky, 1995). Wed ug autora koncepcji sk ada si# ono z trzech komponentów: poczucia zrozumia o%ci, poczucia zarad-no%ci oraz poczucia sensowzarad-no%ci. Poczucie zrozumia o%ci jest w a%ciwo%ci" o charakterze poznawczo-instrumental-nym i odnosi si# do stopnia, w jakim jednostka odbie-ra %wiat jako sensowny, spójny, uporz"dkowany i jasny. Poczucie zaradno%ci jest rozumiane jako poczucie ra-dzenia sobie z otoczeniem. Dzi#ki niemu jednostka nie czuje si# bezradna, czuje, !e jest w stanie poradzi& sobie z trudno%ciami i nieoczekiwanymi zdarzeniami w co-dziennym !yciu. Poczucie sensowno%ci stanowi kom-ponent emocjonalno-motywacyjny. Osoby o wysokim poczuciu sensowno%ci maj" g #bokie poczucie warto%ci, wol# !ycia oraz przekonanie, !e warto kreowa& w asne !ycie. Ponadto poszukaj" sensu oraz podejmuj" wyzwa-nia i wysi ki, by radzi& sobie z codziennymi trudno%ciami (S#k, *ciga a, 2000).
Wiele opublikowanych w ci"gu ostatnich lat donie-sie$ wskazuje na istotny pozytywny zwi"zek poczucia koherencji ze zdrowiem – zarówno Þ zycznym, jak i psy-chicznym (por. Eriksson, Lindström, 2006). Wyniki ba-da$ wskazuj", !e poczucie koherencji wi"!e si# dodat-nio z pozytywnymi wska'nikami zdrowia, np. szeroko poj#tym zdrowiem psychicznym i Þ zycznym (Bothmer, Fridlund, 2003; Read i in., 2005), wysok" subiektywn" ocen" stanu zdrowia (Wainwright i in., 2007), podejmo-waniem zachowa$ prozdrowotnych (Posadzki, Stockl, Musonda, Tsourouß i, 2010). Pozytywne korelacje wy-st#puj" tak!e mi#dzy poczuciem koherencji a dobrosta-nem psychologicznym i innymi zasobami osobistymi, np. afektywno%ci" pozytywn" i optymizmem (Bothmer, Fridlund, 2003), poczuciem dobrostanu (Kalimo, Pah-kin, Mutanen, Topipinen-Tanner, 2003), poczuciem
w asnej warto%ci (Kalimo i in., 2003; Lam, 2007), jako-%ci" !ycia (Nesbitt, Heidrich, 2000; Svartvik i in., 2000). Równocze%nie badania wskazuj" na zwi"zek niskiego poziomu poczucia koherencji z negatywnymi wska'ni-kami zdrowia. Poczucie koherencji wi"!e si# ujemnie z do%wiadczanym napi#ciem (Nesbitt, Heidrich, 2000), depresj" (Bothmer, Fridlund, 2003; Farruggia i in., 2004), wypaleniem zawodowym (Kalimo i in., 2003), afektyw-no%ci" negatywn" (Kravetz, Drory, Florian, 1993), bra-kiem nadziei oraz wska'nikami stresu potraumatycznego (Eriksson, Lindström, 2006).
W ostatnich latach opublikowano wiele wyników ba-da$ po%wi#conych poczuciu koherencji oraz jego wp y-wowi na dobrostan Þ zyczny i psychiczny. Badania te prowadzono w wielu krajach i na ró!nych grupach wie-kowych, zawodowych czy osób chorych (por. Eriksson, Lindström, 2006). Niewiele jest jednak doniesie$ na te-mat roli poczucia koherencji w%ród osób starszych (np. Nesbitt, Heidrich, 2000; Read i in., 2005). Ze wzgl#du na to, !e jest to zmienna u atwiaj"ca skuteczne radzenie sobie ze stresem (np. Karlsson, Berglin, Larsson, 2000; Melin, Fugl-Meyer, 2003), mo!na przypuszcza&, !e od-grywa ona bardzo istotn" rol# w kontek%cie zmian eme-rytalnych.
Jednym z czynników mog"cych mie& istotny wp yw na jako%& !ycia jest tak!e wiek chronologiczny (por. Czapi$ski, 1994). Prezentowane w literaturze dane nie s" jednak spójne. Coraz cz#%ciej podkre%la si# tak!e, !e nie sam wiek wp ywa na poczucie jako%ci !ycia, ale inne czynniki, które s" z nim skorelowane, a starsi nie musz" by& tak nieszcz#%liwi, jak to sugeruj" stereotypy starzenia si# (por. Pasik, 2005).
