Agnieszka MARCHWIŃSKA (Toruń)
Rejestr dworu królowej Barbary (1548-1551)*
Barbara Radziwiłłówna, druga umiłowana żona Zygmunta Augusta, należy do bardziej znanych kobiet dawnej Rzeczypospolitej. Od czasu głośnego małżeństwa z ostatnim Jagiellonem cieszy się bowiem sporym zainteresowaniem ludzi pióra: literatów, publicystów i oczywiście historyków, a tak-że artystów, w szczególności malarzy. Ten nadmiar uwagi spowodował, tak-że postać Barbary stale stoi na pograniczu narodowej mitologii i historycznej prawdy. Władysław Kopaliński napisał: „Przetrwa-ły po niej dwie sprzeczne legendy, jedna XVI-wieczna, osądzająca ją jako chytrą, ambitną rozpust-nicę, druga XIX-wieczna, romantyczna, czyniąca z niej skromną i cnotliwą ofiarę Bony; obie za-pewne dalekie od prawdy"1.
Do prawdy historycznej o Barbarze mogą przybliżyć badania nad jej otoczeniem w czasie, kiedy była żoną Zygmunta Augusta. Oprócz króla i rodziny, głównie braci Radziwiłłów — Mikołaja Ru-dego i Mikołaja Czarnego, najbliższe środowisko, z którym stale miała do czynienia, stanowił jej dwór. Poznanie dworu królowej, zwłaszcza ludzi, z którymi stykała się na co dzień może dopomóc zrozumieniu postaci Radziwiłłówny. Barbara była kobietą młodą i podatną jeszcze na wpływy oto-czenia. Sama też musiała oddziaływać na związane z nią bliżej osoby. Ludzie dworu warci są trudu historyka również jako określone środowisko skupione wokół królowej, która obok króla była naj-ważniejszą osobą w państwie Jagiellonów. Ważne są również badania dotyczące organizacji i fun-kcjonowania dworu królowej, rozumianego jako instytucja służąca monarchini w życiu prywatnym i w czasie jej występowania na forum publicznym.
O dworze Barbary pisali niemal wszyscy historycy opowiadający o kolejach jej życia i wiel-kiej miłości z Jagiellonem. Na ogół jednak ograniczano się do drobnych fragmentów historii te-goż dworu, różnych ciekawostek lub spraw marginesowych. Mowa tu najpierw o Michale Baliń-skim, którego Pamiętniki o królowej Barbarze stanowiły pierwszą, choć mało krytyczną biografię Radziwiłłówny, prawdziwy jej pomnik2. W podobny sposób sprawy dworu dostrzegali kolejni
w XIX wieku biografowie Barbary, jak Aleksander Przezdziecki3, Stanisław Tomkowicz4, Karol
* Niniejsza publikacja stanowi fragment pracy magisterskiej pt. Dwór królowej Barbary 1548-1551. Organizacja i skład
osobowy, napisanej w Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, pod kierunkiem prof.
dr hab. Janusza Małłka, któremu autorka serdecznie dziękuje za wszelkie rady i wskazówki oraz pomoc, jaką okazał jej w trakcie opracowywania tematu.
1 W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, wyd. 4, Warszawa 1991, s. 77.
2 M. Baliński, Pamiętniki o królowej Barbarze żonie Zygmunta Augusta, t. 1-2, Warszawa 1837-1840. Poprawione i uzupeł-nione wydanie tych Pamiętników, cz. 1-2, w tegoż: Pisma historyczne, t. 1-2, Warszawa 1843.
3 A. Przezdziecki, Jagiellonki polskie w XVI wieku. Obrazy rodziny i dworu Zygmunta I i Zygmunta Augusta królów polskich, t. 1, Kraków 1868, s. 301-391; t. 5, Kraków 1878, s. 57-65.
4 S. Tomkowicz, Barbara Radziwiłłówna u historyków, w rzeczywistości i w poezji, „Przegląd Polski", t. 35-36, Kraków 1875.
Szajnocha5 lub Józef Szujski6, aby wymienić najważniejszych. Dopiero Ludwik Kolankowski w
mo-nografii o młodzieńczych rządach Zygmunta Augusta na Litwie nakreślił początki dworu królew-skiego Barbary7. Ten wielki historyk Polski Jagiellonów w późniejszych swoich pracach w zasadzie
nie zajmował się już otoczeniem królowej Barbary, chociaż — idąc w ślad za wielce nieprzychylnym Radziwiłłównie XVI-wiecznym kanonikiem Stanisławem Górskim — sformułował o niej samej bar-dzo niekorzystną opinię8. Dosłownie jednym zdaniem skwitował dwór królowej Władysław
Pocie-cha, autor biogramu Barbary Radziwiłłówny zamieszczonego w Polskim Słowniku Biograficznym9. Informacji o dworze pozbawione są znane szkice Marii Boguckiej i Edwarda Rudzkiego przedsta-wiające główne wątki życia tej królowej i związaną z nią legendę10.
Do spopularyzowania postaci Barbary w ostatnich latach przyczynił się wydatnie Zbigniew Ku-chowicz, którego książka pt. Barbara Radziwiłłówna, ogłoszona drukiem po raz pierwszy w 1976 ro-ku, doczekała się czterech wydań o łącznym nakładzie 260 tysięcy egzemplarzy11. W 1991 roku
została ona także opublikowana w przekładzie na język litewski12. Rzecz ta, napisana z pisarską
swadą w ujęciu popularnonaukowym, oceniona przez krytykę naukową i literacką na ogół krytycz-nie13, stanowi obszerną biografię Radziwiłłówny oraz rysuje jej legendę. Jeśli chodzi o królewski
dwór Barbary, książka Kuchowicza nie wniosła nic nowego.
Nowe spojrzenie na Barbarę Radziwiłłównę i jej związek z Zygmuntem Augustem dała niedawno Anna Sucheni-Grabowska w wyczerpującej biografii ostatniego z Jagiellonów doprowadzonej do 1562 roku14. Autorka, pomimo swej sympatii do królewskiej pary, starała się nade wszystko ocenić
w wyważony sposób stosunek Zygmunta Augusta do Barbary, który „nie zamykał się ... w granicach przeżyć natury erotycznej", a trwałość uczuć wynikała z osobowości i kultury Radziwiłłówny. Dla Zygmunta Augusta stanowić miała krasa Litwinka — „wzorzec kobiecości"15. Przy okazji
Suche-ni-Grabowska poczyniła kilka uwag na temat królewskiego dworu Barbary16. Problematyki tego
dworu dotyka również niedawno wydana rozprawa Marka Ferenca poświęcona dworowi Zygmunta Augusta17. Umożliwia ona prześledzenie niektórych personalnych powiązań między dworami króla
i królowej. Pozwala też per analogiam wniknąć w szczegółowe i zawiłe kwestie ustrojowe dworu małżonek ostatniego z Jagiellonów.
Dotychczasowa wiedza o dworze królowej Barbary opierała się w zdecydowanej mierze na zna-nej od dawna historykom korespondencji Barbary, Zygmunta Augusta, Radziwiłłów i innych osób, ogłoszonej drukiem głównie przez Michała Balińskiego18, Aleksandra Przezdzieckiego19, Franciszka
Pułaskiego20, a ostatnio — Kazimierza Rymuta21 i Irenę Kaniewską22. Opublikowane listy pokazują
5 K. Szajnocha, Barbara Radziwiłłówna, w tegoż: Szkice historyczne, t. 1, Kraków 1876.
6 J. Szujski, Trzy żony Zygmunta Augusta, w tegoż: Dzieła, opowiadania, roztrząsania, t. 1, Kraków 1885. 7 L. Kolankowski, Zygmunt August wielki książę Litwy do roku 1548, Lwów 1913, s. 346-347.
8 L. Kolankowski, Polska Jagiellonów. Dzieje polityczne, wyd. 3 popr. i uzup., do druku przyg. Z. Kolankowski, Olsztyn 1991, s. 188-189, 230.
9 W. Pociecha, Barbara Radziwiłłówna (1520-1551), w: PSB, t. 1, 1935, s. 294-298.
1 0 M. Bogucka, Barbara Radziwiłłówna, w: Życiorysy historyczne, literackie i legendarne, pod red. Z. Stefanowskiej i J. Ta-zbira, ser. 1, Warszawa 1984, s. 67-68; E. Rudzki, Barbara Radziwiłłówna druga żona Zygmunta Augusta, w tegoż: Polskie
królowe, t. 1 : Żony Piastów i Jagiellonów, wyd. 2, Warszawa 1990, s. 245-263.
