wrzesień 2019
rzesłuchanie
w
postępowaniu
karnym
poradnik dla przedsiębiorcy i jego pracowników
WPROWADZENIE
Nasi klienci często kontaktują się z nami, kiedy oni sami lub ich pracownicy zostają wezwani na przesłuchanie. W wielu przypadkach nie wiedzą, dlaczego zostali wezwani. Pytają, jak mogliby się dowiedzieć, czego dotyczy sprawa. Proszą, aby powiedzieć im, jak takie prze-słuchanie będzie wyglądać oraz jakie mają prawa i obowiązki. Zastanawiają się, czy w trakcie przesłuchania może lub powinien towarzyszyć im adwokat bądź radca prawny. Miewają także wątpliwości związane z ochroną tajemnic (np. tajemnicą przedsiębiorstwa, tajemnicą adwo-kacką/radcowską).
W niniejszym przewodniku przedstawiamy prawa, z których mogą korzystać przesłuchiwani, a także obowiązki, którym muszą się podporządkować w ramach przesłuchania.
Łukasz Lasek adwokat, partner
ZESPÓŁ PRAWA KARNEGO
Artur Pietryka Maria Kozłowska Jakub Znamierowski Angelika Bednarz adwokat adwokat aplikant adwokacki Łukasz Lasek Magdalena Kotowicz adwokat, partner aplikant adwokacki
PRZESŁUCHANIE
Czym jest przesłuchanie?
Przesłuchanie to sformalizowana czynność procesowa m.in. w postępowaniu karnym, kar-nym skarbowym lub wykroczeniowym, której celem jest uzyskanie informacji przez upraw-niony organ (prokuratora, sąd, funkcjonariusza uprawnionej formacji1).
Przesłuchanie może dotyczyć wiedzy posiadanej przez różne osoby. Może być mu poddany podejrzany (oskarżony, świadek koronny, mały świadek koronny), świadek (w tym pokrzyw-dzony / oskarżyciel posiłkowy), osoba zawiadamiająca o przestępstwie oraz biegły.
Przebieg przesłuchania oraz prawa i obowiązki osoby przesłuchiwanej określone są przez przepisy postępowania karnego, tzw. ustaw policyjnych2, a także standardy wynikające z
pra-wa unijnego, Konstytucji RP oraz Europejskiej Konwencji Praw o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (EKPC).
Gdzie można prowadzić przesłuchanie?
Przepisy nie regulują tego, gdzie należy prowadzić przesłuchanie. Wymagają natomiast, by w protokole z przesłuchania wskazać jego miejsce (np. pomieszczenie, w którym ujawniono przestępstwo, komisariat policji, sąd itp.). Najczęściej jest to siedziba przesłuchującego (ko-misariat, komenda, prokuratura, delegatura) lub sąd (na rozprawie lub posiedzeniu). Jedynie wyjątkowo przesłuchania są prowadzone w innych miejscach. Dla przykładu w sytuacji cho-roby, niepełnosprawności lub innej przeszkody (np. znacznej odległości od siedziby przesłu-chującego) można przesłuchać daną osobę w miejscu jej pobytu (np. w mieszkaniu, szpitalu, innej jednostce policji).
Zdarza się wreszcie, że przesłuchanie odbywa się przed polskim sądem lub prokuraturą, ale dotyczy spraw prowadzonych w innych krajach. Dzieje się tak, gdy na podstawie np. europejskiego nakazu dochodzeniowego (END) lub postanowień międzynarodowej umowy o współpracy w sprawach karnych o takie przesłuchanie zwrócą się organy ścigania z innych państw.
W jaki sposób organ wzywa na przesłuchanie?
Przesłuchanie odbywa się po wcześniejszym wezwaniu lub ustaleniu terminu. Najczęściej we-zwanie jest wysyłane pocztą, a adresat powinien wiedzieć o nim co najmniej 7 dni wcześniej.
1) W tym m.in. Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, Krajowej Administracji Skarbowej.
2) Ustawy z dni: 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu, 6 kwietnia 1990 r. o Policji, 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kon-trwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego, 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze An-tykorupcyjnym, 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych,16 listopada 2016 r. o Krajowej Administracji Skarbowej.
Taki termin powinien umożliwić zorganizowanie obecności na przesłuchaniu (np. wzięcie urlopu, zapewnienie opieki na dziećmi).
Na przesłuchanie można też wzywać telefonicznie, e-mailem czy faksem, ale pod pewny-mi warunkapewny-mi. Po pierwsze, dotyczy to tylko przypadków niecierpiących zwłoki. Należy przez to rozumieć sytuację nietypową lub nieprzewidzianą (np. uzyskanie informacji o nie-spodziewanym przyjeździe świadka do kraju). Zaniedbania wzywającego, podobnie jak zła organizacja przez niego pracy, nie mogą usprawiedliwiać takich nagłych wezwań3. Po drugie,
wezwanie musi być wysłane z odpowiednim wyprzedzeniem, by czynność mogła w ogóle dojść do skutku. Po trzecie, wzywający musi udokumentować próbę takiego szczególnego wezwania w aktach, np. załączając dowód wysłania wiadomości elektronicznej. Ma to zna-czenie, gdyby nie doszło do przesłuchania, a wzywający uznał, że niestawiennictwo powinno zostać ukarane.
Jakie elementy powinno zawierać wezwanie na przesłuchanie?
Wezwanie na przesłuchanie musi dostarczać niezbędnych informacji na temat planowanej czynności. Dlatego też powinno wskazywać: wzywającego, sprawę, której dotyczy, rolę pro-cesową wezwanego (świadek, zawiadamiający, podejrzany), miejsce i czas, czy stawiennictwo jest obowiązkowe, a także pouczenie o skutkach nieobecności. Dotyczy to zarówno wezwa-nia pocztowego, jak i dokonanego w innej formie.
Wezwania na przesłuchanie przez Policję najczęściej dokonywane są w oparciu o zamiesz-czony poniżej wzór.
Dodatkowo dla ułatwienia kontaktu i zorganizowania przesłuchania w wezwaniu powinny być podane dane kontaktowe wzywającego (np. adres e-mail, numer kontaktowy).
Czy można zmienić termin przesłuchania?
Prowadzący przesłuchanie wyznacza jego termin. Jeśli wezwany nie może się stawić na prze-słuchanie, zobowiązany jest o tym poinformować (przedkładając dokumenty wskazujące na nieobecność w danym terminie, np. bilet lotniczy) i zaproponować odroczenie czynności na inny termin. Z naszego doświadczenia wynika, że w większości spraw możliwe jest ustalenie z organem wzywającym rozsądnych terminów przesłuchania.
Nieobecność można też usprawiedliwić zaświadczeniem lekarskim o niezdolności do stawie-nia się na wezwanie. Wydaje je lekarz sądowy4 po uprzednim zbadaniu osoby 5 lub wyjątkowo
bez niego, ale w oparciu o udostępnioną mu dokumentację medyczną (dotyczy to np. osób poddanych całodobowej opiece zdrowotnej)6. Niewystarczające może być złożenie
zaświad-czenia o niezdolności do pracy wydanego przez lekarza innego niż sądowy. Organ procesowy może wówczas zbadać, czy np. wezwany cierpi na chorobę obłożną, czy też doznał nagłe-go, poważnego pogorszenia stanu zdrowia7, które rzeczywiście uniemożliwiają obecność na
przesłuchaniu.
Czy za niestawiennictwo na przesłuchaniu grozi jakaś kara?
Nieusprawiedliwione niestawiennictwo na przesłuchaniu może być odebrane jako lekcewa-żące i skutkować nałożeniem przez prokuratora (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd (w sprawie sądowej), kar porządkowych:
• kary pieniężnej, w wysokości zależnej od możliwości finansowych świadka, lecz nieprze-kraczającej łącznie 3 000 zł8,
• zarządzenia zatrzymania i przymusowego doprowadzenia, które powinno być dokonane niezwłocznie po zatrzymaniu,
• zastosowania przez sąd rejonowy na wniosek prokuratora aresztu do 30 dni.
Pierwsza z kar może być wielokrotnie nakładana, a świadek nią ukarany może w ciągu tygo-dnia:
• wnieść o usprawiedliwienie nieobecności i uchylenie kary, albo
4) Są to lekarze, z którymi prezesi sądów okręgowych zawarli umowy o wykonywanie czynności lekarza sądowego. Listy tych lekarzy publikują prezesi właściwych sądów okręgowych.
5) Art. 12 ust. 3 ustawy z dnia 15 czerwca 2007 r. o lekarzu sądowym. 6) Art. 12 ust. 4 ustawy o lekarzu sądowym.
7) Por. postanowienie SA w Katowicach z 1 kwietnia 2009 r., I AKz 226/09, Lex.
8) Tak: A. Sakowicz, Komentarz do art. 285 Kodeksu postępowania karnego (w:) Kodeks postępowania karnego. Komentarz, A. Sakowicz, K.T. Boratyńska, P. Czarnecki, A. Górski, M. Królikowski, M. War-choł, A. Ważny (red.), Lex.
• złożyć zażalenie do sądu na postanowienie o nałożeniu kary.
Termin na usprawiedliwienie nieobecności ma charakter instrukcyjny, a zatem można uspra-wiedliwić nieobecność nawet gdy wniosek i usprawiedliwienie złożone zostały po jego upły-wie9. Termin na zażalenie do sądu jest natomiast nieprzekraczalny.
Obowiązek zatrzymania i przymusowego doprowadzenia może być stosowany łącznie z karą pieniężną10. Świadek może kwestionować go przez zażalenie do sądu rejonowego w ciągu
7 dni od jego wykonania.