Wiele bada$ po%wi#cono tak!e ró!nicom, jakie wyst#-puj" w poczuciu dobrostanu mi#dzy kobietami a m#!-czyznami. Uzyskiwane rezultaty s" jednak równie! nie-spójne i cz#sto zale!" od stosowanych miar dobrostanu. W przeprowadzonej metaanalizie kilkudziesi#ciu bada$ wykazano, !e korelacje mi#dzy p ci" a pozytywnymi mia-rami szcz#%cia wahaj" si# od –0,65 do +0,50, najwi#cej za% wyst#puje korelacji zerowych (Haring, Stock, Okun, 1984).
Jednym z wa!niejszych wydarze$ krytycznych okresu pó'nej doros o%ci jest przej%cie na emerytur# (por. Pasik, 2006; Steuden, 2011). Bardzo cz#sto zmiana ta wi"!e si# z utrat" dotychczasowego statusu zawodowego i ma-terialnego, a tak!e utrat" poczucia znaczenia, presti!u oraz czasami pojawieniem si# poczucia bezu!yteczno%ci. Dla wielu osób ta zmiana stanowi dramatyczne prze!y-cie, wi"!e si# z przestawieniem na inny tryb !ycia i za-gospodarowaniem nadmiaru wolnego czasu. Sytuacja ta jest szczególnie niekorzystna, je!eli osoby starsze czuj"
si# przymuszone do wycofania si# z !ycia zawodowego (Finogenow, 2011b). Równolegle podkre%la si#, !e przej-%cie na emerytur# i zaprzestanie pracy zawodowej mo!e powodowa& rozwój nowych zainteresowa$ oraz wi"za& si# z wyznaczaniem sobie nowych celów b"d' te! umo!-liwia& realizacj# wcze%niejszych pasji. Langlois i Cramer (2005) zauwa!aj" jednak, !e bez wzgl#du na to, czy przej-%cie na emerytur# jest pozytywn", czy negatywn" zmian" w !yciu cz owieka starszego, zawsze jest to sytuacja trud-na, wymagaj"ca przystosowania do nowych warunków. Jest to zatem sytuacja, w której wzrasta znaczenie indy-widualnych zasobów jednostki.
Celem podj#tych bada$ by o sprawdzenie:
– czy osoby, które przesz y na emerytur#, ró!ni" si# od osób w podobnym wieku, które kontynuuj" aktywno%& zawodow", pod wzgl#dem zadowolenia z !ycia (satys-fakcji z !ycia i dobrostanu emocjonalnego);
– czy sk adniki poczucia koherencji odgrywaj" rol# predyktorów zadowolenia z !ycia osób starszych.
M
ATERIA IMETODAKryterium w doborze badanej grupy stanowi wiek, w którym mo!na przej%& na emerytur#. Uwzgl#dniono osoby w wieku 55–70 lat, %rednia wieku: 60,09 lat. Przebadano 240 osób, w tym po ow# stanowi y osoby, które zaprzesta y aktywno%ci zawodowej, okre%lane w ni-niejszym opracowaniu jako emeryci (%rednia wieku 62,87 lat), a drug" – osoby pracuj"ce zawodowo w pe nym wy-miarze godzin (%rednia wieku 57,31 lat). Osoby, które nie pracowa y zawodowo, przesz y na pe n" emerytur# pod-czas ostatnich pi#ciu lat, a przed t" zmian" by y w pe ni aktywne zawodowo. Ponadto ka!da z grup charakteryzo-wa a si# równ" liczebno%ci" kobiet i m#!czyzn.
W badaniach zastosowano nast#puj"ce techniki badaw-cze:
– Kwestionariusz orientacji #yciowej SOC-29 A. Anto-novsky’ego w polskiej adaptacji Koniarka i wspó pra-cowników (Koniarek, Dudek, Makowska, 1993). Skala sk ada si# z 29 twierdze$, do których osoba badana ustosunkowuje si# na siedmiopunktowej skali (z opisa-nymi biegunami). S u!y do pomiaru nasilenia ogólne-go poczucia koherencji oraz jeogólne-go wymiarów: poczucia zrozumia o%ci, zaradno%ci i sensowno%ci. Wspó czynnik $ Cronbacha dla poszczególnych skal wynosi: 0,85 dla poczucia zrozumia o%ci; 0,87 dla poczucia zaradno%ci oraz 0,89 dla poczucia sensowno%ci.