11 Z. Kuchowicz, Barbara Radziwiłłówna, Łódź 1976; wyd. 2 popr. — Łódź 1978; wyd. 3 — Łódź 1985; wyd. 4 — Łódź 1989.
12 Z. Kuchovicius, Barbora Radivilaitè, Vilnius 1991.
13 Na temat książki Z. Kuchowicza zob. przede wszystkim J. Tazbir, „ Trędowata " na polskim tronie, „Kultura", 1976, nr 48, s. 13; A. Sucheni-Grabowska, Nowy sąd nad Barbarą, „Miesięcznik Literacki", 1977, nr 9, s. 136-139.
14 A. Sucheni-Grabowska, Zygmunt August król polski i wielki książę litewski 1520-1562, Warszawa 1996. 15 Ibid., s. 275.
16 Ibid., s. 130, 133, przyp. 33, s. 179, przyp. 5, s. 269.
17 M. Ferenc, Dwór Zygmunta Augusta. Organizacja i ludzie, Kraków 1998. 18 Zob. przyp. 2.
19 Zob. przyp. 3.
20 Nieznane listy Barbary Radziwiłłówny do Mikołaja Rudego i do Zygmunta Augusta, wyd. F. Pułaski, Warszawa 1906. 21 Listy polskie XVI wieku, pod red. K. Rymuta, t. 1, Kraków 1998.
Rachunki królewskie serii głównej z 1549 r.; fragment z
za-piskami dotyczącymi dworu żeńskiego królowej Barbary (AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 281)
przede wszystkim codzienne sprawy i życie dworu, zwłaszcza samej królowej. Pod tym względem są niezastąpione. Wydaje się jed-nak, że listy Barbary powinny doczekać się nowej krytycznej edycji.
Podstawowymi źródłami historycznymi, mó-wiącymi o dworze królowej Barbary są wszak-że tzw. Rachunki królewskie. Na ogół histo-rycy doceniają znaczenie tych źródeł w ba-daniach nad dworem Jagiellonów, czego naj-nowszym i jednocześnie najlepszym przykła-dem jest przytoczona już praca Marka Feren-ca23. Od dawna były one też przedmiotem
edy-cji. Najważniejsze są tu wydawnictwa rachun-ków Oswalda Balzera24, Adama Chmiela25
i Stanisława Tomkowicza26. Wydawnictwa te
dostarczają wielu informacji o wydatkach po-czynionych na dwór królewski, którego ogni-wem był dwór królowej. Pozwalają one tym samym poznać standard kultury dworskiej oraz środowisko ludzi dworu.
W swej masie Rachunki królewskie pozo-stają nadal w postaci rękopiśmiennej i w zde-cydowanej większości są przechowywane w Ar-chiwum Głównym Akt Dawnych w Warsza-wie. Tam też znajdują się rachunki dotyczące dworu królowej Barbary. Składają się na nie tzw. Rachunki królewskie serii głównej z lat 1549-155127, dwa kolejne rejestry
podskar-biego nadwornego Jana Lutomirskiego z lat 1546-155128 oraz co najmniej kilkanaście
ra-chunków szczegółowych29.
Przede wszystkim w AGAD zachował się rejestr dworu królowej Barbary z lat 1548--155 13 0, który ma zasadnicze znaczenie dla
poznania organizacji i składu osobowego te-goż dworu. Księga ta zatytułowana: Regestrum conscriptionis curiae Reginalis Maiestatis Bar-barae utriusque sexus a die 23 aprilis anni
Do-2 3 Przed M. Ferencem szczególnie mocno zaakcentował wagę Rachunków królewskich w badaniach nad dworem ostatnich Jagiellonów S. Cynarski, Dwór królewski w Krakowie za ostatnich Jagiellonów, w: Kraków w dobie Renesansu. Materiały sesji
naukowej z okazji dni Krakowa w roku 1986, Kraków 1989, s. 75.
24 Rachunki domowe Zygmunta Augusta z roku 1549, wyd. O. Balzer, „Przewodnik Naukowy i Literacki" 13,1885, s. 892-910. 25 Źródła do historii sztuki i cywilizacji w Polsce, wyd. A. Chmiel, t. 1, Kraków 1911.
26 Materiały do historii stosunków kulturalnych w XVI w. na dworze królewskim polskim, zebrał i oprac. S. Tomkowicz, Kraków 1915.
27 AGAD, Archiwum Skarbu Koronnego (dalej: ASK), Rachunki królewskie (dalej: Rach. kr.) 152; Rach. kr. 156; Rach. kr. 157; Rach. kr. 158.
28 AD AD, ASK, Rach. kr. 137; Rach. kr. 162 a; Rach. kr. 162 b.
29 ADAD, ASK, Rach. kr. 145; Rach. kr. 151; Rach. kr. 154; Rach. kr. 315, k. 261-262; Rach. kr. 316, k. 216-223; Rach. kr. 358/360, k. 126-141; Rach. kr. 361, k. 155-160; Rach. kr. 366 a, k. 50-54; Rach. kr. 374, k. 72-73.
mini 1548 zawiera bowiem imienny spis dworu (męskiego i żeńskiego), z podziałem według hierarchii dworskiej. Rejestr dostarcza też wskazówek na temat zmian i ruchu osobowego dworu. Podaje więc terminy przyjęcia nowych osób na służbę, odpraw (zwolnień), zgonów, a w przypadku dworek rów-nież dokładne daty ich zamążpójścia i nazwiska mężów. Ponadto są tu wiadomości o uposażeniu poszczególnych osób.
W rejestrze ludzie dworu są spisani w określonym porządku wynikającym z ich pozycji na dworze. Tym samym rejestr pokazuje kształt organizacyjny dworu królowej. W jego świetle dwór składał się z dwóch części. Jedną tworzył liczebnie większy dwór męski, zorganizowany na wzór dworu króla. Grono niewiast skupionych około królowej należało do mniejszego dworu żeńskiego. Oba dwory były zatem wyodrębnione według płci i stanowiły w zasadzie oddzielne kręgi. Dwór żeński stał bliżej królowej, tworzył jej ścisły krąg. Królową wraz z tym dworem otaczał dwór męski — krąg szerszy. Kręgi te funkcjonowały jednak wspólnie jako dwór królowej. Z kolei dwór królowej był złączony wieloma nićmi z dworem króla.
Dwór męski królowej składał się przede wszystkim z dworzan służących konno — aulici in equis servientes, którzy stanowili przyboczny orszak królowej. Była to najważniejsza grupa ludzi dworu. Spośród niej rekrutowali się urzędnicy królowej albo po prostu — dostojnicy dworscy. Na czele całego dworu stał ochmistrz — magister curiae. W rejestrze figuruje on na pierwszym miejscu pod nagłówkiem officiales. Inni dworzanie-urzędnicy, według określenia rejestru — aulici seu officiales, to kuchmistrz, krajczy, podczaszy, podstoli, podskarbi, zarządca kredensu. Pozostali dworzanie ra-czej nie piastowali urzędów i razem ze swoimi pocztami wchodzili jedynie w skład świty królowej. Formalnie różnili się między sobą liczebnością utrzymywanych pocztów, które były opłacane ze skarbu królewskiego. Poza ochmistrzem zarówno dostojnicy jak i dworzanie byli honorowymi człon-kami dworu, bez stałego wynagrodzenia.
Płatnym urzędnikiem dworu był szafarz — dispensator. Jak świadczy rejestr, w hierarchii dwor-skiej zajmował on miejsce zaraz za dworzanami. Szafarz należał do grupy funkcjonariuszy dworu31,
do której także zaliczono, zgodnie z terminologią rejestru, salariati seculares i salariati spirituales. Wśród pierwszych zostali wymienieni doktor medycyny (lekarz) i pisarz ruski. Drudzy to kapelani królowej. Rejestr nie uwzględnił w tej grupie kanclerza ani sekretarza królowej, skądinąd znanych, którzy formalnie należeli do kancelarii królewskiej i dworu króla32. Ponadto z grupą
funkcjonariu-szy związani byli odnotowani w rejestrze ważni rzemieślnicy dworscy — artifices salariati, a więc chirurg i krawiec.
Pokaźną, ale dość zróżnicowaną grupę dworu męskiego tworzyła służba. Najwyższą wśród nich pozycję zajmowali pokojowcy — cubiculares oraz paziowie — cubiculares minores, których w reje-strze wpisano bezpośrednio po szafarzu. Następnie zostali wymienieni lokaje — stafierowie. Ważne miejsce pośród sług miał służebnik skarbu królowej. Niżej od niego stali inni słudzy — spiżarny i korzenny. Kuchnię królowej obsługiwał spory zastęp osób, złożony z kucharzy, kuchcików i rzeź-nika, zwanego zarębaczem, tudzież pomocników kuchennych, jak odźwierny i tragarz — drążny. W kuchni pracowali też piekarz i piekarczyk, wypiekający ciasta. Pokojowcy mieli do dyspozycji sługę — krawczyka, naprawiającego im ubrania.