Areszt porządkowy powinien być natomiast stosowany jako ostateczność, gdy świadek upo-rczywie nie stawia się na wezwanie, a niewystarczające jest jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie. Na postanowienie sądu o areszcie przysługuje świadkowi zażalenie, a jego złożenie wstrzymuje wykonanie zarządzenia11.
Czym przesłuchanie różni się od rozpytania?
Bardzo często organy prowadzące sprawę karną dokonują tzw. rozpytania osoby (np. na miejscu zdarzenia). Jest to często pierwsza czynność, która potem ukierunkowuje kolejne działania (np. przeszukanie i zatrzymanie rzeczy, oględziny, przesłuchanie).
Rozpytanie polega na zadawaniu pytań i ustalaniu istotnych okoliczności zdarzenia, czyli jest bardzo podobne do przesłuchania. Problem jednak w tym, że ani Kodeks postępowania kar-nego, ani tzw. ustawy policyjne w ogóle go nie regulują. Ma ono zatem nieformalny charakter, co skutkuje pozbawieniem praw osób rozpytywanych.
Nieformalny charakter polega m.in. na braku obowiązku pouczenia o prawach, z których dana osoba może korzystać (np. do odmowy składania zeznań, odpowiedzi na pytanie, skła-dania wyjaśnień). W efekcie bardzo często rozpytanie skutkuje obejściem prawa do milcze-nia. Ponadto z rozpytania nie sporządza się protokołu12. W praktyce jedynym śladem z tej
czynności jest załączana do akt notatka urzędowa funkcjonariusza13, który rozpytał osobę
na temat wiedzy o zdarzeniu. Niejednokrotnie stanowi ona pierwszy dokument w sprawie, w oparciu o który później wszczynane jest postępowanie przygotowawcze.
9) A. Sakowicz, Komentarz do art. 286 Kodeksu postępowania karnego (w:) Kodeks postępowania karne-go. Komentarz, A. Sakowicz, K.T. Boratyńska, P. Czarnecki, A. Górski, M. Królikowski, M. Warchoł, A. Ważny (red.), Lex.
10) K. Eichstaedt, Komentarz do art. 285 Kodeksu postępowania karnego (w:) Kodeks postępowania kar-nego. Tom I. Komentarz aktualizowany, D. Świecki (red.), Lex.
11) K. Eichstaedt, Komentarz do art. 287 Kodeksu postępowania karnego (w:) Kodeks postępowania kar-nego. Tom I. Komentarz aktualizowany, D. Świecki (red.), Lex.
12) Por. wyrok SA w Krakowie z 14 września 2006 r., II AKA 123/06. 13) Postanowienie SN z 4 maja 2016 r., III KK 334/15, Lex.
Brak regulacji nie oznacza jednak przyzwolenia dla nieograniczonego rozpytywania świad-ków czy osób podejrzanych, a także wykorzystywania tak zdobytej wiedzy. W sprawach kar-nych14:
• notatka nie może zastąpić zeznań świadka i wyjaśnień podejrzanego15,
• można notatkę odczytać na rozprawie, gdy potwierdza złożone potem wyjaśnienia po-dejrzanych lub zeznania świadków16,
• można na okoliczność treści notatki przesłuchać jej autora17, ale tylko gdy później nie
przesłuchiwał osoby przez siebie rozpytanej18.
Co to znaczy, że odebranie zawiadomienia o przestępstwie będzie
połączone z przesłuchaniem?
Decydując się na złożenie zawiadomienia o przestępstwie, należy się spodziewać, że organ procesowy (prokurator, inna uprawniona formacja) wezwie na przesłuchanie osobę zawia-damiającą (np. przedstawiciela spółki, który je podpisał). Taką czynność, dokumentowaną protokołem, nazywa się „ustnym przyjęciem zawiadomienia o przestępstwie połączonym z przesłuchaniem w charakterze świadka”.
Warto pamiętać, że jeśli zawiadomienie złożyła osoba, która nie jest pokrzywdzonym, to prócz praw i obowiązków typowego świadka przysługują jej dodatkowe uprawnienia do: • informacji (w ciągu 6 tygodni) o wszczęciu, odmowie wszczęcia albo o umorzeniu
postę-powania przygotowawczego,
• zażalenia do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któ-remu złożono zawiadomienie, jeśli nie powiadomił on o wszczęciu, odmowie wszczęcia lub umorzeniu,
• zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego – jeśli wskutek przestępstwa doszło do naruszenia jej praw,
• zażalenia na postanowienie o umorzeniu śledztwa (w przypadku określonych prze-stępstw19), jeśli w wyniku ich popełnienia doszło do naruszenia jej praw.
14) Zasady te nie dotyczą jednak spraw o wykroczenia, gdzie notatki urzędowe z czynności wyjaśniających mogą być odczytywane na rozprawie, chyba że obwiniony żąda bezpośredniego przeprowadzenia danej czynności (np. przesłuchania świadka).
15) Por. postanowienie SN z 4 maja 2016 r., III KK 334/15, Lex, a także wyrok SA w Krakowie z 12 listo-pada 2013 r., II AKa 355/13, Lex.
16) D. Świecki, Komentarz do art. 393 Kodeksu postępowania karnego (w:) Kodeks postępowania karnego. Tom I. Komentarz aktualizowany, D. Świecki (red.), Lex.
17) Por. postanowienie SN z 4 maja 2016 r., III KK 334/15, Lex.
18) Por. wyrok SA we Wrocławiu z 29 grudnia 2009 r., II AKA 405/09, Lex.
19) Zawiadomienie musi dotyczyć przestępstw penalizowanych w art. 228-231, art. 233, art. 235, art. 236, art. 245, art. 270-277, art. 278-294 lub w art. 296-306 Kodeksu karnego.
Czy przy przesłuchaniu trzeba złożyć wniosek o ściganie?
Zdarza się, że wszczęcie i prowadzenie postępowania o dane przestępstwo wymaga złożenia przez pokrzywdzonego lub inną uprawnioną osobę (np. kuratora spółki) wniosku o ściganie. Obowiązek taki wynika z przepisów Kodeksu karnego, ewentualnie innych ustaw penalizu-jących określone „przestępstwa wnioskowe”. Liczba tych ostatnich jest niewielka. Dla przy-kładu złożenie wniosku o ściganie jest konieczne przy przestępstwie:
• udaremnienia lub uszczuplenia zaspokojenia wierzyciela, chyba że pokrzywdzonym jest Skarb Państwa (art. 300 k.k.),
• niszczenia wbrew uprawnieniom istotnej informacji, jej uszkadzania, usuwania lub zmie-niania, albo udaremniania w inny sposób lub znacznego utrudniania osobie uprawnionej zapoznania się z tą informacją (art. 268 k.k.),
• groźby karalnej (art. 190 k.k.),
• niszczenia, uszkadzania lub czynienia niezdatną do użytku rzeczy cudzej (art. 288 § 1 i 2 k.k.),
• nieumyślnego narażenia człowieka na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 § 3 k.k.),
• utrwalania wizerunku nagiej osoby lub osoby w trakcie czynności seksualnej (art. 191a k.k.),
• zgwałcenia popełnionego przed 27 stycznia 2014 r. (art. 197 k.k.)20,
• bezpośredniego narażenia na zarażenie wirusem HIV albo inną chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu (art. 161 k.k.).
Zazwyczaj wniosek składa się przy zawiadomieniu o przestępstwie (tak ustnym, jak i pisem-nym). Jest to najwłaściwszy moment, gdyż bez wniosku organ nie rozpocznie postępowania, a ograniczy się jedynie do zabezpieczenia dowodów i ustalenia, czy w ogóle taki wniosek zostanie złożony.
Przepisy nie przewidują szczególnej formy wniosku, poza ogólnym założeniem, że nie powi-nien on budzić wątpliwości co do woli ścigania sprawcy. Istotne jest natomiast, by został on złożony prawidłowo (np. zgodnie z zasadami reprezentacji spółki). Najprościej taki wniosek złożyć we wspólnym protokole z odebrania zawiadomienia i przesłuchania świadka poprzez zaznaczenie w nim właściwej rubryki.
Należy też pamiętać o kilku konsekwencjach złożenia wniosku, a mianowicie:
• złożenie wniosku powoduje ściganie wszystkich sprawców czynu, nie tylko tych, którzy zostali w nim wskazani21,
20) Na mocy przepisu art. 3 ustawy z dnia 13 czerwca 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektó-rych innych ustaw.
• pokrzywdzony może cofnąć wniosek, ale musi się na to zgodzić prokurator (w postępo-waniu przygotowawczym) albo sąd,
• cofnięty wniosek o ściganie nie może być złożony ponownie.
Konieczność złożenia wniosku może też pojawić się w toku już prowadzonego postępowa-nia, gdy okaże się, że przyjęta początkowo kwalifikacja czynu była nieprawidłowa. Wówczas po złożeniu wniosku organ będzie kontynuował postępowanie już uprzednio wszczęte.
PRZEBIEG PRZESŁUCHANIA
Jakich obowiązków musi dopełnić przesłuchujący przed przesłuchaniem
świadka?
Przesłuchujący przed rozpoczęciem przesłuchania świadka musi dochować określonych obowiązków.
W pierwszej kolejności, w oparciu o dokument tożsamości (dowód osobisty, paszport, le-gitymację), powinien sprawdzić tożsamość osoby przesłuchiwanej, a gdy występuje ona w czyimś imieniu (np. spółki), powinien sprawdzić umocowanie do udziału w przesłuchaniu. Takie samo sprawdzenie dotyczy pełnomocnika, a także innych uczestników przesłuchania. Następnie powinien on sporządzić załącznik adresowy do protokołu z danymi świadka, przy czym zdarza się, że dokument ten sporządzany jest po zakończeniu przesłuchania.