– Skala satysfakcji z #ycia (SWLS) Dienera i wspó pra-cowników (1985) w adaptacji Juczy$skiego (2001). Skala sk ada si# z pi#ciu twierdze$ z siedmiostopniow" skal" odpowiedzi (1 – zupe nie si" nie zgadzam; 7 – ca kowi-cie si" zgadzam). S u!y do badania poznawczego aspektu
zadowolenia z !ycia (satysfakcji z !ycia). Rzetelno%& ska-li wynosi 0,81.
– Skal" emocje B. Wojciszke i wsp pracowników (1998; za: Skrzy pi$ska, 2002). Skala mierzy emocjo-nalny aspekt zadowolenia z !ycia. Sk ada si# z 24 po-zycji (emocji), do których badani ustosunkowuj" si# na 7-stopniowej skali, gdzie 1 oznacza nigdy, a 7 – zawsze. Poszczególne emocje zosta y pogrupowane w na podsta-wie analizy czynnikowej w sze%& nast#puj"cych kategorii (po cztery pozycje): rado%&, mi o%&, strach, gniew, smu-tek, wstyd. Ponadto skala pozwala na wyznaczenie ogól-nego wska'nika poziomu emocji pozytywnych (%rednia powsta a na podstawie skal: rado%&, mi o%&) oraz emocji negatywnych (%rednia powsta a na podstawie skal strach, gniew, smutek, wstyd; Skrzypi$ska, 2002). Wspó czynnik $ Cronbacha dla poszczególnych skal wynosi: 0,78 dla emocji pozytywnych oraz 0,82 dla emocji negatywnych.
Do analizy statystycznej danych wykorzystano pro-gram SPSS 20.0 for Windows. Do porównania %rednich analizowanych zmiennych w dwóch wyró!nionych gru-pach (emeryci/pracuj"cy) u!yto testu t-Studenta. W celu sprawdzenia zwi"zków mi#dzy analizowanymi zmienny-mi wykonano analizy korelacyjne. Do okre%lenia predyk-torów zadowolenia z !ycia wykorzystano hierarchiczn" analiz# regresji.
W
YNIKITabela 1 przedstawia statystyki opisowe zmiennych wykorzystanych w badaniu oraz wyniki analizy korela-cyjnej. Wszystkie sk adniki poczucia koherencji istotnie wi"!" si# z ka!dym z wyró!nionych aspektów zado-wolenia z !ycia. Im wy!sze poczucie koherencji, tym wy!szy poziom satysfakcji i emocji pozytywnych oraz ni!szy emocji negatywnych. Ponadto poziom emocji ne-gatywnych oraz poczucie zrozumia o%ci wi"!" sie z p ci" (kobiety charakteryzuj" si# wy!szym poziomem emocji negatywnych oraz ni!szym poczuciem zrozumia o%ci). Wiek istotnie wi"!e si# z p ci" oraz sytuacj" zawodow". Uzyskane wyniki wskazuj" tak!e na istotne zwi"zki mi#-dzy analizowanymi aspektami zadowolenia z !ycia.
Analiza porównawcza emerytów i osób pracuj"cych zawodowo (por. tabela 2) pokazuje, !e obie grupy nie ró!-ni" si# pod wzgl#dem !adnego z wyró!nionych aspektów zadowolenia z !ycia.
Do okre%lenia predyktorów zadowolenia z !ycia wy-korzystano hierarchiczn" analiz# regresji. W pierwszym bloku uwzgl#dniono wiek oraz p e& osób badanych. W drugim bloku umieszczono sytuacj# zawodow" (eme-rytura b"d' kontynuowanie pracy zawodowej). W trze-cim bloku wstawione zosta y wymiary poczucia koheren-cji. Poniewa! analizy korelacyjne wskazywa y na istotne
T abela 1 'red n ie , o d ch yl en ia s ta n d a rd o w e o ra z m a ci er z ko re la cj i m i" d zy a n a li zo w a n ym i zm ie n n ym i M SD 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Wiek 60,09 4,72 – 2. P e ! 0 1,5 0 0,50 – 0,17** * – 3 . E m e ry tu ra /p ra ca 0 1,5 0 0,50 –0,60*** < 0,01 **** – 4 . P o cz u ci e z ro zu m ia o "ci 48,39 8,91 – 0,10 *** – 0,18** –* < 0,01 – 5 . P o cz u ci e z ar a d n o "ci 47,88 8,52 – 0,10 *** – 0,10 *** –0,03 – 0,68*** – 6 . P o cz u ci e s e n so w n o "ci 40,99 7,84 – 0,07 *** – 0,11 *** –0,01 – 0,51*** – 0,72*** – 7. Sa ty sf ak cja z #y cia 20,16 6,00 – 0,08 *** – 0,10 *** – 0,01 – 0,33*** – 0,42*** – 0,31*** – 8 . E m o cj e p o zy ty w n e 1 9 ,4 3 3 ,5 2 – 0 ,0 9 *** – 0,04 *** – 0,05 – 0,33*** – 0,44*** – 0,50*** – 0,44*** -9 . E m o cj e n e g a ty w n e 1 2 ,6 2 3 ,8 1 – 0 ,0 3 *** –0,24*** – 0,05 –0,55*** –0,62*** –0,53*** –0,48*** –0,50***
Zmienne dychotomiczne: 1 – kobiety
, 2 – m
#!