W rejestrze oddzielnie została opisana służba zwana familia ex domibus33. Przede wszystkim
sta-nowili ją odźwierni. Poza tym byli tutaj słudzy kredensowi i dbający o szatnię królowej. Osobni słudzy sprawowali pieczę nad piwnicą z piwem. Pieczeniem chleba zajmował się piekarz. W skład tej służby wchodzili również słudzy, którzy usługiwali urzędnikom i dworkom. Wreszcie rejestr wy-mienia łaziebnika jako ostatniego spośród służby dworu męskiego. W rzeczywistości jednak służba 3 1 Tak nazywa ową grupę dworską S. Cynarski, op. cit., s. 77. Na jej temat wraz ze współczesną nomenklaturą bliżej zob. M. Ferenc, op. cit., s. 80-89.
32 Kanclerzem królowej Barbary był sekretarz królewski Jerzy Podlodowski, który objął ten urząd prawdopodobnie w dru-giej połowie września 1548 r., po przybyciu Radziwiłłówny z Wilna do Radomia; zob. I. Kaniewska, Podlodowski Jerzy
h. Janina (zm. 1555), w: PSB, t. 27, 1983, s. 131. Funkcję prywatnego sekretarza albo pisarza królowej sprawował zaś
Stanisław Koszutski, przyjęty na dwór królewski w Radomiu 16 X 1548 r.; zob. A. Sajkowski, Koszutski (Koszucki,
Koszutz-ki) Stanisław h. Leszczyc (zm. 1559), w: PSB, t. 14, 1968-69, s. 385-386.
męska nie wyczerpywała się na nim, ponieważ królowa korzystała ze stajni i wozowni królewskiej. Przynajmniej czasowo słudzy stajenni i różni woźnice byli przypisani do dworu królowej34. Ponadto
królowa miała własnego obrocznego35.
Dwór żeński, w rejestrze nazwany curia feminei sexus, był zorganizowany znacznie prościej niż dwór męski. Składał się mianowicie z grona matron, dworek i służby żeńskiej. Matrony zajmowały czołowe miejsce przy boku królowej, ale rejestr nie podaje, czy któraś z nich pełniła funkcję ochmi-strzyni. Skądinąd wiadomo, że początkowo w roli ochmistrzyni występowała kasztelanowa wojnicka i podskarbina koronna Barbara Tarnowska36. Matrony i dworki tworzyły właściwy fraucymer, choć
tą niemiecką nazwą niekiedy obejmowano cały dwór żeński królowej Barbary37. Rozróżnienie
ma-tron i dworek odpowiadało dwustopniowemu podziałowi na fraucymer „górny" i „dolny", który to podział spotyka się w przypadku dworu późniejszych polskich królowych38.
Do służby dworu żeńskiego należały panny służebne, z których jedne pracowały jako pokojówki — ancillae in conclavi, drugie zaś były przydane tylko samej królowej — ancillae in servicio privato. Dworki miały osobne służące. Najniżej w hierarchii dworskiej znajdowała się praczka, gdyż w reje-strze zapisano ją na samym końcu.
Omawiany rejestr, pomimo wykazanych tu i jeszcze innych mankamentów, pozwala zorientować się w głównych elementach ustrojowych dworu królowej Barbary. Wątpliwości może budzić nato-miast podany przezeń porządek urzędów i służby dworu męskiego. Tutaj rejestr powinien być konfron-towany z innymi źródłami, zwłaszcza z paralelnymi do niego Rachunkami królewskimi serii głównej39.
Dzięki rejestrowi można przede wszystkim poznać z imienia znaczną grupę ludzi skupionych na dworze królowej Barbary. Dworzanie wraz z pocztami, urzędnicy, matrony, dworki, słudzy i służba to razem około dwustu osób. Każda z nich miała wyznaczone miejsce w hierarchii dworskiej i wyko-nywała określone zadania, ale każda też żyła własnym życiem. Na ogół były to postacie mało znane, o których podstawowych wiadomości dostarcza ten właśnie rejestr. W środowisku dworskim znala-zło się wszakże kilka osób nieprzeciętnych i utalentowanych, którym przebywanie na dworze królo-wej Barbary stworzyło życiową szansę i ułatwiło dalszą karierę. Należeli do nich ochmistrz Stani-sław Maciejowski, podskarbi Hieronim Bużeński, dworzanin Jan Sierakowski, pisarz ruski Jan Haj-ko i lekarz Piotr z Poznania.
Z tego grona od razu objaśnienia wymaga postać Jana Sierakowskiego, który do niedawna w ogó-le nie był kojarzony ze służbą u boku królowej Barbary40. Co więcej, Sierakowski zwykle bywał
zaliczany do czołowych szlacheckich malkontentów, występujących przeciwko ożenkowi Zygmunta Augusta z Radziwiłłówną. Głównie podnoszona jest jego rola na sejmie piotrkowskim, obradującym jesienią 1548 roku, kiedy to pełniąc funkcję marszałka poselskiego, apelował do króla, aby porzucił
„żałosne małżeństwo"41. Taka postawa dworzanina królowej budzi dzisiaj zdziwienie, toteż powstaje
pytanie, czy nie chodzi tu czasem o innego Jana Sierakowskiego, żyjącego w XVI wieku? Ale jako marszałek, Sierakowski referował przede wszystkim stanowisko izby poselskiej, osobiście zaś mógł sprzyjać królowi. Świadczy o tym fakt jego późniejszej nominacji na urząd referendarza42.
34 Jesienią 1548 r. kolebką królowej powoziło czterech woźniców: Szymek Cichoń, Jadamek, Szczęsny i Matisz — AGAD, ASK, Rach. kr. 315, k. 256 v.
35 Obrocznym dworu królowej był Marcin Łęcki, który wcześniej znajdował się pośród czeladzi stajni królewskiej — AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 120, 126; Rach. kr. 315, k. 254.
36 Świadczy o tym m.in. fakt, że do połowy lutego 1549 r. słudzy Tarnowskiej pobierali strawne na dworze królowej — AGAD, ASK, Rach. kr. 151.
37 AGAD, ASK, Rach. 152, k. 264: „Expeditio curiae feminei sexus alias Frauczimeru". 38 B. Fabiani, Warszawski dwór Ludwiki Marii, Warszawa 1976, s. 38-39.
39 Zob. przyp. 27.
40 K. Chłapowski, Sierakowski Jan h. Ogończyk (ok. 1498-1589), w: PSB, t. 37, 1996, s. 259-266, gdzie nie ma na ten temat wzmianki. Jana Sierakowskiego jako dworzanina królowej Barbary wymienia M. Ferenc, op. cit., s. 191. W dostępnych i zna-nych mi źródłach występuje stale Jan Sierakowski z Bogusławic, późniejszy wojewoda łęczycki; zob. zwłaszcza Teki
Dwo-rzaczka. Materiały historyczno-genealogiczne do dziejów szlachty wielkopolskiej XV-XX w. (CD-ROM), Kórnik-Poznań 1995.
41 Diariusze sejmów koronnych 1548, 1555 i 1570 r., wyd. J. Szujski (Scriptores Rerum Polonicarum, t. 1), Kraków 1872, s. 161-164, 208-212, 253-256. Zob. też A. Sucheni-Grabowska, op. cit., s. 160, 164.
42 Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku, oprac. K. Chłapowski i in. (UdR., red. A. Gąsiorowski, t. 10),
W jakiejś mierze podobnie rzecz się miała z dworką królowej, Anną Podlodowską, córką Stani-sława Lupy Podlodowskiego. Ten głośny mówca i poseł, na wspomnianym sejmie 1548 roku, prze-mawiał aż pięciokrotnie przeciwko małżeństwu Zygmunta Augusta z Radziwiłłówną, grożąc królowi nawet rokoszem43. Lupie Podlodowskiemu w głoszeniu takich poglądów nie przeszkadzało więc, że
córka należała do fraucymeru nielubianej królowej. Niekonwencjonalny mariaż króla z litewską poddanką przyniósł monarchii różne trudności, uwidocznione także w postawach osób znajdujących się blisko królewskiej pary.
Ludzie dworu tworzyli razem dość złożone środowisko. Najpierw było ono zróżnicowane pod względem statusu społecznego. Oczywiście, dominowały osoby ze stanu szlacheckiego. Wszystkie urzędy dworskie były w rękach szlachty. Na służbę dworską szli synowie znaczniejszych i mniej znanych rodzin, aby służyć konno w orszaku królowej i tytułować się zaszczytnym mianem dworza-nina. Obok więc możnego Jana Spytka Komorowskiego służył dopiero dorabiający się fortuny Marcin Karwicki. Dla Zebrzydowskich i Tarłów służba na dworze ugruntowywała ich niedawno zdo-bytą pozycję wśród średniej szlachty i dawała okazję do powiększenia majętności44. Przede
wszyst-kim potrafił to wykorzystać ochmistrz Stanisław Maciejowski, dla którego starostwo lubomelskie było sowitą zapłatą za służbę przy boku królowej Barbary45. Niekiedy dworzanie rekrutowali się
z drobnej szlachty. Na ogół też z niej wywodzili się różni Chocimowscy, Radzanowscy i Zegotowie, służący na pokojach królowej i pełniący obowiązki pokojowców lub paziów.