W dalszej kolejności w protokole przesłuchujący odnotowuje: dane osobowe świadka (w tym imiona rodziców, nazwisko rodowe matki), datę i miejsce urodzenia, zajęcie, informa-cję o karalności za składanie fałszywych zeznań, a także stosunek pokrewieństwa do osoby podejrzanej lub podejrzanego.
Po wpisaniu tych informacji przesłuchujący zobowiązany jest pouczyć świadka o przysługu-jących mu prawach (np. do odmowy zeznań) i obowiązkach (np. aktualizacji danych adreso-wych). Pouczenie to powinno polegać na ustnym wytłumaczeniu, a także wręczeniu osobie przesłuchiwanej dwóch egzemplarzy pisemnego pouczenia, z których jeden po podpisaniu załączany jest do akt sprawy.
Dalej przesłuchujący ma obowiązek pouczyć przesłuchiwanego o odpowiedzialności karnej za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy (art. 233 § 1 k.k.), w tym także z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym (art. 233 § 1a k.k.). W zależności od przedmiotu przesłuchania przesłuchujący będzie miał także obowiązek po-uczenia o treści art. 182 § 1 k.p.k. (prawo odmowy składania zeznań, jeśli podejrzany [oskar-żony] jest osobą najbliższą dla świadka), art. 183 § 1 k.p.k. (prawo odmowy odpowiedzi na
pytanie w przypadku, gdy udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić świadka lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe).
Po dochowaniu tych wymogów, o ile świadek nie korzysta z prawa do odmowy składania zeznań, przesłuchujący może rozpocząć przesłuchanie. Jego pierwszym elementem jest tzw. nieskrępowana wypowiedź co do czynu, którego przesłuchanie dotyczy. Dopiero potem przesłuchujący może zadawać pytania świadkowi.
Jakich obowiązków musi dopełnić przesłuchujący przed przesłuchaniem
podejrzanego?
Nieco inaczej wygląda przebieg pierwszego przesłuchania podejrzanego. Czynność ta ma dwa etapy: ogłoszenie postanowienia o przedstawieniu zarzutów i właściwe przesłuchanie. Po ustaleniu tożsamości podejrzanego i sprawdzeniu umocowania obrońcy (jeśli uczestniczy w przesłuchaniu) następuje ogłoszenie (odczytanie) postanowienia o przedstawieniu zarzu-tów. Postanowienie to przekazuje się podejrzanemu i jego obrońcy. Podejrzany po zapozna-niu się z jego treścią potwierdza podpisem datę ogłoszenia.
Prokurator następnie informuje podejrzanego o prawie do: • podania ustnych podstaw zarzutów,
• żądania sporządzenia i doręczenia pisemnego uzasadnienia postanowienia o przedsta-wieniu zarzutów (można je zgłosić później, aż do czasu zawiadomienia o końcowym zapoznaniu z aktami sprawy),
• końcowego zapoznania z aktami sprawy.
Przesłuchujący następnie poucza podejrzanego o prawach poprzez wręczenie dwóch egzem-plarzy pisemnego pouczenia, z czego jeden załącza się do akt sprawy.
Następnie przesłuchujący pyta podejrzanego o:
• imię (imiona) i nazwiska (w tym rodowe), ewentualnie pseudonim, imiona rodziców i nazwisko rodowe matki,
• PESEL / NIP,
• datę i miejsce urodzenia,
• miejsce zameldowania, zamieszkania, ewentualnie dłuższego pobytu, adres do doręczeń, a w miarę możliwości adres e-mail,
• obywatelstwo (-a), • wykształcenie, • stan cywilny,
• liczbę dzieci i ich wiek, liczbę osób pozostających na utrzymaniu i ich stosunek (blisko-ści),
• zawód wyuczony, miejsce nauki, pracy lub źródło utrzymania, zawód wykonywany, • wysokość miesięcznego wynagrodzenia lub innych świadczeń (renty, emerytury), zajęcie
i dochód współmałżonka,
• majątek (nieruchomości, ruchomości o większej wartości lub inwentarz), • stosunek do służby wojskowej,
• poprzednią karalność,
• stan zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem leczenia psychiatrycznego, neurologicz-nego, uzależnienia,
• stosunek (bliskości, znajomości) do pokrzywdzonego.
Podejrzany nie musi dostarczać informacji innych niż dotyczące adresu. W razie niepodania pozostałych danych musi się jednak liczyć z tym, że organy ścigania podejmą próby ustalenia ich samodzielnie (np. występując do pracodawcy o zaświadczenie o zarobkach albo do urzę-du skarbowego o przesłanie zeznań podatkowych itp.)22.
Po zebraniu tych danych przesłuchujący pyta podejrzanego, czy zrozumiał treść zarzutu. W przypadku potwierdzenia pyta następnie, czy podejrzany przyznaje się do zarzuconego mu czynu. Po uzyskaniu stanowiska w tej kwestii poucza się podejrzanego o prawie składania wyjaśnień, prawie odmowy ich składania oraz do udzielania i odmowy udzielania odpowiedzi na zadawane pytania tudzież odpowiedzi na niektóre pytania (np. obrońcy). Jeśli podejrzany decyduje się składać wyjaśnienia, przesłuchujący obowiązany jest umożliwić mu w pierwszej kolejności tzw. swobodną wypowiedź.
Czy w przesłuchaniu poza przesłuchującym mogą być obecne inne osoby?
W przesłuchaniu oprócz przesłuchującego (ewentualnie przybranego do pomocy protoko-lanta, asystenta) oraz wezwanego mogą uczestniczyć inne osoby. Dotyczy to w szczególności stron i ich przedstawicieli (obrońcy, pełnomocnika, przedstawiciela ustawowego, w tym ku-ratora), innych świadków (jeśli przesłuchanie jest konfrontacją z inną osobą), tłumaczy, bie-głych (np. psychologów), innych osób (np. wskazanych przez pokrzywdzonych i mających je wesprzeć przy przesłuchaniu), a także innych funkcjonariuszy (konwojentów czy też prowa-dzących przesłuchanie). O tym, kto może brać udział w przesłuchaniu w postępowaniu przy-gotowawczym, decyduje prowadzący tę czynność, przy czym stronie, która złożyła wniosek, oraz jej obrońcy lub pełnomocnikowi nie można odmówić wzięcia udziału w przesłuchaniu. Organ może jednak odmówić udziału w przesłuchaniu osobom niebędącym stronami z uwa-gi np. na ważny interes śledztwa.22) M. Kurowski, Komentarz do art. 213 Kodeksu postępowania karnego (w:) Kodeks postępowania karne-go. Tom I. Komentarz aktualizowany, D. Świecki (red.), Lex.
Czy w przesłuchaniu może wziąć udział przedstawiciel służb
dyplomatycznych?
Jeśli osobą przesłuchiwaną jest obywatel innego kraju, może on wnosić o udział w jego przesłuchaniu przedstawiciela dyplomatycznego lub konsularnego. Udział przedstawiciela dyplomatycznego lub konsularnego jest jednak uzależniony od tego, czy zezwalają na to po-stanowienia umów międzynarodowych zawartych pomiędzy Polską a krajem, którego przed-stawiciel dyplomatyczny ma wziąć udział w przesłuchiwaniu.
Czy przebieg przesłuchania może być rejestrowany przez
przesłuchującego?
Z przesłuchania sporządza się nie tylko protokół, ale możliwe jest także zarejestrowanie jego obrazu i dźwięku. Obowiązek takiego rejestrowania przewidziano tylko w przypadku: • niemożności przesłuchania danej osoby na rozprawie,
• osób pokrzywdzonych przestępstwami przeciwko wolności seksualnej oraz świadków w takich sprawach,
• czynności prowadzonych w ramach rekwizycji i pomocy prawnej.
Zasadniczo przesłuchania nie są rejestrowane. Przesłuchujący jako przyczynę takiego stanu rzeczy wskazują brak możliwości technicznych i organizacyjnych. Taką praktykę należy oce-nić negatywnie, gdyż Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) wielokrotnie wskazywał, że nagrywanie przesłuchań (w szczególności w śledztwie) stanowi istotny element gwarancji procesowych dla podejrzanych. Zdarza się bowiem, że nie mogą oni uczestniczyć w przesłu-chaniach świadków, których następnie z różnych przyczyn (np. jeśli skorzystają z prawa do odmowy składania zeznań) nie można przesłuchać przed sądem23.
Jeśli jednak dochodzi do rejestrowania przesłuchania, to przed uruchomieniem rejestracji przesłuchujący ma obowiązek poinformować o tym wszystkich uczestników, a nagranie dołączyć do akt. Protokół z tej czynności może być ograniczony do najbardziej istotnych oświadczeń uczestników. Strony (pokrzywdzony lub podejrzany) mogą otrzymać kopię ta-kiego nagrania.
Czy przesłuchiwany może żądać okazania dokumentu, którego dotyczą
pytania?
Jeśli w trakcie przesłuchania zadawane są pytania dotyczące dokumentów, przesłuchujący powinien okazać je osobie przesłuchiwanej, żeby mogła się do nich ustosunkować. Podobnie jest w przypadku innych znajdujących się w aktach dowodów (np. zdjęć, map, tablic poglądo-wych z wizerunkami osób). W protokole przesłuchania przesłuchujący powinien dokładnie
23) Por. wyroki z 15 grudnia 2011 r. w sprawach Al-Khawaja i Tahery przeciwko Wielkiej Brytanii, skargi nr 26766/05 i 22228/06, oraz z 15 grudnia 2015 r. Schatschaschwili przeciwko Niemcom, skarga nr 9154/10.
przytoczyć, jakie dokumenty (np. ile i jakie strony) czy też rzeczy (zdjęcia, mapy) zostały okazane osobie przesłuchiwanej, a także jakie dokładnie pytania oraz oświadczenia zostały złożone w związku z okazaniem danej rzeczy.