czy
'ni; 1 – emeryci, 2 – pracuj
"cy . * p < 0,05; ** p < 0,01; *** p < 0,001. T abela 2 P o ró w n a n ie e m er yt ó w i o só b p ra cu j( cy ch p o d w zg l" d em z a d o w o le n ia z # yc ia E m e ry ci Pr a cu j$ cy t (238) p M SD M SD Sa ty sf ak cja z #y cia 20,10 5,99 20,23 6,03 –0,161 0,872 E m o cj e p o zy ty w n e 1 9 ,2 5 3 ,4 4 1 9 ,6 0 3 ,6 0 – 0 ,7 7 9 0 ,4 3 7 E m o cj e n e g a ty w n e 1 2 ,4 5 4 ,0 2 1 2 ,7 9 3 ,6 0 – 0 ,7 0 2 0 ,4 8 3
korelacje mi#dzy sk adnikami poczucia koherencji, prze-prowadzono tak!e test wspó liniowo%ci. Ze wzgl#du na to, !e warto%ci wspó czynników VIF i TOL by y zado-walaj"ce (VIF poni!ej 10; TOL powy!ej 0,02; Adnan, Ahmad, Adnan, 2006; Field, 2000; O’Brien, 2007), w analizie regresji umieszczono wszystkie trzy sk adniki poczucia koherencji. Analizy przeprowadzono osobno dla ka!dego z wyró!nionych aspektów zadowolenia z !ycia. W ka!dym przypadku trzeci z modeli charakteryzowa si# najlepszymi wska'nikami dopasowania, dlatego te! opi-sane zostan" wyniki uzyskane w modelu trzecim.
Analiza regresji (por. tabela 3) dla satysfakcji z !y-cia ujawni a tylko jeden predyktor: poczucie zarad-no%ci. Model okaza si# by& dobrze dopasowany do
danych [R2 = 0,165; F(6, 233) = 8,864; p < 0,001].
Prze prowadzona analiza regresji dla poziomu emocji po-zytywnych ujawni a dwie istotne zmienne: poczucie sen-sowno%ci oraz wiek. Na poziomie tendencji statystycznej
ujawni si# tak!e efekt poczucia zaradno%ci. Tak!e ten model w istotnym stopniu wyja%nia zmienno%& w
pozio-mie zpozio-miennej zale!nej [R2 = 0,263; F(6, 233) = 15,211;
p < 0,001]. Wyniki analizy dla poziomu emocji negatyw-nych wskazuj" na istotn" rol# wszystkich analizowanegatyw-nych zmiennych. Najsilniejszymi predyktorami s" poczucie za-radno%ci, p e& oraz poczucie zrozumia o%ci. Najs abszym predyktorem (jedynie na poziomie tendencji statystycz-nej) jest sytuacja zawodowa (emerytura/praca). Model ten okaza si# bardzo dobrze dopasowany do danych
[R2 = 0,450; F(6, 233) = 33,582; p < 0,001].