Podobnie fraucymer tworzyły dobrze urodzone białogłowy. Szlachcianki występowały więc jako matrony i dworki, ale także jako panny służebne. Z kręgu możnowładczego wywodziły się dworki — wojewodzianka Zofia Łaska i Katarzyna Komorowska. Ze średniej szlachty pochodziła zaś matrona Barbara z Firlejów Słupecka oraz dworki Anna Gnojeńska, Barbara Kobylańska, Anna Podlodow-ska i Katarzyna Czuryłówna. Reszta panien i matron na dworze królowej Barbary wywodziła się z mniej zamożnej szlachty, głównie sandomierskiej, związanej stosunkiem patronackim z hetmanem Janem Tarnowskim46.
Poza służbą pokojową, większość służących miała rodowód plebejski. W ubogiej rodzinie mie-szczańskiej urodził się lekarz Piotr z Poznania47. Z miasteczek pochodzili kapelani królowej —
Szymon z Lelowa, Jakub z Piątku i Daniel z Wyszogrodu. Byli też słudzy z Łukowa i Grodna. Pod względem statusu narodowościowego dwór składał się przede wszystkim z osób nacji pol-skiej, co daje się pewnie stwierdzić w przypadku urzędników, dworzan, matron i dworek. Znacznie mniej liczebnie reprezentowani byli na dworze królewskim Barbary z domu panów Radziwiłłów, Litwini i Rusini, a więc z nacji przeważających w Wielkim Księstwie Litewskim. Byli to na pewno Jan Hajko, Aleksander Hincza, Stanisław Jarmoła, Stanisław Jundziłł, Maksymilian Wiśniowiecki oraz prawdopodobnie trzy młodziutkie panny z fraucymeru nazywane — Halszka, Orszulka i Bar-barka. Niewątpliwie z rodzinnych stron królowej pochodzili też niektórzy pomniejsi słudzy. Ponadto na dworze służyli obcokrajowcy. Włochem był zatem krawiec Franciszek albo Francesco, zaś zapew-ne Węgrem sługa kredensowy — Jędrzej Węgrzyn.
Renesansowe dwory polskich królowych bywają niekiedy określane według występujących na nich nacji. Dwór Bony był więc dworem włosko-polskim, a dwie żony Zygmunta Augusta, Habsburżanki posiadały dwory polsko-niemieckie. Z całą pewnością dwór Barbary Radziwiłłówny trzeba nazwać dworem polsko-litewskim.
Powstanie rejestru dworu królowej Barbary należy powiązać z funkcjonowaniem urzędu ochmi-strza tego dworu. Dla ochmiochmi-strza albo marszałka dworu, którym cały czas pozostawał kasztelan lubelski, potem wojnicki Stanisław Maciejowski, była to podstawowa dokumentacja dworu. Od-zwierciedlała ona na bieżąco stan osobowy dworu. Wszelkie zmiany zaznaczano w rejestrze przez 4 3 Diariusze, s. 174-175, 189-190, 224-225, 234. Zob. też I. Kaniewska, Podlodowski (Lupa Podlodowski) Stanisław h.
Jani-na (zm. 1550), w: PSB, t. 27, 183, s. 133-134.
44 Bliżej o statusie majątkowym dworzan konnych zob. M. Ferenc, op. cit., s. 49-50. 45 H. Kowalska, Maciejowski Stanisław h. Ciołek (zm. 1563), w: PSB, t. 19, 1974, s. 69-71.
46 W. Dworzaczek, Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego, Warszawa 1985, s. 142. 47 L. Hajdukiewicz, Piotr z Poznania (ok. 1504-1579), w: PSB, t. 26, 1981, s. 417-419.
skreślenie osób odeszłych z dworu bądź dopisywanie nowo przyjętych. Zgodnie ze swoim tytułem, rejestr został zaprowadzony 23 kwietnia 1548 roku, a więc wkrótce po tym, jak Zygmunt August oficjalnie ogłosił Barbarę prawowitą małżonką i królową, co nastąpiło 17 kwietnia na zamku wiel-koksiążęcym w Wilnie48. Ostatnia dokonana w nim zapiska pochodzi ze stycznia 1551 roku i dotyczy
przyjęcia na służbę pazia Maksymiliana Wiśniowieckiego. Rejestr stracił znaczenie w momencie śmierci królowej Barbary, która zmarła po ciężkiej chorobie 8 maja 1551 roku49. Trzeba też
wska-zać, że rejestr ma ścisły związek z tzw. Księgą marszałkowską dworu Zygmunta Augusta50, opubliko-waną już drukiem, chociaż wybiórczo, przez Stanisława Tomkowicza51. Stanowi bowiem jakby jej
mniejszy odpowiednik, a poniekąd i załącznik.
Do omawianego rejestru historycy sięgali w trakcie różnych badań52, ale do tej pory nie stał się
on przedmiotem osobnego zainteresowania jako podstawowy przekaz źródłowy dotyczący królew-skiego dworu Radziwiłłówny. Ze względu na
osobę Barbary, wagę dla poznania środowi-ska królowej, także samej organizacji dworu, spis ten zasługuje na wydanie drukiem.
Rejestr dworu królowej Barbary, drugiej żo-ny Zygmunta Augusta, ma ponadto ogólniej-sze znaczenie źródłoznawcze, ponieważ sta-nowi przykład typowej dokumentacji aktowej dworu polskiej królowej w okresie Renesan-su. Na uwagę zasługuje tu zarówno treść, jak i postać zewnętrzna rejestru. Przy dokładniej-szym obejrzeniu, ową księgę trzeba uznać za wielkiej klasy zabytek świadczący o umiejęt-nościach personelu kancelaryjnego central-nych instytucji i urzędów Polski „złotego wie-ku". I z tego też powodu źródło to powinno zostać bliżej udostępnione nauce.
Zachowany rejestr stanowi oryginalną księ-gę rękopiśmienną formatu in folio o wymia-rach 205 x 320 mm. Oprawa współczesna, skóra tłoczona, złocona. Na górnej oprawie wytłoczony tytuł: CONSCRIPTIO CVRIAE | | VTRIVSQ[VE] | | SEXVS S. M. | |
RE-GINALIS BARBARAE | | A DIE. 23. APRILIS ANNI | | 1548. Pod tytułem znajduje się superexli-bris przedstawiający w okolnym wieńcu na dwóch tarczach herby Polski i Litwy, zaś nad nimi odpo-wiednio — koronę i kołpak. Chodzi tu o znany superexlibris nr II używany na okładzinach książek w bibliotece Zygmunta Augusta53. Dzisiaj oprawa jest mocno zniszczona. Lico oprawy zachowało
ślady po oszczędnej ornamentyce roślinnej. Składki księgi są oderwane od grzbietu oprawy. W księ-dze występuje papier z jednym filigranem — Bonarowa54. Księga ma obecnie 27 kart, w tym
kilka-naście nie zapisanych, liczbowanych ołówkiem ręką archiwisty. Ponadto posiada autentyczną foliac-48 M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmodzka i wszystkiej Rusi, t. 2, Warszawa 1846, s. 402.
49 Dwór królowej uczestniczył jeszcze w jej pogrzebie w Wilnie 22 VI1551 r., po czym 10 VII został rozwiązany — AGAD, ASK, Rach. kr. 162 b, k. 86 v.-89. Na dokładny termin pogrzebu Barbary wskazała ostatnio A. Sucheni-Grabowska, op. cit., s. 274-275, przyp. 38.
50 AGAD, ASK, Rach. kr. 110. Pobieżną charakterystykę tej księgi podał M. Ferenc, op. cit., s. 11-12, 123. 5! Zob. przyp. 26.
52 Przede wszystkim rejestr był wykorzystywany i cytowany w następujących pracach: E. Głuszcz-Zwolińska, Muzyka
na-dworna ostatnich Jagiellonów, Kraków 1988; A. Sucheni-Grabowska, op. cit.; M. Ferenc, op. cit.
53 Zob. A. Kawecka-Gryczowa, Biblioteka ostatniego Jagiellona. Pomnik kultury renesansowej, Wrocław 1988, ryc. 27. 54 Zbliżoną podobiznę tego znaku wodnego publikuje J. Siniarska-Czaplicka, Filigrany papierni położonych na obszarze
Rzeczypospolitej Polskiej od początku XVI do połowy XVIII wieku, Wrocław 1969, nr 49-52.