Jakich środków wobec przesłuchiwanego nie można stosować na
przesłuchaniu?
Przesłuchanie ma wartość dowodową tylko wtedy, gdy złożone zostało dobrowolnie, bez stosowania przymusu lub innych niedopuszczalnych środków. By wykluczyć stosowanie środków ograniczających swobodę wypowiedzi przesłuchiwanych, przepisy zakazują stoso-wania na przesłuchaniach w szczególności przymusu fizycznego (tortur lub nieludzkiego traktowania) lub psychicznego (także poniżającego traktowania), groźby bezprawnej, hipno-zy, narkoanalihipno-zy, farmakoanalihipno-zy, a także poligrafu24.
OBOWIĄZKI OSOBY PRZESŁUCHIWANEJ
Jakie obowiązki ciążą na osobach przesłuchiwanych?
Zakres obowiązków zależy od roli w sprawie karnej. Różnice pomiędzy obowiązkami świad-ków i podejrzanych przedstawia poniższa tabela.
Obowiązek Świadek Podejrzany
podanie i aktualizacja
danych adresowych tak
tak, a także powiadamianie o każdej zmianie miejsca za-mieszkania lub pobytu powy-żej 7 dni, w tym z uwagi na pozbawienie wolności w in-nej sprawie karin-nej
stawiennictwo na
przesłu-chanie tak tak
pobranie odcisków palców
bez jego zgody, ale tylko w celu ograniczenia kręgu po-dejrzanych lub potwierdzenia już zebranych informacji
bez jego zgody
24) Na temat wartości dowodów uzyskanych na przesłuchaniu z użyciem przymusu wypowiadał się kilku-krotnie ETPC, który sprawy te bada pod kątem naruszenia art. 3 EKPC (zakaz tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowania), a także art. 6 EKPC (prawo do rzetelnego postępowania sądowego).
Obowiązek Świadek Podejrzany
poddanie się oględzinom zewnętrznym ciała i
ba-daniu lekarskiemu za jego zgodą
bez jego zgody, a także obo-wiązek badań połączonym z naruszeniem integralności ciała, z wyjątkiem zabiegów chirurgicznych i dokona-nych przez specjalistę i gdy nie zagraża to życiu
pobranie wymazu ze śluzówki
bez jego zgody, ale tylko w celu ograniczenia kręgu po-dejrzanych lub potwierdze-nia już zebranych informacji
bez jego zgody, gdy jest nie-odzowne i nie zachodzi oba-wa zagrożenia dla życia lub zdrowia
pobranie krwi, włosów, wydzielin
bez jego zgody, ale tylko w celu ograniczenia kręgu po-dejrzanych lub potwierdze-nia już zebranych informacji
bez jego zgody, przy czym musi ich dokonać specjalista i gdy nie zagraża to życiu
pobranie śliny, próbek pisma, zapachu
bez jego zgody, ale tylko w celu ograniczenia kręgu po-dejrzanych lub potwierdze-nia już zebranych informacji
bez jego zgody, ale tylko w celu ograniczenia kręgu podejrzanych lub potwier-dzenia już zebranych infor-macji
wykonanie fotografii, okazywanie innym oso-bom
bez jego zgody, ale tylko w celu ograniczenia kręgu po-dejrzanych lub potwierdze-nia już zebranych informacji
bez jego zgody
badanie psychiatryczne
nie dotyczy, psychiatra lub psycholog mogą ewentual-nie wziąć udział w przesłu-chaniu
bez jego zgody, przy czym musi ich dokonać specjalista i gdy nie zagraża to życiu
Czy dyplomata ma obowiązek stawić się na wezwanie i złożyć zeznania?
Osoby objęte immunitetem dyplomatycznym (tj. szef i członkowie misji dyplomatycznej, personel techniczny i administracyjny przedstawicielstw dyplomatycznych, członkowie ich rodzin pozostający we wspólnocie domowej) nie mają obowiązku stawić się na wezwanie i składać zeznań. Jeśli nie stawią się na wezwanie, nie można w stosunku do nich zastosować środków przymusu (np. zatrzymania i przymusowego doprowadzenia).Brak tego obowiązku dotyczy aktów przez nich wykonywanych w toku pełnienia funkcji członka misji. Immunitet ten dotyczy działalności danej osoby jako dyplomaty (nawet wtedy, gdy osoba ta obecnie jest członkiem misji dyplomatycznej w innym państwie przyjmującym lub w ogóle nie pełni takiej funkcji)25. Oznacza to, że po zakończeniu misji dyplomatycznej
i opuszczeniu państwa przyjmującego członkowie misji nadal korzystają z przywilejów za-gwarantowanych przez immunitet dyplomatyczny.
Dlaczego przesłuchiwany musi podać swoje dane adresowe?
Osoba przesłuchiwana (świadek, podejrzany) przed rozpoczęciem przesłuchania, a także po każdej zmianie, ma obowiązek podawać dane adresowe, tj. miejsce zamieszkania i adres do doręczeń. Adresy te nie muszą być tożsame, np. świadek jako swój adres do doręczeń może wskazać miejsce wykonywanej pracy (np. siedzibę spółki). Brak aktualizacji zmian spowoduje natomiast, że organy (policja, prokuratura, sąd) wyślą pismo na ostatni znany im adres.
Jakie dane adresowe musi podać świadek niemieszkający w Polsce?
Gdy świadek nie ma w Polsce stałego miejsca zamieszkania, powinien podać adres do dorę-czeń (np. rodziny, znajomych, miejsca pracy). Jeżeli nie jest w stanie podać takiego adresu, powinien wskazać swój adres zamieszkania za granicą, na który zostanie przesłana korespon-dencja. Jeżeli świadek nie poda adresu do doręczeń za granicą lub w kraju, zostanie wezwany na przesłuchanie na ostatni znany przesłuchującemu adres w kraju (np. adres zameldowania z bazy PESEL). Jeżeli adresu tego nie ma, wezwanie zostanie załączone do akt sprawy i uwa-żane za doręczone.
Czy dane adresowe świadka są w jakiś sposób chronione?
Dane adresowe świadka oraz zawiadamiającego o przestępstwie są chronione przed dostę-pem osób trzecich. Umieszcza się je w tzw. załączniku adresowym, do którego dostęp ma tylko organ prowadzący postępowanie. Dane te mogą być ujawnione tylko zupełnie wyjąt-kowo, gdy jest to istotne z uwagi na przedmiot postępowania (np. miejsce zamieszkania jest tożsame z miejscem przestępstwa).
25) Zob. art. 578 k.p.k. oraz art. 31, 39 Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych, sporządzo-nej w Wiedniu dnia 18 kwietnia 1961 r.
PRAWA OSOBY PRZESŁUCHIWANEJ
Jakie prawa na przesłuchaniu przysługują podejrzanemu, a jakie
świadkowi?
Podejrzany (oskarżony) na przesłuchaniu ma prawo do:
• udziału w nim jego obrońcy (ustanowionego z wyboru lub z urzędu),
• milczenia (składania i odmowy składania wyjaśnień oraz odpowiedzi lub odmowy odpo-wiedzi na pytania),
• bezpłatnej pomocy tłumacza,
• uzyskania kopii (fotokopii) protokołu przesłuchania z jego udziałem, • zwrotu kosztów stawiennictwa.
Z kolei zakres uprawnień świadka zależy od tego, czy jest on jednocześnie pokrzywdzonym. Różnice w tym zakresie przedstawia poniższa tabela.
Uprawnienie Pokrzywdzony Świadek niebędący po-krzywdzonym prawo do pełnomocnika tak tak, jeśli wymaga tego ochrona jego interesów
odmowa zeznań tak, jeśli:
• jest osobą najbliższą, • jest zobowiązany do
zachowania w tajemni-cy informacji o klauzuli „zastrzeżone” lub „po-ufne”, a także ochrony tajemnic prawnie chro-nionych i nie został zwolniony przez sąd
tak, jeśli:
• jest osobą najbliższą, • jest współpodejrzanym
w innym toczącym się postępowaniu,
• jest zobowiązany do zachowania w tajemni-cy informacji o klauzuli „zastrzeżone” lub „po-ufne”, a także ochrony tajemnic prawnie chro-nionych i nie został zwolniony przez sąd
Uprawnienie Pokrzywdzony Świadek niebędący po-krzywdzonym
odmowa odpowiedzi na pytania
tak, jeśli jemu samemu lub osobie najbliższej groziłaby odpowiedzialność za prze-stępstwo lub przeprze-stępstwo skarbowe
tak, jeśli jemu samemu lub osobie najbliższej groziłaby odpowiedzialność za prze-stępstwo lub przeprze-stępstwo skarbowe
prawo do tłumacza jeśli nie włada dostatecznie językiem polskim jeśli nie włada dostatecznie językiem polskim kserokopia protokołu
czynności tak jeśli wyrazi na to zgodę przesłuchujący
zwrot kosztów
stawien-nictwa tak tak
Kiedy podejrzany może żądać, by w przesłuchaniu wziął udział jego
obrońca?