P
ODSUMOWANIEIWNIOSKICelem prezentowanych bada$ by o sprawdzenie, czy osoby, które przesz y na emerytur#, ró!ni" si# od osób w podobnym wieku kontynuuj"cych prac# zawodow" pod wzgl#dem poziomu zadowolenia z !ycia. Ponadto poszu-kiwano odpowiedzi na pytanie, czy sk adniki poczucia Tabela 3
Predyktory zadowolenia z #ycia
B SE p Satysfakcja z #ycia P e! ––0,499 0,735 –0,042 –0,498 Wiek ––0,088 0,096 –0,069 –0,362 Emerytura/Praca ––0,743 0,885 –0,062 –0,402 P. zrozumia o"ci ––0,039 0,055 –0,058 –0,478 P. zaradno"ci ––0,255 0,070 –0,363 < 0,001 P. sensowno"ci ––0,009 0,065 –0,012 –0,886 Emocje pozytywne P e! ––0,024 0,405 –0,003 –0,953 Wiek ––0,114 0,053 –0,153 –0,032 Emerytura/Praca ––0,216 0,488 –0,031 –0,659 P. zrozumia o"ci ––0,020 0,030 –0,051 –0,509 P. zaradno"ci ––0,066 0,039 –0,160 –0,088 P. sensowno"ci ––0,165 0,036 –0,367 < 0,001 Emocje negatywne P e! –10,309 0,379 –0,172 –0,001 Wiek ––0,113 0,049 –0,140 –0,023 Emerytura/Praca ––0,877 0,457 –0,115 –0,056 P. zrozumia o"ci ––0,089 0,028 –0,209 –0,002 P. zaradno"ci ––0,167 0,036 –0,374 < 0,001 P. sensowno"ci ––0,068 0,033 –0,140 –0,043
koherencji pe ni" rol# predyktorów zadowolenia z !ycia w tej grupie wiekowej.
Uzyskane rezultaty wskazuj" na brak ró!nic mi#dzy emerytami a osobami pracuj"cymi w zakresie ka!dego z wyró!nionych aspektów zadowolenia z !ycia. Uzyskane wyniki s" zaskakuj"ce, poniewa! zmiana ta uwa!ana jest za jedno z wa!niejszych wydarze$ krytycznych tego okresu !ycia, które mo!e w istotny sposób obni!a& poczu-cie jego jako%ci (por. Pasik, 2006; Steuden, 2011). Wyniki te sugeruj", !e zmiana ta mo!e mie& ró!ne znaczenie dla osób starszych i od tego zale!y jej wp yw na poczucie dobrostanu. Prawdopodobnie istniej" tak!e inne, wa!niej-sze czynniki warunkuj"ce jako%& !ycia w okresie zmian emerytalnych.
Przeprowadzone analizy pokaza y istotn" rol# poczu-cia koherencji dla ka!dego z analizowanych aspektów zadowolenia z !ycia. Im wy!sze poczucie koherencji, tym wy!sza satysfakcja z !ycia, cz#stsze do%wiadczanie emocji pozytywnych oraz rzadsze do%wiadczanie emocji negatywnych. Uzyskane rezultaty s" w pe ni uzasadnio-ne i znajduj" potwierdzenie w literaturze (np. Bothmer, Fridlund, 2003; Farruggia i in., 2004; Kalimo i in., 2003; Kravetz i in., 1993; Svartvik i in., 2000). Wysokie poczu-cie koherencji zwi#ksza odporno%& psychiczn" i skutecz-no%& radzenia sobie z trudno%ciami !yciowymi, poprawia tak!e somatyczne funkcjonowanie cz owieka. Dzi#ki temu wspiera kszta towanie prawid owych relacji inter- i intrapersonalnych, przyczynia si# do utrzymania zdro-wia i dobrego samopoczucia psychoÞ zycznego. Okres emerytalny, "cz"cy si# cz#sto z do%wiadczaniem ograni-cze$ w zakresie zasobów Þ zycznych, psychicznych i ecznych, a tak!e u%wiadomieniem zbli!aj"cego si# kresu !ycia, mo!e wp ywa& na zmiany w zakresie poczucia ko-herencji, zw aszcza poczucia zaradno%ci i sensowno%ci. Utrzymanie wysokiego poziomu poczucia koherencji na emeryturze mo!e sprzyja& odczuwaniu mniejszego stre-su, wy!szej ocenie w asnych mo!liwo%ci radzenia sobie, a w konsekwencji prowadzi do wy!szego zadowolenia z !ycia.
Uzyskane wyniki wskazuj" tak!e na inn" rol# sk adni-ków poczucia koherencji dla ka!dego z analizowanych aspektów zadowolenia z !ycia osób starszych, co po-twierdza potrzeb# odr#bnego szacowania wyznaczników wyró!nianych aspektów dobrostanu (por. Finogenow, 2008; Zalewska, 2003). Dla satysfakcji z !ycia oraz emo-cji negatywnych najwa!niejsze znaczenie ma utrzymanie wysokiego poczucia zaradno%ci. Bior"c pod uwag# prze-s anki teoretyczne oraz dotychczaprze-sowe badania, mo!na przewidywa&, !e dzi#ki poczuciu, !e jest si# w stanie poradzi& sobie z trudno%ciami i nieoczekiwanymi zda-rzeniami w codziennym !yciu, osoby starsze, wycofuj"ce
si# z aktywno%ci zawodowej, mog" lepiej ocenia& swoj" aktywno%&, by& bardziej zadowolone z w asnych osi"-gni#&. Mo!liwe te!, !e poczucie zaradno%ci sprzyja wi#k-szej gotowo%ci do podejmowania nowych aktywno%ci (maj"cych zast"pi& aktywno%& zawodow") i równie! na poziomie obiektywnym prowadzi do osi"gania lepszych rezultatów. To z kolei mo!e zabezpiecza& przed do%wiad-czaniem ujemnych emocji, takich jak wstyd, z o%&, smu-tek czy strach.