Księga marszałkowska dworu króla Zygmunta Augusta;
wpis dotyczący lekarza królowej Barbary, Piotra z Poznania (AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 859 v)
ję atramentem, do karty 17. Tekst w języku łacińskim, sporządzony ręką jednego pisarza. Ręką tego samego pisarza dokonano również wszelkich skreśleń i uzupełnień w tekście. Pismo renesansowe, czytelne, czarnym inkaustem, w nagłówkach ozdobne. Nagłówki są kaligrafowane cynobrem.
Niniejsza edycja przynosi kompletny tekst źródła, poza zamieszczonym na początku spisem treści — Index regestri (k. 4-4v), odsyłającym do poszczególnych nagłówków. Właściwy tekst zaczyna się tytułem: „Regestrum conscriptionis curiae Reginalis Maiestatis Barbarae utriusque sexus a die 23 aprilis anni Domini 1548" (k. 6, il. 1). Układ graficzny publikacji w zasadzie oddaje oryginalny porządek tekstu. Odstępstwa były tu nieznaczne, konieczne dla przejrzystości tegoż tekstu, który bliżej jest też komentowany przez przypisy tekstowe. Osobnym znakiem: |= = | oznaczono frag-menty skasowane55. W przypisach rzeczowych zawarto objaśnienia dotyczące głównie osób
wymie-nionych w tekście, ale wyłącznie pod kątem przebiegu ich służby na dworze królowej Barbary, bez podawania wcześniejszych i dalszych losów czy kariery56. Głównie odczytano tutaj rejestr poprzez
jego powiązania z Księgą marszałkowską dworu Zygmunta Augusta i równoległe do niego Rachunki królewskie. Objaśniono także mniej znane obecnie terminy z zakresu włókiennictwa odzieżowego i ubiorów. Przygotowując edycję oparto się na instrukcji wydawniczej, opracowanej przez Komisję Historyczną Polskiej Akademii Umiejętności, a wydanej w 1953 roku, dla źródeł nowożytnych57.
Uwaga: w połowie XVI wieku 1 złoty polski (florenus) = 30 groszy; 1 grosz (grossus) = 18 dena-rów (denarius); 1 grzywna (marca) liczby polskiej = 48 groszy.
Skróty w a. — anno a. D. — anno Domini d. — domina, dominus fl. — florenus gr. — grossus ście źródłowym: MR — Maiestas Regia Pol. — Polonicalis
SRM — Sacra Regia Maiestas v. — virgo
REJESTR DWORU KRÓLOWEJ BARBARY Z LAT 1548-1551
Oryginał: AGAD, ASK, Rach. kr. 149 b [k. 6] REGESTRUM CONSCRIPTIONIS CURIAE REGINALIS MAIESTATIS BARBARAE UTRIUSQUE SEXUS
A DIE 23 APRILIS A. D. 1548
OFFICIALES
D. castellanus Lublinensis1 m a g i s t e r c u r i a e Maiestatis Reginalis in equis 10.
Cui integris solvetur florenisa.
Eidem racione officii pro anno salario concessi per gr. 30 — fl. 200.
5 5 A. Wolff, Projekt instrukcji wydawniczej dla pisanych źródeł historycznych do połowy XVI wieku, St. Źródł. 1, 1957, s. 168. 5 6 Szczegółowe noty bio-bibliograficzne dotyczące ludzi dworu królowej Barbary znajdą się w przygotowywanej przeze mnie rozprawie doktorskiej pt. Królewskie dwory żon Zygmunta Augusta.
57 Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XXVI do połowy XIX w., Wrocław 1953.
a Nie ma podanej sumy.
1 Ochmistrz dworu, kasztelan lubelski, a od 27 VII 1550 r. wojnicki Stanisław Maciejowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 137,
k. 208, 211; Rach. kr. 152, k. 263 v, 279; Rach. kr. 158, k. 139, 151. Zob. teżH. Kowalska, op. cit., s. 69-71; M. Ferenc, op. cit., s. 185.
Rejestr dworu królowej Barbary; karta tytułowa
(AGAD, ASK, Rach. kr. 149 b, k. 6)
[k. 7b] A u l i c i seu officiales in e q u i s servientes. Notandum quod equorum eorum conscriptio
cum signis in regestri conscriptionis curiae SMR2.
In equis 6:
Joannes Zebrzidowski3 m a g i s t e r c o q u i n a e
Joannes Komorowski4 i n c i s o r
b Karta 6v nie zapisana.
2 Mowa o Księdze marszałkowskiej dworu Zygmunta Augusta. Zob. Wstęp, przyp. 50.
3 Dworzanin konny, kuchmistrz Jan Zebrzydowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 265-265v; Rach. kr. 137, k. 211v; Rach.
kr. 152, k. 262v, 279; Rach. kr. 158, k. 139, 151. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 195.
4 Dworzanin konny, krajczy Jan Spytek Komorowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 354; Rach. kr. 137, k. 211v; Rach.
|= Nicolaus Tharlo5 p o c i l l a t o r = | Andreas Lubienieczki6 d a p i f e r Hieronim Buzinski7 [k. 8c ] Aulici in equis 5: Hieronimus Domaniowski8 s u p e r i n t e n d e n s p o c u l i Christopherus Rudniczki9 Joannes Syeniowski10 Jarosch Poświathni11 Petrus Jarzina12 [k. 8v] Aulici in equis 4:
Georgius Jezowski13 in equis 4. Eidem adscriptus equus 1.
Joannes Schirakowski14
Zichorski Bartholomeus15. Eidem adscriptus equus 1.
Joannes Bukowski16. Eidem adscriptus equus 1.
Martinus Karwiczki17
[k. 9] DISPENSATOR
Laurencius Jelithowski18 susceptus Vilnae a. 1548 die 22 aprilis.
Habet annui salarii per gr. 30 Pol. — fl. 80, facit quartuale fl. 20. Panni purpuriani19 pro veste ulnas 8.
c Karta 7v nie zapisana.
5 Dworzanin konny, podczaszy Mikołaj Tarło, przeniesiony do dworzan 8-konnych 17vIII 1550 r. —AGAD, ASK, Rach.
kr. 110, k. 76v, 131v, 267v; Rach. kr. 137, k. 211v; Rach. kr. 152, k. 262v, 279; Rach. kr. 158, k. 139, 151. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 192, gdzie mylnie, że należał do dworzan 8-konnych od 1552 r.
6 Dworzanin konny, podstoli Andrzej Lubieniecki —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 306-306v; Rach. kr. 137, k. 211v; Rach.
kr. 152, k. 262v, 279; Rach. kr. 158, k. 139. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 183.
7 Dworzanin konny, podskarbi (thesaurarius) Hieronim Bużeński —ADAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 118v, 262v, 279; Rach.
kr. 158, k. 139, 151. Zob. też S. Bodniak, Bużeński Hieronim, w: PSB, t. 3, 1937, s. 156-157; M. Ferenc, op. cit., s. 174, gdzie wymieniony dworzanin konny Hieronim Brzyński, gdy niewątpliwie chodzi tu o Hieronima Bużeńskiego.
8 Dworzanin konny, zarządca kredensu Hieronim Domaniowski — AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 448v, 449v-450; Rach.
kr. 137, k. 211v; Rach. kr. 152, k. 262v, 279; Rach. kr. 158, k. 139, 151v. Zob. też M. Ferenc, op. cit., 176, gdzie nie ma wzmianki, że był dworzaninem królowej Barbary.
9 Dworzanin konny Krzysztof Rudnicki —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 669; Rach. kr. 137, k. 211v; Rach. kr. 152, k. 262v,
279; Rach. kr. 158, k. 139, 151v. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 190.
10 Dworzanin konny Jan Sieniowski (Sienowski, Szynowski) —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 521; Rach. kr. 137, k. 211v;
Rach. kr. 152, k. 262v, 279v; Rach. kr. 158, k. 139v, 151v. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 191.
11 Dworzanin konny Jarosz Poświątny —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 516-516v; Rach. kr. 137, k. 211v; Rach. kr. 152,
k. 262v, 279v; Rach. kr. 158, k. 139v, 151v. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 189.
12 Dworzanin konny Piotr Jarzyna —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 424v; Rach. kr. 152, k. 262v, 279; Rach. kr. 158, k. 139v,
151v. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 179.
13 Dworzanin konny Jerzy Jeżowski, przeniesiony do dworzan 5-konnych 29IV1550 r. —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 469v;
Rach. kr. 137, k. 211v; Rach. kr. 152, k. 262v, 279v; Rach. kr. 158, k. 139v, 151v. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 179, gdzie mylnie, że służył w 5 koni od 1551 r.
14 Dworzanin konny Jan Sierakowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 683; Rach. kr. 137, k. 211v; Rach. kr. 152, k. 263, 279,
297v. Zob. Wstęp, s. ???, przyp. 40.
15 Dworzanin konny Bartłomiej Żychorski, przeniesiony do dworzan 5-konnych 27 X1549 r. —AGAD, ASK, Rach. kr. 110,
k. 460v, 552; Rach. kr. 152, k. 263, 279v; Rach. kr. 158, k. 139v, 151v. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 196.