Podejrzany może każdorazowo żądać przesłuchania go z udziałem obrońcy. Jest to element prawa do obrony, które gwarantuje mu m.in. Konstytucja RP (art. 42 ust. 2) oraz EKPC (art. 6 ust. 3 lit. c). Realizacja tej gwarancji stanowi przejaw obowiązującego w orzecznictwie ETPC standardu prawa do adwokata przy pierwszej czynności, ukształtowanego w sprawie Salduz przeciwko Turcji26. W wyroku tym ETPC wskazał m.in., że aby prawo do
rzetelne-go procesu było wystarczająco „praktyczne i skuteczne”, w praktyce musi być realizowane prawo dostępu do adwokata począwszy od pierwszego przesłuchania podejrzanego przez policję, chyba że w świetle szczególnych okoliczności wykazano, że istnieją istotne podstawy ograniczenia takiego prawa (tzw. doktryna Salduz)27.
Kiedy świadek może ustanowić pełnomocnika do udziału w przesłuchaniu?
Pokrzywdzony, tak jak i świadek, który nie jest pokrzywdzonym, może ustanowić pełnomoc-nika (adwokata lub radcę prawnego) m.in. do udziału w przesłuchaniu. Jednakże świadek, który nie jest pokrzywdzonym w sprawie, może ustanowić go tylko wtedy, gdy wymaga tego obrona jego interesów.Zdarza się w praktyce, że prokuratorzy nie chcą, by w przesłuchaniu świadka brał udział jego pełnomocnik. Obowiązujące przepisy wskazują, że w takiej sytuacji prokurator powinien wydać postanowienie o odmowie dopuszczenia pełnomocnika do udziału w czynności. Na takie postanowienie, wydane w postępowaniu przygotowawczym, przysługuje zażalenie do
26) Wyrok z 27 listopada 2008 r. w sprawie Salduz przeciwko Turcji, skarga nr 36391/02, § 52.
prokuratora bezpośrednio przełożonego nad tym, który je wydał. Prowadzący przesłucha-nie powiprzesłucha-nien wydać takie postanowieprzesłucha-nie przed rozpoczęciem przesłuchania, tak by świa-dek mógł złożyć na nie zażalenie. Złożenie zażalenia tamuje przeprowadzenie przesłuchania w takiej sytuacji do czasu rozpoznania tego zażalenia.
Co to znaczy, że podejrzany ma prawo do milczenia?
Prawo do milczenia stanowi fundamentalną gwarancję przysługującą nie tylko oskarżonym i podejrzanym, ale także osobom podejrzanym, czyli takim, co do których istnieją powody, by sądzić, że może im być przedstawiony zarzut28. Prawo do milczenia przewiduje, że osoba
może, bez podawania przyczyn, odmówić wyjaśnień i odpowiedzi na poszczególne pytania. Skorzystanie z tych praw nie może powodować dla niej negatywnych konsekwencji, a także oznacza, że organy procesowe nie mogą danej osoby przymusić do składania wyjaśnień, udzielenia odpowiedzi na pytania i tym samym dostarczania przeciwko sobie dowodów.
Co jeśli ktoś był najpierw przesłuchany jako świadek, a potem jako
podejrzany?
Często zdarza się, że organy ścigania tę samą osobę przesłuchują najpierw w charakterze świadka, a następnie podejrzanego. Zeznania złożone w charakterze świadka nie będą mogły wówczas zostać odczytane na rozprawie, a tym samym sąd orzekający w sprawie nie będzie mógł na ich podstawie ustalać faktów. Jednakże protokół takich zeznań będzie znajdował się w aktach sprawy.
Kiedy świadek odpowie za złożenie fałszywych zeznań?
Przed rozpoczęciem przesłuchania każdego świadka poucza się o odpowiedzialności za skła-danie fałszywych zeznań (art. 233 k.k.). Ponadto w pewnych sytuacjach świadek powinien być pouczony o prawie do odmowy składania zeznań (np. art. 180, art. 182 k.p.k.), ewentual-nie odmowy odpowiedzi na pytaewentual-nie (m.in. art. 183 § 1 k.p.k.).
W praktyce pouczenie to polega na tym, że funkcjonariusz prowadzący przesłuchanie wy-powiada następującą kwestię: „pouczam, że za składanie fałszywych zeznań grozi kara do 8 lat pozbawienia wolności” lub „pouczam o odpowiedzialności z art. 233 k.k.”. Sens i cel tych pouczeń jest dużo szerszy niż tylko przypomnienie o obowiązku mówienia prawdy na przesłuchaniu.
Po pierwsze, brak pouczenia o treści art. 233 k.k., a także o prawie odmowy zeznań oraz od-powiedzi na pytanie, nie pozwala później pociągnąć przesłuchiwanego do odod-powiedzialności za przestępstwo składania fałszywych zeznań.
28) W wyroku z 8 lutego 1996 r. w sprawie John Murray przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 18731/91,
ETPC wskazał, że gwarancja ta jest nieodłącznym elementem prawa do rzetelnego procesu sądowego gwarantowanego w art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.
Po drugie, odpowiedzialność dotyczy zeznania nieprawdy lub zatajenia prawdy w ramach zeznania służącego za dowód w postępowaniu. Należy przez to rozumieć sytuację, w której: • dochodzi do złożenia zeznania29, zatem milczenie świadka na przesłuchaniu nie może
skutkować jego odpowiedzialnością karną, a co najwyżej porządkową (np. nałożeniem kary porządkowej)30,
• zeznanie jest subiektywnie nieprawdziwe, tj. przesłuchiwany wie lub powinien wiedzieć, że zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę,
• każda nieprawdziwa, nawet nieistotna informacja może skutkować odpowiedzialnością karną (np. nawet w zakresie danych osobowych, które podaje świadek)31.
Po trzecie, przesłuchiwany może odpowiadać za zeznanie nieprawdy lub zatajenie prawdy z obawy przed odpowiedzialnością grożącą jemu samemu lub osobie najbliższej. Jest to bar-dzo istotne, gdy przesłuchiwany, któremu powinien zostać przedstawiony zarzut, przesłuchi-wany jest w danej sprawie jako świadek. Praktyka takich przesłuchań jest w sposób oczywisty nieprawidłowa, gdyż ogranicza prawo do obrony osoby przesłuchiwanej i nie powinna skut-kować odpowiedzialnością karną.
Kiedy świadek może odmówić składania zeznań?
Zasadą jest to, że świadek ma obowiązek stawić się na przesłuchanie i złożyć zeznanie. Przez odmowę składania zeznań należy rozumieć sytuację, gdy świadek w ogóle ich nie skła-da, zaś odmowa odpowiedzi na pytania dotyczy sytuacji, gdy zeznanie jest składane, a jedynie na określone pytanie następuje odmowa udzielenia informacji.
Przesłuchujący ma obowiązek ustalić, czy w chwili przesłuchania wezwanemu przysługuje prawo do odmowy składania zeznań i pouczyć o istnieniu takiego uprawnienia oraz skutkach skorzystania z niego. Jeśli wezwany skorzysta z prawa do odmowy składania zeznań, przesłu-chujący w protokole wpisze adnotację z powodem tej odmowy.
Wyjątki dotyczące odmowy składania zeznań są nieliczne i interpretuje się je ściśle.
Po pierwsze odmówić składania zeznań może osoba najbliższa (zarówno pełnoletnia, jak i małoletnia32) dla osoby podejrzanej (czyli co do której istnieją podstawy przypuszczać, że
zostanie jej przedstawiony zarzut), podejrzanego lub oskarżonego. Skorzystać z tego prawa można aż do momentu rozpoczęcia pierwszego zeznania przed sądem. Jeśli osoba
upraw-29) Uchwała SN z 22 stycznia 2003 r., I KZP 39/02, Lex.
30) Tak M. Szewczyk, A. Wojtaszczyk, W. Zontek, Komentarz do art. 233 Kodeksu karnego (w:) W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część II. Komentarz do art. art. 212-277d, Lex.
31) Tak M. Szewczyk, A. Wojtaszczyk, W. Zontek, Komentarz do art. 233 Kodeksu karnego (w:) W. Wróbel (red.), A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część II. Komentarz do art. art. 212-277d, Lex.
32) Uchwała SN z 19 lutego 2003 r., I KZP 48/02, Lex oraz wyrok SN z 4 kwietnia 2013 r., III KK 307/12, Lex.
niona nie korzystała z tego prawa we wcześniejszym przesłuchaniu, po czym zdecyduje się z niego skorzystać, protokół uprzedniego zeznania nie może być wykorzystany jako dowód.
Osoby najbliższe uprawnione do odmowy składania zeznań małżonek (-ka) mąż, żona, także byli małżonkowie
krewni w linii prostej
(wstępni) rodzice, dziadkowie, pradziadkowie, ale już nie ich rodzeń-stwo (wuj, ciotka)
krewni w linii prostej
(zstępni) dzieci, wnuki, prawnuki
rodzeństwo brat, siostra, także przyrodni, ale już nie kuzyni i dzieci ro-dzeństwa (np. siostrzeniec, bratanica)
powinowaci w linii pro-stej (wstępni)
ojczym, macocha, mąż babki, mąż prababki, żona dziadka, żona pradziadka, a także rodzice, dziadkowie i pradziadko-wie małżonka
powinowaci w linii
pro-stej (zstępni) zięć, synowa, małżonkowie wnuków, prawnuków własnych oraz małżonka (-ki)
rodzeństwo małżonka
(-ki) szwagier, szwagierka przysposabiający i
przy-sposobiony nawet po ustaniu przysposobienia, a także ich małżonko-wie
osoba pozostająca we
wspólnym pożyciu konkubinat hetero- i homoseksualny, ale już nie byli kon-kubenci
Drugi przypadek prawa do odmowy składania zeznań zachodzi, gdy osoba przesłuchiwana jest jednocześnie w innym toczącym się postępowania oskarżona o współudział w przestęp-stwie, na którego okoliczność ma być przesłuchana. Najczęściej do takiej sytuacji dochodzi, gdy prokuratura wyłącza sprawę jednego ze współsprawców do odrębnego prowadzenia. Z takiego prawa w praktyce korzystają bardzo często tzw. mali świadkowie koronni (art. 60 § 3 k.k.). Warunkiem odmowy zeznań jest to, by ta odrębna sprawa nie była prawomocnie zakończona lub osoba nie była jeszcze skazana za to przestępstwo.