Dla poziomu emocji negatywnych istotn" rol# pe ni" tak!e: p e&, wiek, poczucie zrozumia o%ci i poczucie sen-sowno%ci. Im ni!sze poczucie koherencji oraz im wy!szy wiek tym wy!szy poziom emocji negatywnych. Ponadto kobiety charakteryzuj" si# wy!szym wska'nikiem emocji negatywnych, co jest spójne z dotychczasowymi wynika-mi uzyskiwanywynika-mi na innych grupach wiekowych. Takie rezultaty mog" by& wed ug niektórych autorów (np. Costa, Terracciano, McCrae, 2001) zwi"zane z wy!szymi wska'nikami neurotyczno%ci w grupie kobiet, która od-powiedzialna jest za do%wiadczanie afektu negatywnego. Dla poziomu emocji pozytywnych najwa!niejsz" rol# odgrywa poczucie sensowno%ci. Rezultat ten jest w pe -ni uzasad-niony, jest ono bowiem uwa!ane za komponent emocjonalno-motywacyjny (S#k, *ciga a, 2000). Osoby o wysokim poczuciu sensowno%ci charakteryzuj" si# g #bokim poczuciem warto%ci, wol" !ycia oraz przeko-naniem, !e warto kreowa& w asne !ycie. To przekonanie nabiera szczególnego znaczenia w obliczu przechodzenia do grupy osób w wieku okre%lanym jako „poprodukcyj-ny”, w sytuacji konieczno%ci wypracowywania nowego stylu !ycia, nowych sposobów sp#dzania czasu. Ponadto osoby o wysokim poczuciu sensowno%ci poszukaj" sen-su oraz podejmuj" wyzwania i wysi ki, by radzi& sobie z codziennymi trudno%ciami. Opieraj"c si# na przes an-kach teoretycznych, mo!na zatem przypuszcza&, !e w sy-tuacji zmian emerytalnych poczucie sensowno%ci mo!e u atwia& koncentracj# na aspektach pozytywnych ró!-nych trudró!-nych sytuacji oraz na w asró!-nych mo!liwo%ciach. Prawdopodobnie sprzyja te! dokonywaniu pozytywnego bilansu !yciowego. Dzi#ki temu podejmowana aktyw-no%& oraz kontakty interpersonalne w wi#kszym stopniu mog" by& 'ród em emocji pozytywnych.
Przeprowadzone badania maj" tak!e swoje ogranicze-nia. Po pierwsze, maj" charakter korelacyjny, co powodu-je, !e nie mo!na wyci"ga& z nich wniosków o charakterze przyczynowym. Przewidywany wp yw sk adników po-czucia koherencji (które uzyska y warto%& predyktorów) ma uzasadnienie jedynie w przes ankach teoretycznych. Po drugie, w badaniu ograniczono si# do pomiaru kilku zmiennych, nie uwzgl#dniaj"c wielu innych zmiennych (np. poziomu wsparcia, posiadania dzieci, standardu
!ycia), które mog" modyÞ kowa& poziom jako%ci !ycia w tym okresie. Mimo tych ogranicze$ badania podejmuj" wa!ny obecnie problem wycofywania si# z aktywno%ci zawodowej osób starszych oraz czynników wp ywaj"cych na zadowolenie z !ycia w tym jego okresie. Wskazuj" na istotn" rol# poczucia koherencji w wyznaczaniu poczucia dobrostanu osób starszych.
L
ITERATURACYTOWANAAdnan, N., Ahmad, M. H., Adnan, R. (2006). A comparative study on some methods for handling multicollinearity prob-lems. Matematika, 22, 109–119.
Antonovsky, A. (1995). Rozwik anie tajemnicy zdrowia (t um. H. Grzego owska-Klarkowska). War szawa: Fundacja IPN. Bothmer, M. I. von, Fridlund, B. (2003). Self-rated health
among university students in relation to sense of coherence and other personality traits. Scandinavian Journal of Caring Sciences, 17 (4), 347–357.