16 Dworzanin konny Jan Bukowski, przeniesiony do dworzan 5-konnych 25IV1549 r. —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k.
453v--454, 567; Rach. kr. 152, k. 262v, 279; Rach. kr. 158, k. 139v, 151v. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 174.
17 Dworzanin konny Marcin Karwicki —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 709v; Rach. kr. 158, k. 139v, 151. Zob. też M. Ferenc,
op. cit., s. 180, gdzie mylnie, że był dworzaninem królowej Barbary od 1548 r., gdy — według Księgi marszałkowskiej — przyjęto go na służbę 24vII 1550 r.
ï 8 Szafarz Warzyniec Jelitowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 212; Rach. kr. 152, k. 263, 279v; Rach. kr. 158, k. 139v, 151v.
; Rach. kr. 162 b., k. 56, 105v.
19 Purpurian — tkanina wełniana wytwarzana w różnych kolorach; termin występuje także dalej w tekście rejestru. Zob. I.
Tur-nau, Słownik ubiorów. Tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klejnoty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa 1999, s. 152.
Damasci20 pro iopula21 ulnas 6.
Stameti22 pro caligis ulnas 2.
[k. 9v] CUBICULARII
Zulinski23 die 16 februarii 1550
Hincza24
Annui salarii fl. 20.
Vestitum omnem sicut salariati cubicularii MR. Nieschewski25
Jarmola26
Czurilo27
Sienienski28
|= Martinus Choczimowski29 = |
| = Joannes Choczimowski30 susceptus Radomiae die 16 octobris 1548, expeditus per MR ob
indili-gentiam ipsius = |
Casper Pielgrzim31 9 augusti 1550.
Isti omnes habent salariati annui per Pol. fl. 12.
Vestitum habent sicut cubicularii salariati MR omnem exceptis pelliceis.
[k. 10] CUBICULARII MINORES
Rupniowski32
Chodorowski33
Karp34
20 Adamaszek (jadamaszek) — tkanina wyrabiana z jedwabiu, wełny lub lnu, zwykle jednobarwna, używana na ubiory; termin
występuje także dalej w tekście rejestru. Zob. I. Turnau, op. cit,. s. 11.
2 Iopula (jopula) — kaftan wkładany pod wierzchnie szaty lub zbroję, tutaj raczej strój podobny do żupana; termin występuje
także dalej w tekście rejestru. Zob. I. Turnau, op. cit., s. 75.
22 Stamet (stament) — tkanina wełniana gorszego gatunku, używana m.in. na trzewiki, pokrycia futer i pasy; termin występuje
także dalej w tekście rejestru. Zob. I. Turnau, op. cit., s. 79, 169.
23 Pokojowiec Jan Zulinski — AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 766; Rach. kr. 137, k. 212; Rach. kr. 152, k. 263, 280; Rach.
kr. 158, k. 139v, 151v. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., s. 210.
24 Pokojowiec Aleksander Hińcza —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 789v; Rach. kr. 137, k. 212; Rach. kr. 152, k. 263, 279v;
Rach. kr. 158, k. 139v, 151v. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., 207.
25 Pokojowiec Krzysztof Nieszewski — AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 796, 798v; Rach. kr. 137, k. 212; Rach. kr. 152, k. 263,
280; Rach. kr. 158, k. 139v, 152. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., s. 216.
26 Pokojowiec Stanisław Jarmoła —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 796; Rach. kr. 137, k. 212; Rach. kr. 152, k. 122, 162v, 263,
280. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., s. 207, gdzie jako pokojowiec królowej Barbary wymieniony jest Charyton Jarmola (Jarmolicz).
27 Pokojowiec Jan Czuryło — AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 796v, 798v; Rach. kr. 137, k. 212; Rach. kr. 152, k. 263, 280;
Rach. kr. 158, k. 139v, 152. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 175-176, gdzie jako pokojowiec królowej Barbary został podany Marcin Czuryło.
28 Pokojowiec Stanisław Sienieński (Siemieński, Sieniński) —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 796v, 798v; Rach. kr. 137, k. 212;
Rach. kr. 152, k. 263, 280; Rach. kr. 158, k. 139v, 152. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 217, gdzie jako pokojowiec królowej Barbary wymieniony jest bezimienny Siemieński.
29 Chodzi tu właściwie o pokojowca Mikołaja Chocimowskiego —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 797v; Rach. kr. 157, k. 51.
Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 213, gdzie nie ma wzmianki, że Mikołaj Chocimowski byłpokojowcem królowej Barbary. Marcin Chocimowski odnotowany został zaś jako paź królowej; zob. przyp. 45.
30 Pokojowiec Jan Chocimowski, zwolniony ze służby ok. połowy 1549 r. —AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 280.
31 Pokojowiec Kacper Pielgrzym — AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 798v; Rach. kr. 158, k. 139v, 152. Zob. teżM. Ferenc, op.
cit., s. 216.
32 Paź Jan Rupniowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793; Rach. kr. 152, k. 122v, 123v; Rach. kr. 157, k. 29v; Rach. kr. 158,
k. 184, 186. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., s. 212.
33 Paź Szczęsny (Feliks) Chodorowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793, 793v; Rach. kr. 152, k. 122v, 123v; Rach. kr. 158,
k. 184, 186. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., s. 175.
34 Paź Jan Karp —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793v; Rach. kr. 152, k. 122v; Rach. kr. 158, k. 184, 186. Zob. teżM. Ferenc,
V ^ u f a c u f a n M i t n t f r c *
ÇfaJltt&btfQ%
OUmmki k*r)<(
JbwisCMwQjej^w рн s*** t SĄ-S
C y b s ÂM*t votif»* s%<*\ SHflh
L^Jhem tiUtm pc selnhrî(nj jtyhmAtrij 4. 7т
linitUU* ZZî^b*
С J*mi»O frjccjifii
SlamfUw •
^ / ^ iC <rh Ait 5 'jinwi • •T'ÇJI
JLchiM Jnjf
^liĄ^imtltanuj WisnkvrkflQi S+j«jUj JiC
ćZKim' bim I j> f %
С b
Rejestr dworu królowej Barbary; zapiski dotyczące paziów
(AGAD, ASK, Rach. kr. 149 b, k. 10) Okumski35 karzel
Stanislaus Zegotha36 die 5 maii 1548.
Istis datur vestitus sicut suprascriptis exceptis pelliceis. Item eiusdem pro solutaribus singulis septimanis 4 per gr. 3.
Petrus Zebrzidowski37 Vilnae die 5 maii 1548 susceptus per d. Liubelski38 et Zegotha susceptus.
35 Paź Okumski (Okuliński), karzeł — AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793-793v; Rach. kr. 158, k. 184, 186. Zob. też
M. Ferenc, op. cit., s. 212.
36 Paź Stanisław Żegota — AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 122v, 131v, 139v, 174; Rach. kr. 157, k. 51; Rach. kr. 158, k. 184,
184, 186; Rach. kr. 162 b, k. 86v.
37 Paź Piotr Zebrzydowski (Zebrdowski) —AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 122v; Rach. kr. 158, k. 184,186; Rach. kr. 162 b, k. 86v. 38 Zob. przyp. 1.
Suscepti Cracoviae die 8 iunii 1549. Joannes Przeczeni39
Stanislaus Jundzilo40
Joannes Radzanowski41
Lucas Jactorowski42
Petrus Susz43 Cracoviae die 14 decembris 1550.
Maximilianus Wisniewieczki44 susceptus Cracoviae died ianuarii a. D. 1551.
Choczimowski45
[k. 11e] SALARIATI SECULARES
Petrus Poznaniensis46 d o c t o r m e d i c i n a e susceptus in servitium a. 1548 die 17 iunii Cracoviae.
Habet provisionem omnem sicut doctores SM.
Haiko Joannes47 n o t a r i u s R u t h e n i c u s susceptus in servicium MR pro notario Ruthenico
Cracoviae die 18 februarii 1550. Habebit pro annuo salario nullum.
|= Salarium verum MR de gratia sua illi compensabit. Mensam cum officialibus.
Panni purpuriani ulnas 7.
Pro dieriis singulis septimanis sicut Koschuczki48 per gr. 60 = |f [k. 11v] STAFIEROWIE49
Nieschewski50
Zdarowski51 susceptus 24 aprilis a. 1548 Vilnae.
Habent pro annuo salario per fl. 12.
d Nie ma podanego dnia. e Karta 10v pusta.
f Dopisane na marginesie słowo: Stet.
39 Paź Jan Przeczeni (Przeczen) —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793v; Rach. kr. 152, k. 123v; Rach. kr. 158, k. 184, 186. Zob.
też M. Ferenc, op. cit., s. 209.
40 Paź Stanisław Jundziłło —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793v; Rach. kr. 152, k. 123v; Rach. kr. 158, k. 47v, 184, 186. Zob.
też M. Ferenc, op. cit., s. 211.