• osobie, co do której prokurator żąda zobowiązania jej do zwrotu Skarbowi Państwa ko-rzyści odniesionych z przestępstwa innej osoby,
• przedstawicielowi podmiotu zbiorowego, który zgłosił się do procesu karnego sprawcy przestępstwa lub przestępstwa skarbowego,
• w procesie o przestępstwa skarbowe: osobie najbliższej dla podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej, gdy podmiotem tym jest osoba fizyczna.
Kiedy świadek może odmówić odpowiedzi na pytanie?
Bardzo często zdarza się, że już w wezwaniu na przesłuchanie lub tuż przed jego rozpo-częciem świadkowie pouczani są o prawie do odmowy odpowiedzi na pytanie (art. 183 § 1 k.p.k.). Jest to drugi wyjątek od obowiązku złożenia zeznania.
Uprawnienie to przysługuje, gdy odpowiedź mogłaby narazić przesłuchiwanego lub osobę dla niej najbliższą na odpowiedzialność karną za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe. W toku przesłuchania świadek nie ma jednak obowiązku tłumaczenia, dlaczego korzysta z tego prawa. Wystarczy powołanie się na istnienie takiego uprawnienia w odpowiedzi na konkretne pytanie33.
Czy można ukarać świadka za odmowę zeznań lub odpowiedzi na pytanie?
Uprawnienia do odmowy zeznań i odpowiedzi na pytania przysługują tylko w ściśle określo-nych sytuacjach. Zdarza się jednak, że wezwani pomimo braku do tego podstaw odmawiają na przesłuchaniu składania zeznań w ogóle lub odpowiedzi na wszelkie pytania przesłuchu-jącego, nawet te pozornie neutralne (np. gdzie pracują lub czy znają pewną osobę). Takie po-zbawione podstaw zachowania świadków (ale nie pokrzywdzonych), polegające na uchyleniu się od zeznania, mogą skutkować nałożeniem kary porządkowej. Katalog tych kar i zasady ich nakładania są tu analogiczne jak przy nieusprawiedliwionym niestawiennictwie na wezwa-nie przesłuchującego.Czy świadek może domagać się uchylenia zadanego pytania?
Pytania zadawane w toku przesłuchania powinny mieć na celu wyłącznie uzupełnienie, wy-jaśnienie lub skontrolowanie relacji świadka. Z tego też powodu w toku przesłuchania nie powinny być zadawane pytanie nieistotne ani sugerujące treść odpowiedzi. W toku prze-słuchania tego typu pytania można kwestionować, a także zgłaszać do protokołu uwagi lub zastrzeżenia do tego typu pytań.
Może się też zdarzyć, że odpowiedź na pytanie przesłuchującego może narażać świadka lub osobę dla niego najbliższą na hańbę (pytania dotyczące życia intymnego, powodujące wstyd). Na pytania tego typu, o ile można uznać je za obiektywnie uzasadnione z uwagi na przed-miot przesłuchania (np. przestępstwo dotyczy sfery seksualnej), świadek powinien udzielić
33) R. Stefański, S. Zabłocki, Komentarz do art. 183 Kodeksu postępowania karnego (w:) R. Stefański (red.), A. Zabłocki (red.), Kodeks postępowania karnego. Tom II. Komentarz do art. 167-296, Lex.
odpowiedzi. Jeśli natomiast w ocenie świadka przesłuchujący lub inny uczestnik zadał dane pytanie w sposób niewłaściwy, upokarzający, osoba ta może zgłosić uwagę w tym zakresie do protokołu34. W postępowaniu sądowym świadek może natomiast domagać się przesłuchania
w tym zakresie z wyłączeniem jawności.
Kiedy przesłuchiwany może domagać się obecności tłumacza przy
przesłuchaniu?
Przesłuchania są prowadzone w języku polskim.
Jeśli wezwany na przesłuchanie niewystarczająco nim włada (czynnie lub biernie), może sko-rzystać z pomocy tłumacza danego języka (niekoniecznie własnego ojczystego, ale wybrane-go, którym np. posługuje się w pracy). Wówczas tłumacz uczestniczy w przesłuchaniu. Prze-słuchiwany nie ponosi z tego tytułu kosztów. Funkcję tę powinien pełnić tłumacz przysięgły lub inna osoba władająca danym językiem. Funkcjonariusz, nawet jeśli zna język, którym po-sługuje się świadek, nie może pełnić funkcji tłumacza35. Zazwyczaj tłumaczy się na bieżąco
na język polski treść pytań i odpowiedzi. W przypadku języków rzadkich stosuje się czasem tłumaczenie pośrednie, tj. najpierw np. na język angielski i dopiero w dalszej kolejności na język polski.
Z naszych doświadczeń wynika, że w przypadku przesłuchań przez tłumacza jest bardzo ważne, aby szczególnie starannie weryfikować treść zapisanych zeznań. Nie należy ulegać presji czasu. Trzeba mieć pewność, że treść zapisanych zeznań jest zgodna z tym, co zostało powiedziane. W praktyce wygląda to tak, że po zadaniu wszystkich pytań funkcjonariusz prowadzący postępowanie przedstawia zapis zeznań, po czym są one tłumaczone na język świadka, który może dokonać koniecznych uściśleń albo korekt.
Nieco inaczej sytuacja wygląda, gdy osoba wezwana jest głucha lub niema. Wówczas tłuma-cza języka migowego wzywa się tylko wtedy, gdy niewystartłuma-czające jest pisemne porozumienie się z nią (z uwagi np. na brak umiejętności pisania czy też upośledzenie umysłowe).
Tłumacz, jako uczestnik przesłuchania, podpisuje protokół, a brak jego podpisu uniemożli-wia późniejsze odczytanie na rozprawie takiego dokumentu36.
Kiedy przesłuchiwany może domagać się zwrotu kosztów stawiennictwa na
przesłuchanie?
Jeśli stawienie się na przesłuchanie generuje koszty, jego uczestnicy (świadkowie, osoby, któ-re z uwagi np. na ich stan zdrowia muszą im towarzyszyć w przesłuchaniu, jak i podejrzani)
34) ETPC w wyroku z 28 maja 2015 r. w sprawie Y. przeciwko Słowenii, skarga nr 41107/10, uznał, że na
or-ganach, przed którymi toczy się przesłuchanie, ciąży w sprawach szczególnie drażliwych (np. o zgwałce-nie) obowiązek czuwania nad tym, by ich przesłuchania (w tym krzyżowe) nie powodowały nadmiernej uciążliwości i nie prowadziły do poniżania pokrzywdzonych. Obowiązek ten powinien być realizowany m.in. przez uchylanie pytań niestosownych czy też nieistotnych.
35) Por. wyrok SN z 22 lutego 1978 r., I KR 12/78, Lex.
mogą wnosić o ich zwrot. W tym celu muszą każdorazowo złożyć wniosek oraz udokumen-tować poniesione koszty.
Zasady zwrotu zależą od tego, kto o to wnosi, jakich kosztów wniosek dotyczy, a także czy przesłuchanie dokonane zostało w postępowaniu przygotowawczym czy też sądowym. Świadek lub osoba towarzysząca, którzy stawili się na przesłuchanie (nawet jeśli do prze-słuchania ostatecznie nie doszło), muszą złożyć wniosek o zwrot wraz z właściwymi doku-mentami w ciągu 3 dni od zakończenia przesłuchania. Limity zwrotu poniesionych kosztów wskazuje poniższa tabela.
Rodzaj kosztów Sposób ustalania kosztów
podróż własny samochód: iloczyn odległości od miejsca zamiesz-kania do miejsca przesłuchania i obowiązującej stawki (tzw. kilometrówka)
inny środek transportu (pociąg, samolot, autobus, bus, śro-dek komunikacji miejskiej): koszt rzeczywiście poniesiony, udokumentowany (fakturą lub biletem), racjonalny i celowy
nocleg faktura, rachunek – maksymalnie dwudziestokrotność die-ty za 1 dobę
utrzymanie w miejscu
czynności (dieta) 8-12 godzin: 15 zł, powyżej 12 godzin: 30 zł utracony zarobek lub
dochód iloczyn liczby dni i przeciętnego zarobku/dochodu za 1 dzień37
W przypadku podejrzanego różnica polega na tym, że koszty zwracane są mu w postano-wieniu o umorzeniu postępowania przygotowawczego, a jeśli doszło do postępowania sądo-wego – w orzeczeniu kończącym postępowanie (np. wyroku uniewinniającym, umarzającym postępowanie). Podejrzany może złożyć zażalenie na takie postanowienie do prokuratora nadrzędnego nad prokuratorem, który wydał postanowienie, albo do prokuratora sprawują-cego nadzór nad prowadzącym postępowanie przygotowawcze (np. policjanta prowadząsprawują-cego dochodzenia). Jeżeli prokurator nie przychyli się do zażalenia, rozpoznaje je sąd.