Costa, P. T., Terracciano, A., McCrae, R. R. (2001). Gender dif ferences in personality traits acrosss cultures: Robust and suprising Þ ndings. Journal of Personality and Social Psy-chology, 81 (2), 322–331.
Czapi$ski, J. (1994). Psychologia szcz"%cia: przegl(d bada) i zarys teorii cebulowej. Warszawa: Pracownia Testów Psy-cho logicznych PTP.
Diener, E., Lucas, R. E., Oishi, S. (2004). Dobrostan psychiczny. Nauka o szcz#%ciu i zadowoleniu z !ycia. W: J. Czapi$ski (red.), Psychologia pozytywna. Nauka o szcz"%ciu, zdrowiu, sile i cnotach cz owieka (s. 35–50). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Diener, E., Emmons, R. A., Larsen, R. J., GrifÞ n, S. (1985). The satisfaction with life scale. Journal of Personality Assessment, 49 (1), 71–75.
Eriksson, M., Lindström, B. (2005). Validity of Antonovsky’s sense of coherence scale: A systematic review. Journal of Epidemiology and Community Health, 59, 460–466.
Eriksson, M., Lindström, B. (2006). Antonovsky’s sense of cohe-rence and relation with health: A systematic review. Journal of Epidemiology and Community Health, 60, 376–381. Eurostat Yearbook (2010). Europe in Þ gures. Luxembourg:
Publications OfÞ ce of the European Union.
Farruggia, S. P., Chen, C., Greenberger, E., Dmitrieva, J., Ma -cek, P. (2004). Adolescent self-esteem in cross-cultural perspective: Testing measurement equivalence and a media-tion model. Journal of Cross-Cultural Psychology, 35 (6), 719–733.
Field, A. (2000). Discovering statistics using SPSS for Win dows. London: Sage Publications Ltd.
Finogenow, M. (2008). Psychologiczne uwarunkowania zado-wo lenia z !ycia w wieku emerytalnym – wyniki mode lowania równa$ strukturalnych. Polskie Forum Psycholo giczne, 13 (2), 82–95.
Finogenow, M. (2011a). Starzenie si# spo ecze$stwa i starzenie si# kompetencji. W: M. Znajmiecka-Sikora, B. K#dzierska, E. Roszko (red.), Kszta cenie ustawiczne od A do Z.
Kompe-tencje pracowników a wspó czesne potrzeby rynku pracy (s. 211–234). (ód': Satori druk.
Finogenow, M. (2011b). Zadowolenie z !ycia w okresie przej%cia na emerytur# – uwarunkowania socjo-demograÞ czne. W: E. Bie lawska-Batorowicz, L. Goli$ska (red.), Rodzina i praca w warunkach kryzysu (s. 335–347). (ód': Wydawnictwo Uniwersytetu (ódzkiego.
Gana, K. (2001). Is sense of coherence a mediator between ad -ver sity and psychological well-being in adults? Stress Health, 17 (2),77–83.
Haring, M. J., Stock, W. A., Okun, M. A. (1984). A research synthesis of gender and social class as correlates of subjective well-being. Human Relations, 37, 645–657.
Juczy$ski, Z. (2001). Narz"dzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP. Kalimo, R., Pahkin, K., Mutanen, P., Topipinen-Tanner, S.
(2003). Staying well or burning out at work: Work charac-teristics and personal resources as longterm predictors. Work Stress, 17 (2), 109–122.
Karlsson, I., Berglin, E., Larsson, P. A. (2000). Sense of cohe-rence: Quality of life before and after coronary artery bypass surgery- a longitudinal study. Journal of Advanced Nursing, 31 (6), 1383–1392.
Koniarek, J., Dudek, B., Makowska, Z. (1993). Kwestionariusz Orientacji )yciowej. Adaptacja The Sense of Coherence Questionnaire (SOC) A. Antonovsky’ego. Przegl(d Psycho-logiczny, 36, 491–502.
Kravetz, S., Drory, Y., Florian, V. (1993). Hardiness and sense of coherence and their relation to negative affect. European Journal of Personality, 7, 233–244.
Lam, B. T. (2007). Impact of perceived racial discrimination and collective self-esteem on psychological distress among Vietnamese-American college students: Sense of coherence as mediator. American Journal of Orthopsychiatry, 77 (3), 370–376.
Langlois, M. W., Cramer, K. M. (2005). The relationship between household composition and retirement stress. Gui-dance & Counseling, 20 (2), 89–98.