41 Paź Jan Radzanowski — AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793v; Rach. kr. 152, k. 123v; Rach. kr. 158, k. 184, 186. Zob. też
M. Ferenc, op. cit., s. 212.
42 Paź Łukasz Jaktorowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793v; Rach. kr. 152, k. 123v; Rach. kr. 158, k. 184, 186. Zob. też
M. Ferenc, op. cit., s. 211.
43 Paź Piotr Susz — AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 46, 184, 186; Rach. kr. 162 b, k. 86v.
44 Paź Maksymilian Wisniowiecki (Kniasz, Wiszniowski) —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793v; Rach. kr. 158, k. 184. Zob.
też M. Ferenc, op. cit., s. 212, gdzie mylnie, że kniaź Wisniowiecki był paziem królowej Barbary od 1548 r.
45 Paź Marcin Chocimowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 793v; Rach. kr. 158, k. 184, 189; zob. przyp. 29.
46 Lekarz Piotr z Poznania —AGAD, ASK, Rach. kr.110, k. 859v; Rach. kr. 152, k. 262, 279v; Rach. kr. 158, k. 139v, 151v.
Zob. teżL. Hajdukiewicz, op. cit., 417-419; M. Ferenc, op. cit., s. 222-223.
47 Pisarz ruski (litewski) Jan Hajko —AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 138v, 139; Rach. kr. 162 b, k. 79. Zob. też J. Małecki,
HajkoJan h. Ogończyk (ok. 1510-ok. 1580), w: PSB, t. 9, 1960, s. 241.
48 Mowa o sekretarzu królowej Koszutskim; zob. Wstęp, przyp. 32.
49 Stafierowie — słudzy pokojowi, zwani też lokajami, noszący ozdobny strój; na dworze Radziwiłłówny pełnili ponadto rolę
stróżów bezpieczeństwa królowej. Zob. Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 12, Wrocław 1979, s. 305.
50 Sługa stafirowy (lokaj) Sebastian Nieszewski —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 775; Rach. kr. 137, k. 212; Rach. kr. 152,
k. 263, 280; Rach. kr. 158, k. 140, 152. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 202.
51 Sługa stafirowy (lokaj) Jan Zdarowski (Zdarzewski, Zdzarowski) —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 776; Rach. kr. 137,
Vestitum paratum ex panno Lundensi52 et altera vestis ex panno Mischinensi53. Pro iopulis binis
armesini54 et barchani55 ac pro caligis binis unis ex stameto et aliis ex aluta. Pro biris veluti vel
damasci ut stipatoribus MR. Mensam habent cum officialibus.
Stanislaus Gzowski56 susceptus in s e r v i c i u m t h e s a u r i Maiestatis Reginalis Cracoviae die 12
maii a. 1550.
Habebit pro annuo salario Pol. fl. 40, facit pro quartuali fl. 10. Panni purpuriani pro vestae ulnas 7.
Expensa mense habebit cum caeteris officialibus. Stanislaus57 s p i z a r n i
Pro annuo salario habebit fl. 8. Panni Lundensis ulnas 7. K o r z e n n i5 8
Apud d. coquinae magistrum habebit annui salarii per fl. 6. Panni Lundensis ulnas 6.
Expensa apud d. magistrum coquinae.
[k. 12] SALARIATI SPIRITUALES
Simon59
Daniel60
Jacobus Pianthek61
Jurek62 cl e r i c a
Quamvis olim Maiestatis Reginalis Elisabethae63 sacellani habebant annuatim minorem
provisio-nem, sed quia isti ex Regiis dati eandem provisionem sallarii, vestitus ac diariorum quaemadmo-dum apud MR habebunt.
52 Sukno luńskie — sukno na ogół średniego gatunku sprowadzane z Holandii, Anglii i Włoch, w przypadku sukna lepszego
gatunku nazywane falandyszem (fein lundisch), używane na odzież męską i wierzchnie okrycia; termin występuje także dalej w tekście rejestru. Zob. I. Turnau, op. cit., s. 52, 107.
53 Sukno meszyńskie — sukno średniej jakości pochodzące z Miśni w Saksonii; termin występuje także dalej w tekście rejestru.
Zob. I. Turnau, op. cit., s. 114.
54 Armezyn (ermezyn) — cienka tkanina jedwabna, przeważnie gładka albo tkana w proste wzory geometryczne, niekiedy
kwiatowe i z połyskiem, używana na lekką odzież i podszewki; termin występuje także dalej w tekście rejestru. Zob. I. Turnau, op. cit., s. 51.
Barchan — miękka tkanina półwełniana, bawełniana lub lniano-bawełniana, barwiona w żywe kolory, używana na lżejszą odzież, ciepłą bieliznę i szlafroki; termin występuje także dalej w tekście rejestru. Zob. I. Turnau, op. cit., s. 19.
56 Służebnik skarbowy Stanisław Gzowski — AGAD, ASK, Rach. kr. 157, k. 37v; Rach. kr. 158, k. 139v, 151v. Zob. też
M. Ferenc, op. cit., s. 199, gdzie Gzowski mylnie uznany za drabanta (lokaja) królowej Barbary.
57 Sługa spiżarny Stanisław Promo —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 212; Rach. kr. 152, k. 263, 279v; Rach. kr. 158, k. 56,
151v; Rach. kr. 162 b, k. 86v.
58 Bezimienny sługa korzenny —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 212v; Rach. kr. 152, k. 263v, 279v; Rach. kr. 158, k. 139v, 151v. 59 Kapelan Szymon z Lelowa (Lelow, Lieliow, Lyleyoff) —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 903; Rach. kr. 137, k. 212; Rach.
kr. 152, k. 280; Rach. kr. 157, k. 89v. Zob. też E. Głuszcz-Zwolińska, op. cit., s. 123.
60 Kapelan Daniel z Wyszogrodu (Masovita,vischograd) —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 903; Rach. kr. 137, k. 212; Rach.
kr. 152, k. 263, 280; Rach. kr. 157, k. 89v; Rach. kr. 158, k. 140. Zob. też E. Głuszcz-Zwolińska, op. cit., s. 114.
61 Kapelan Jakub z Piątku (Piąnthek, Piathkoviensis) —AGAD, ASK, Rach. kr.110, k. 903; Rach. kr. 137, k. 212; Rach.
kr. 152, k. 263, 280; Rach. kr. 157, k. 89v; Rach. kr. 158, k. 140. Zob. teżE. Głuszcz-Zwolińska, op. cit., s. 104-105.
62 Kleryk Jurek (Goergius), zapewne identyczny z Jasińczycem —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 904; Rach. 137, k. 212; Rach.
kr. 152, k. 263, 280; Rach. kr. 157, k. 89v; Rach. kr. 158, k. 140. Zob. teżE. Głuszcz-Zwolińska, op. cit., s. 60, 106, 108.
[k. 13g] ARTIFICES SALARIATI
| = Alexander64 c h i r u r g i c u s susceptus in servicium Vilnae die 2 maii a. D. 1548.
Qui pro annuo salario habet per gr. 30 — fl. 20 = |
S a r c i n a t o r Franciscus65 susceptus in servicium Vilnae die 2 maii a. D. 1548.
Debet omnes vestes Maiestatis Reginalis, matronarum ac virginum, cubiculariorum et staffi-rom66 [s.] a Rege datas parare serico et fillis Regiis.
Habet pro annuo salario per gr. 30 — fl. 30. Panni Lundinensis ulnas 7.
Pro diariis septimanatim in personas 2 per gr. 20, facit fl. 1 gr. 10.
[k. 13v] COCCI
C o c c i m a g i s t r i :
Albertus67 susceptus Cracoviae 2 augusti 1550.
Annui salarii fl. 20.
| = Irzik68 venit cum sola Regina die 17 aprilis a. D. 1548.
Habet provisionem omnem sicut Miklasch69 cocus MR = |
Mortuus Cracoviae die 22 iunii 1550.
Isti suscepti ex coquina olim Regis70 antiqui die 7 iunii 1548:
Paulus71 habebit provisionem sicut Miklasch.
Ostrouch72
Simon73
74 75
Isti 2 annui salarii habebunt per Pol. fl. 16. Valenti fl. 19. Et vestitum sicut Caspar7
Suprascriptis cuilibet pro vestitu annuo: Panni Lundinensis per ulnas 6.
g Karta 12v pusta.
64 Chirurg Aleksander, pozostawał na służbie do sierpnia 1549 r. — AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 212v; Rach. kr. 152,
k. 263v, 280.
65 Krawiec Franciszek (Francesco), Włoch —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 972v; Rach. kr. 137, k. 213; Rach. kr. 152, k. 280;
Rach. kr. 158, k. 140, 152. Zob. też D. Quirini-Popławska, Działalność Włochów w Polsce w połowie XVI wieku na dworze królewskim, w dyplomacji i hierarchii kościelnej, Wrocław 1973, s. 57; M. Ferenc, op. cit., s. 229.