37) Nie więcej niż 4,6% kwoty bazowej dla osób zajmujących kierownicze stanowiska państwowe, której wysokość ustala się na podstawie ustawy budżetowej.
PRZESŁUCHANIA OSÓB ZWIĄZANYCH TAJEMNICĄ
Czy świadka, który z racji zawodu związany jest tajemnicą, można
przesłuchać w postępowaniu karnym?
Coraz częstszym problemem jest wzywanie na przesłuchanie osób, które wykonując okre-śloną profesję (np. adwokata, radcy prawnego, dziennikarza, lekarza, rzeczoznawcy mająt-kowego), zobowiązane są do zachowania w tajemnicy pewnych informacji. Dzieje się tak, bowiem w ostatnim czasie dostrzec można tendencję do powiększania się katalogu tajemnic zawodowych, których przepisy lokowane są w poszczególnych ustawach branżowych. Przesłuchaniami takich osób rządzą nieco inne przepisy. Zasadą jest tutaj wyłączenie (tajem-nice bezwzględne) lub ograniczenie możliwości prowadzenia takich przesłuchań (tajem(tajem-nice względne). Różnie wygląda też zakres tajemnic, a także ustalenie, kto i na jakich zasadach może z nich świadka zwolnić.
Jeśli chodzi o tajemnice bezwzględne, obowiązujące przepisy bardzo restrykcyjnie określają, jakie okoliczności związane z danym zawodem lub funkcją nie mogą być przedmiotem usta-leń w ramach przesłuchania.
Zawód/funkcja Zakres tajemnicy obrońca albo adwokat lub radca
prawny w zakresie kontaktu z oso-bą zatrzymaną
fakty, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę
duchowny fakty, o których dowiedział się przy spowiedzi
dziennikarz fakty w zakresie tożsamości autora materiału prasowego lub informatora
mediator
fakty, o których dowiedział się od oskarżonego lub pokrzywdzonego prowadząc mediację, chyba że dotyczy to przestępstw wskazanych w art. 240 § 1 k.k.38
lekarz – psychiatra39
na okoliczność wypowiedzi osoby, wobec której podjęto czynności z zakresu ochrony zdrowia psychicznego co do popełnienia przez nią czynu zabronionego pod groźbą kary
38) Są to przestępstwa z art. 118, art. 118a, art. 120-124, art. 127, art. 128, art. 130, art. 134, art. 140, art. 148, art. 156, art. 163, art. 166, art. 189, art. 197 § 3 lub 4, art. 198, art. 200, art. 252 Kodeksu karnego lub przestępstwo o charakterze terrorystycznym.
Istnienie tajemnicy bezwzględnej powoduje niemożność przesłuchania, a tym samym zwol-nienia danej osoby z tej tajemnicy.
Osoby zobowiązane do ochrony tajemnic względnych (związanych z wykonywaniem danego zawodu lub funkcji) mogą zostać z tajemnicy zwolnione. Ponadto ostatnio można zaobser-wować, że spod zakresu tajemnic ustawowo wyłączane są określonego rodzaju informacje. Dla przykładu w przypadku adwokatów, radców prawnych, notariuszy, doradców podatko-wych, a także rzeczników patentopodatko-wych, spod zakresu ich tajemnicy wyłączono informacje: • udostępniane na podstawie przepisów o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz
finanso-waniu terroryzmu,
• o stosowanych tzw. schematach podatkowych40.
W przypadku regulacji tajemnic względnych różnie wygląda także kwestia tego, kto może z tego obowiązku zwolnić, kto może taką decyzję skontrolować, a także jakie są przesłanki zwolnienia.
Rodzaj tajemnicy Przesłanki zwolnie-nia z tajemnicy Organ zwalniający z tajemnicy odwoławczyOrgan Zawody prawnicze
adwokacka
dobro wymiaru spra-wiedliwości
okoliczność nie może być ustalona na pod-stawie innego dowodu
sąd sąd wyższej instancji radcowska notarialna doradcy podatkowego radcy Prokuratorii Generalnej doradca restruktury-zacyjny (co do danych wrażliwych pozy-skanych w związku z wykonywaniem czynności41)
dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd rzecznik patentowy
40) Por. ustawę z dnia 23 października 2018 r. o zmianie ustawy o podatku dochodowym od osób fizycz-nych, ustawy o podatku dochodowym od osób prawfizycz-nych, ustawy - Ordynacja podatkowa oraz niektó-rych innych ustaw.
Rodzaj tajemnicy Przesłanki zwolnie-nia z tajemnicy Organ zwalniający z tajemnicy odwoławczyOrgan
komornicza (w zakre-sie faktów, o których powziął wiadomość, wykonując czynności)
dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd jeśli zagrażałoby to
dobru państwa SprawiedliwościMinister 42 brak
Zawody lecznicze i medyczne
lekarska dobro wymiaru
spra-wiedliwości
okoliczność nie może być ustalona na pod-stawie innego dowodu
sąd sąd wyższej instancji
aptekarska
dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd diagnosta laborato-ryjny pielęgniarki i położnej psychologa (w zakre-sie informacji zwią-zanych z klientem, uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu43) Wolne zawody dziennikarska
(względ-na) dobro wymiaru spra-wiedliwości okoliczność nie może być ustalona na pod-stawie innego dowodu
sąd sąd wyższej instancji
42) Por. art. 20 ust. 3 ustawy o komornikach sądowych.
43) Nie ma potrzeby zwolnienia z tajemnicy, jeśli jej zachowanie zagrażałoby zdrowiu, życiu klienta lub jego najbliższych.
Rodzaj tajemnicy Przesłanki zwolnie-nia z tajemnicy Organ zwalniający z tajemnicy odwoławczyOrgan
rzeczoznawcy
mająt-kowego dobro wymiaru
spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd Inne pracownik banku44
dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd pracownik instytucji
ubezpieczeniowej dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd
biegły rewident (infor-macje i dokumenty, do których miał dostęp w trakcie wykonywa-nia czynności rewizji finansowej)45
dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd pracownik funduszu
inwestycyjnego dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd osoba prowadząca
działalność na giełdzie dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd
44) Por. w tym zakresie stanowisko Prokuratury Krajowej z 22 sierpnia 207 r. dostępne pod adresem: https://pk.gov.pl/aktualnosci/aktualnosci-prokuratury-krajowej/prokurator-krajowy-o-tajemnicy-ban-kowej/
45) Przy czym zgodnie z art. 78 ust. 3 ustawy z dnia 11 maja 2017 r. o biegłych rewidentach, firmach audy-torskich oraz nadzorze publicznym nie narusza tajemnicy złożenie przez biegłego rewidenta zawiado-mienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa.
Rodzaj tajemnicy Przesłanki zwolnie-nia z tajemnicy Organ zwalniający z tajemnicy odwoławczyOrgan
pracownik instytucji
statystycznej dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd inspektor pracy
dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd pracownik poczty
dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd pracownik kontroli
państwowej dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd osoba zobowiązana do zachowania w tajemnicy informacji „zastrzeżonych” oraz „poufnych”
dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd przedsiębiorstwa46
dobro wymiaru spra-wiedliwości prokurator (w postępowaniu przygotowawczym) lub sąd sąd
Odrębnego omówienia wymaga przesłuchanie świadków, którzy zobowiązani są do ochrony informacji niejawnych o najwyższych klauzulach, tj. „ściśle tajne” lub „tajne”. Zwolnienia dokonuje tu organ przełożony (np. w przypadku policjanta CBŚP będzie to Komendant CBŚP). Jeśli nie wyrazi on na to zgody, sąd lub prokurator, którzy chcą przesłuchać takiego świadka, występują do właściwego naczelnego organu administracji rządowej (np. do mini-stra do spraw wewnętrznych i adminimini-stracji).
46) Por. S. Pawelec, Ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa w prawie karnym materialnym i procesowym, Warszawa 2015, Legalis.
Kto może zwolnić z zachowania tajemnicy?
O zwolnieniu z tajemnicy mogą decydować różne organy. W przypadku większości tajemnic prawnie chronionych może z nich zwalniać prokurator, a jego decyzja może być skontro-lowana przez sąd. Jeśli o zwolnieniu z tajemnicy decyduje wyłącznie sąd, to do złożenia wniosku uprawniony jest wyłącznie prokurator (a nie np. przesłuchujący policjant czy agent CBA). Jeśli strona w danej sprawie (np. pokrzywdzony) zainteresowana jest tym, by dany świadek został zwolniony z tajemnicy, wówczas może złożyć wniosek o zwolnienie z tajem-nicy, jednak nie wiąże on prokuratora. Może on, ale nie musi zwolnić z tajemnicy lub wystą-pić o zwolnienie do właściwego organu.
Jakie są przesłanki zwolnienia świadka z tajemnicy?
Zwolnienie z tajemnicy powinno następować zupełnie wyjątkowo, po spełnieniu ustawo-wych przesłanek. Dlatego też zarówno wniosek o zwolnienie, jak i postanowienie w tym przedmiocie:
• nie mogą być abstrakcyjne i ogólne, przez co należy rozumieć konieczność konkretne-go umieszczenia w nich okoliczności, których dotyczy zwolnienie (np. wskazanie ściśle określonej sprawy, zachowania oraz sytuacji, której ma dotyczyć przesłuchanie47),
• muszą wskazywać, że dobro wymiaru sprawiedliwości rzeczywiście wymaga przesłucha-nia świadka,
• w przypadku tajemnic adwokackiej, radcowskiej, notarialnej, doradcy podatkowego, dziennikarskiej, radcy Prokuratorii Generalnej RP i statystycznej muszą ponadto wska-zywać, że uzyskanie informacji, których przesłuchanie ma dotyczyć, nie jest możliwe w inny sposób (przesłanka subsydiarności).