Melin, R., Fugl-Meyer, A. R. (2003). On prediction of vocational rehabilitation outcome at a Swedish employability institute. Journal of Rehabilitation Medicine, 35 (6), 284–289. Nesbitt, B. J., Heidrich, S. M. (2000). Sense of coherence and
illness appraisal in older women’s quality of life. Research in Nursing & Health, 23 (1), 25–34.
O’Brien, R. M. (2007). A caution regarding rules of thumb for variance inß ation factors. Quality and Quantity, 41, 673–690. Pasik, M. (2005). Wyznaczniki jako%ci !ycia u osób w wieku
emerytalnym. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu !ódzkiego – Folia Psychologica, 9, 65–79.
Pasik, M. (2006). Sytuacyjne i podmiotowe uwarunkowania przystosowania do emerytury. W: S. Steuden, M. Marczuk (red.), Starzenie si" a satysfakcja z #ycia (s. 301–312). Lublin: Wydawnictwo KUL.
Posadzki, P., Stockl, A., Musonda, P., Tsourouß i, M. (2010). A mixed-method approach to sense of coherence, health behaviors, self-efÞ cacy and optimism: Towards the opera
tio-nalization of positive health attitudes. Scandinavian Journal of Psychology, 51, 246–252.
Read, S., Aunola, K., Taru Feldt, T., Leinonen, R., Ruoppila, I. (2005). The relationship between generalized resistance resources, sense of coherence, and health among Þ nnish people aged 65–69. European Psychologist, 10 (3), 244–253. S#k, H., *ciga a, I. (2000). Stres i radzenie sobie w modelu
salutogenetycznym. W: I. Heszen-Niejodek, Z. Ratajczak (red.), Cz owiek w sytuacji stresu (s. 133–150). Katowice: Wy dawnictwo Uniwersytetu *l"skiego.
Skrzypi$ska, K. (2002). Pogl(d na %wiat a poczucie sensu i zado-wolenie z #ycia. Kraków: OÞ cyna Wydawnicza „Impuls”. Steuden, S. (2011). Psychologia starzenia si" i staro%ci.
War-szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Svartvik, L., Lidfeldt, J., Nerbrand, C., Samsioe, G., Scher-stén, B., Nilsson, P. M. (2000). Dyslipidaemia and impaired well-being in middle-aged women reporting low sense of
coherence. The Women’s Health in the Lund Area (WHLA) Study. Scandinavian Journal of Primary Health Care, 18 (3), 177–182.
Wainwright, N., Surtees, P. G., Welch, A. A., Luben, R. N., Khaw, K. T., Bingham, S. A. (2007). Healthy lifestyle choices: Could sense of coherence aid health promotion? Journal of Epidemiology and Community Health, 61 (10), 871–876. Worsztynowicz, A. (2001). Do%wiadczanie wsparcia
ecznego a poczucie koherencji. W: H. S#k, T. Pasikowski (red.), Zdrowie – stres – zasoby (s. 151–164). Pozna$: Wy -dawnictwo Fundacji Humaniora.
Wróbel, M., Finogenow, M. (2012). Emocje i motywacja. W: E. Bielawska-Batorowicz (red.), Cz owiek i ludzie (s. 52–89). Warszawa: Pa$stwowe Wydawnictwo Ekonomiczne.
Zalewska, A. (2003). Dwa %wiaty. Emocjonalne i poznawcze oceny jako%ci #ycia i ich uwarunkowania u osób o wysokiej i nis kiej reaktywno%ci. Warszawa: SWPS Academica.
Sense of coherence, life satisfaction and emotional well-being
in retirement age
Maria Finogenow
University of !ód*, Institute of Psychology
A
BSTRACTThe aim of the study was to analyze the relationship between sense of coherence (SOC) and life satisfaction and emotional well-being in retirement age. The research sample consisted of 240 older people, aged 55-70. Following techniques were used: The Satisfaction with Life Scale (SWLS) by Diener et al. and The Scale “Emotions” by Wojciszke et al., The Sense of Coherence Questionnaire (SOC-29) by Antonovsky.
The results show signiÞcant relationships between sense of coherence (SOC) and subjective well-being (life satisfaction, emotional well-being) in retirement age. The greatest role in predicting life satisfaction and negative emotions is played by manageability. The greatest role in prediction of positive emotions is played by meaningfulness. The important role is also played by age, sex, comprehensibility and meaningfulness. Keywords: retirement age, sense of coherence, life satisfaction, emotional well-being
Z o!ono do druku: 1.01.2012
Z o!ono poprawiony tekst: 19.07.2012 Zaakceptowano do druku: 25.07.2012