W jakim momencie należy zwolnić świadka z zachowania tajemnicy?
W praktyce pojawia się problem wzywania świadków na przesłuchania bez uprzedniego zwolnienia z zachowania tajemnicy. Dopiero po tym, jak przed przesłuchaniem lub w trak-cie przesłuchania świadek zasłoni się tajemnicą, przesłuchujący podejmują czynności w celu zwolnienia go z tajemnicy. Bardzo często też przesłuchujący oczekują, że świadek wyjaśni, dlaczego odpowiedź na pytanie miałaby wiązać się z naruszeniem tajemnicy. Taką praktykę należy uznać za nieprawidłową, gdyż wyjaśnianie przyczyn, dla których taka odpowiedź mia-łaby się wiązać z naruszeniem tajemnicy, samo w sobie może skutkować jej naruszeniem. Organ procesowy, wzywając osobę, co do której wie, że wykonuje ona zawód, z którym wią-że się tajemnica, a przesłuchanie dotyczy wykonywania takiego zawodu, nie powinien w ogó-le przystępować do przesłuchania. Wówczas przed przesłuchaniem powinien sam zwolnić z tajemnicy lub wystąpić o to do właściwego organu (np. do sądu). Jeśli takie postanowienie zostanie wydane i doręczone przed przesłuchaniem, świadek może przystąpić do
nia, jeżeli rezygnuje ze złożenia zażalenia do sądu. Jeśli natomiast świadek złoży zażalenie na to postanowienie, przesłuchujący powinien wstrzymać się z przesłuchaniem do czasu jego rozpoznania i uprawomocnienia się takiego postanowienia.
Jeśli natomiast dopiero w trakcie przesłuchania wyjdzie na jaw, że złożenie zeznania lub odpowiedź na pytanie naruszyłyby tajemnicę, przesłuchujący ma obowiązek wciągnąć do protokołu oświadczenie przesłuchiwanego, że złożenie zeznania lub odpowiedź na pytanie wiązać się będzie z ujawnieniem tajemnicy. Przesłuchiwany nie ma obowiązku tłumaczyć, dlaczego uważa, że wiąże go tajemnica co do pewnych treści.
Następstwem takiego oświadczenia powinno być rozważenie przez przesłuchującego zwol-nienia z tajemnicy i jeśli sam nie może tego uczynić, odstąpienie od czynności i skierowanie wniosku o zwolnienie do właściwego organu (np. przełożonego świadka, prokuratora lub sądu). Wówczas przesłuchanie powinno zostać przeprowadzone dopiero po uprawomocnie-niu się postanowienia sądu zwalniającego z tajemnicy.
Czy można złożyć zażalenie na postanowienie o zwolnieniu z tajemnicy?
Prokurator lub inny uprawniony organ (np. przełożony świadka) powinien niezwłocznie podjąć decyzję o zwolnieniu. Na postanowienie o zwolnieniu z tajemnicy zażalenie przy-sługuje stronom (pokrzywdzonemu, podejrzanemu), a także świadkowi, którego to dotyczy. Jeśli natomiast o zwolnieniu z tajemnicy orzeka sąd, wówczas czyni to na posiedzeniu bez udziału stron w ciągu 7 dni od dnia przekazania wniosku. Zażalenie na wydane przez sąd postanowienie o zwolnieniu z tajemnicy przysługuje prokuratorowi, stronom, a także świad-kowi zwolnionemu z tajemnicy.ZAKOŃCZENIE PRZESŁUCHANIA
Jak kończy się przesłuchanie?
Przesłuchanie kończy się podpisaniem pisemnego protokołu. Przed podpisaniem osoba przesłuchiwana powinna uważnie przeczytać treść złożonych zeznań (wyjaśnień). Może też zgłosić uwagi co do zamieszczonych w protokole treści, jeśli zostały one przeinaczone albo niewłaściwie zrozumiane przez przesłuchującego.
Na co zwrócić uwagę w protokole przesłuchania?
Protokół dokumentuje przebieg przesłuchania. Dlatego tak ważne jest, także w kontekście późniejszej oceny znaczenia złożonych na przesłuchaniu oświadczeń, by oddawał on rzeczy-wisty przebieg czynności. Zdarza się, że sporządzający protokół narzuca pewien specyficzny język, który ma oddawać treść złożonych zeznań, niekoniecznie jednak pokrywa się ze stylem i treścią wypowiedzi.
Jeśli protokół nie oddaje w pełni przebiegu przesłuchania, każda osoba biorąca w nim udział może żądać zamieszczenia w protokole z pełną dokładnością wszystkiego, co dotyczy jej praw lub interesów (czyli np. literalnego zapisu wypowiedzi przesłuchiwanego). Osoba prze-słuchiwana ma prawo zgłosić zarzuty do jego treści. Zarzuty są wciągane do treści protokołu wraz z oświadczeniem osoby, która te zarzuty zgłasza.
Przed podpisaniem protokołu należy go uważnie przeczytać, sprawdzić zapisane oświadcze-nia i składane przez świadka wnioski. Odczytanie protokołu powinno być dokonane staran-nie, w szczególności przesłuchiwany nie powinien spieszyć się z dokonaniem tej czynności i zwrócić uwagę na szereg okoliczności.
zy przesłuchiwany może nie podpisać protokołu przesłuchania?
Protokół przesłuchania powinien być podpisany przez wszystkie osoby, które brały udział w czynności48. Podpisanie może polegać na umieszczeniu podpisu we właściwych rubrykach,
a także na parafowaniu każdej strony protokołu. Jeżeli którakolwiek z osób odmówi podpi-sania protokołu przesłuchania (lub nie może złożyć podpisu), przesłuchujący odnotowuje przyczynę niezłożenia podpisu. Konsekwencje braku podpisu w protokole będą uzależnione od przyczyny, jaka legła u podstaw braku. W tym zakresie zasadniczo przyjmuje się, że brak podpisu pod protokołem bez wzmianki o jego przyczynie skutkuje niemożnością odczytania protokołu na rozprawie49.
Czy świadek może domagać się wydania kopii protokołu przesłuchania?
W postępowaniu przygotowawczym strony mają prawo dostępu do akt sprawy, o ile nie od-mówi im go prowadzący daną sprawę. Nie dotyczy to protokołu przesłuchania, w którym strona uczestniczyła lub miała prawo uczestniczyć. Tym samym pokrzywdzony lub podejrza-ny mają prawo otrzymać protokół przesłuchania, w którym uczestniczyli lub mogli uczest-niczyć. Inaczej jest w przypadku świadka, który nie jest pokrzywdzonym: organ procesowy może odmówić wydania takiego protokołu. W postępowaniu sądowym zasadą jest to, że oskarżony lub pokrzywdzony mają prawo dostępu do akt. Świadek mógłby taki protokół uzyskać dopiero za zgodą prezesa sądu.Czy świadek raz przesłuchany w postępowaniu przygotowawczym będzie
musiał ponownie zeznawać w sądzie?
Protokół przesłuchania nie tylko dokumentuje jego przebieg, ale przede wszystkim dowodzi, że świadek podał na przesłuchaniu pewne informacje, które mogą być pomocne dla prowa-dzonej sprawy karnej.
48) Nie muszą podpisywać protokołu przesłuchania osoby konwojujące osobę przesłuchiwaną.
49) Nieco inaczej: SA w Krakowie w wyroku z 3 września 2012 r., II AKa 43/12, wskazał, że co do zasady nie stosuje się tego, gdy nie budzi wątpliwości, że osoba przesłuchiwana uczestniczyła w przesłuchaniu, a jednocześnie brak podpisu nie wynika np. z rozbieżności pomiędzy treścią protokołu a złożonymi zeznaniami.
Jeśli po przeprowadzeniu postępowania przygotowawczego okaże się, że zgromadzony ma-teriał dowodowy jest na tyle wiarygodny, że uzasadnia wniesienie do sądu aktu oskarżenia, może pojawić się potrzeba ponownego przesłuchania takiego świadka przed sądem. Przepisy pozwalają jednak uniknąć ponownego przesłuchiwania świadka w kilku sytuacjach:
• gdy zawnioskuje o to prokurator, a zeznania zostały potwierdzone w wyjaśnieniach po-dejrzanego i nie mają doniosłego znaczenia dla sprawy,
• w przypadku konsensualnego zakończenia sprawy w sądzie (dobrowolnego poddania się karze, skazania bez rozprawy podejrzanego),
• w przypadku ograniczenia przez sąd postępowania dowodowego, gdy wyjaśnienia oskar-żonego przyznającego się do winy nie budzą wątpliwości,
• gdy świadek był nieobecny na rozprawie, gdyż przebywa za granicą, nie można mu do-ręczyć wezwania albo wystąpiły niedające się usunąć przeszkody, albo skorzystał z prawa do odmowy składania zeznań jako tzw. mały świadek koronny.
W praktyce jednak najczęściej świadek raz przesłuchany w postępowaniu przygotowawczym jest następnie wzywany na przesłuchanie, by złożyć zeznania przed sądem. Wówczas naj-pierw sąd przesłuchuje świadka na okoliczności sprawy, a gdy zeznaje on odmiennie lub nie pamięta pewnych okoliczności, odczytywany jest protokół jego wcześniejszych zeznań z prośbą o ustosunkowanie się do zeznań.
Wardyński i Wspólnicy
Al. Ujazdowskie 10, 00-478 Warszawa Tel.: 22 437 82 00, 22 537 82 00 Faks: 22 437 82 01, 22 537 82 01 E-mail: warsaw@wardynski.com.pl