66 Zob. przyp. 49.
67 Mistrz kucharski Albert — AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 916; Rach. kr. 158, k. 140, 152. Zob. też M. Ferenc, op. cit.,
s. 225, gdzie błędnie, że Albert był kucharzem mistrzem królowej Barbary w latach 1548-1550.
68 Mistrz kucharski Irzyk (Georgius, Girzik), osobisty kucharz królowej Barbary —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 212v; Rach.
kr. 152, k. 263v, 280v; Rach. kr. 156, k. 162v.
69 Mowa o kucharzu mistrzu króla Zygmunta Augusta, Miklaszu, który — podobnie jak inny kucharz mistrz królewski
Jane-czek — otrzymywał wynagrodzenie w wysokości 16 fl. rocznie oraz 6 łokci barchanu, 1,25 łokcia futertuchu, 9 łokci płótna krośnieńskiego, tudzież 3 łokcie adamaszku lub 3 fl. na żupan (jopulę) —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 914, 914v.
70 Mowa o królu Zygmuncie I Starym, który zmarł 1IV1548 r.
71 Mistrz kucharski Paweł Wałach —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 212v; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v; Rach. kr. 158, k. 140,
152.
72 Ostrouch jako kucharz mistrz królowej Barbary nie jest notowany w Rachunkach królewskich, w których występuje jedynie
Ostrouch młody kucharz (coccus discipulus), zapisany również w Księdze marszałkowskiej —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 925v; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v; Rach. kr. 158, k. 140, 152. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 226, 227, który wymienia kucharza Barbary, Jana Ostroucha, oraz Macieja Ostroucha, młodego kucharza należącego do familiae ex domibus w latach 1548-1551.
73 Mistrz kucharski Szymon —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 212v; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v; Rach. kr. 158, k. 140, 152;
Rach. kr. 162 b, k. 87.
74 Mistrz kucharski Walenty —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 212v; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v; Rach. kr. 158, k. 140, 152;
Rach. kr. 162b, k. 87.
75 Niewątpliwie chodzi tu o jednego z dwóch kucharzy mistrzów królewskich o imieniu Kacper — Kacpra Młodego lub Kacpra
Starego, którzy otrzymywali „odziewanne"podobne do ich kolegi Miklasza —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 913, 915. Zob. przp. 69 oraz M. Ferenc, op. cit., s. 225.
Panni Czwikowiensis76 per ulnas 9.
Barchani utriusque per ulnas 9. Futhertuchu77 per ulnam 1 1/4 .
[k. 14] C o c c o r u m d i s c i p u l i : Andreas Axamith78 Manul79 Mikolaiecz80 |= Ostrouch81 = | Sczessni82 Jaschieczko83 Kuropathwa84 z a r e m b a c z
Isti suscepti ex coquina Serenissimi olim Regis85 antiqui 14 iunii a. D. 1548.
Istis omnibus pro annuo salario per Pol. fl. 6. Panni Czwikowiensis per ulnas 9.
Barchani utriusque per ulnas 5. Futhertuchu per ulnam 1 1/4.
[k. 14v] PISTORES
Petrus86 m a g i s t e r
Pro annuo salario habebit per Pol. fl. 12. Panni Lundinensis ulnas 6.
[Panni] Czwikowiensis ulnas 9. Barchani utriusque per ulnas 5. Futhertuchu ulnam 1 1/4. Horosko87 d i s c i p u l u s
Pro annuo salario fl. 6.
Vestitum omnem habebit sicut discipuli coccorum.
76 Sukno ćwikawskie — sukno pospolite pochodzące z Zwickau w Saksonii; termin występuje także dalej w tekście rejestru.
Zob. I. Turnau, op. cit., s. 44.
77 Futertuch — grube sukno gdańskie, stosowane na podszewki i podszycia; termin występuje także dalej w tekście rejestru.
Zob. I. Turnau, op. cit., s. 59.
78 Młody kucharz Andrzej Aksamit (Axaminth) —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 926v, 1086; Rach. kr. 137, k. 212v; Rach.
kr. 152, k. 263v, 280v; Rach. kr. 158, k. 140, 152. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., s. 226.
79 Młody kucharz Manul (Manullo) —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213; Rach. kr. 152, k. 262v, 280v; Rach. kr. 158, k. 140,
152; Rach. kr. 162 b, k. 87.
80 Młody kucharz Mikołajec —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v; Rach. kr. 158, k. 140, 152;
Rach. kr. 162 b, k. 87. W tym samym czasie inny Mikołajec był młodszym kucharzem króla —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 923; Rach. kr. 152, k. 260, 272; zob. M. Ferenc, op. cit., s. 227.
81 Zob. przyp. 72.
82 Młodszy kucharz Szczęsny —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 1086; Rach. kr. 137, k. 213; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v; Rach.
kr. 158, k. 140, 152; Rach. kr. 162 b, k. 87.
83 Młody kucharz Jasieczko —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 927; Rach. kr. 137, k. 213; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v; Rach.
kr. 158, k. 140, 152. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., s. 227.
84 Zarębacz (rzeźnik) Kuropatwa —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 1086; Rach. kr. 137, k. 213; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v;
Rach. kr. 158, k. 140, 152; Rach. kr. 162 b, k. 87.
85 Zob. przyp. 70.
86 Mistrz piekarski Piotr—AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 1085v; Rach. kr. 137, k. 213; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v; Rach.
kr. 158, k. 140v, 152v; Rach. kr. 162 b, k. 87. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 270, gdzie nie ma wzmianki, że był piekarzem królowej Barbary.
87 Piekarczyk Horosko — AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 1085v; Rach. kr. 152, k. 263v, 280v; Rach. kr. 158, k. 140v, 152v;
Rach. kr. 162 b, k. 87. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., s. 226, gdzie nie ma wzmianki, że Horosko był młodym piekarzem królowej Barbary.
D r a z n i8 8
Habet pro annuo salario Pol. fl. 5. Panni Vratislawiensis89 stamen 1/2.
O s t i a r i u s c o q u i n a e Tharuscha90
Pro annuo salario habet fl 4. Panni Wratislawiensis ulnas 9.
[k. 1 5 ] S e r v i t o r c u b i c u l a r i o r u m Mathisch91 sartor. [k. 16h ] FAMILIA EX DOMIBUS
Servientes ad gratiam MR pro remoto itinere de gratia MR suae habebunt per Pol. fl. 2. Panni Czwikowiensis per ulnas 9.
O s t i a r i i92: Jan Krupian Chwiedor Stamczuk Mikolai Pawlik Phieczko
Provisionem omnem habent sicut ostiarii MR. [k. 1 6 v ] S e r v i t o r e s a r g e n t i :
Janek93 dzieczinka
Lewko94
|= Mikolai95 = |Dimissus a curia.
|= Jendrzei Wengrzin96 susceptus in Niepolomicze die 27 februarii 1549 = | Dimissus a curia.
Placzkowski97 die 3 iunii 1549 in locum Wegrzin.
Similiter provisonem habent sicut Regii pro itinere remoto expediuntur de gratia MR. Panni Czwikowiensis per ulnas 9.
h Karta 15v pusta.
88 Sługa kuchenny drążny Piotr — AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 212v; Rach. kr. 152, k. 280v; Rach. kr. 158, k. 140v, 152v;
Rach. kr. 162 b, k. 87. Nazwa tego sługi pochodziła od słowa „drąg", gdyż na drągu przynosił on do kuchni produkty żywnościo-we. Zob. Słownik polszczyzny XVI wieku, t, 6, Wrocław 1972, s. 16-17.
89 Sukno wrocławskie — sukno śląskie średniej jakości, powszechne w Polsce w XVI w.; termin występuje także dalej w tekście
rejestru. Zob. R. Rybarski, Handel i polityka handlowa Polski w XVI stuleciu, t. 1, Warszawa 1958, s. 164-165.
90 Odźwierny kuchenny Tarusza —AGAD, ASK, Rach. kr. 110, k. 1086; Rach. kr. 137, k. 212v; Rach. kr. 152, k. 263v, 280;
Rach. kr. 158, k. 140v, 152v; Rach. kr. 162 b, k. 87.
91 Sługa pokojowców krawczyk Matisz —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 140v, 152v; Rach. kr. 162 b, k. 87.
92 Odźwierni: Jan, Krupian, Chwiedor (Fiedor), Stamczuk (Stanczuk), Mikołaj, Pawlik, Fieczko (Chwieczko) —AGAD, ASK,
Rach. kr. 158, k. 52v; Rach. kr. 162 b, k. 87v, gdzie nie odnotowano Stamczuka.
93 Sługa kredensowy Janek Dziecinka —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 52v; Rach. kr. 162 b, k. 87v. 94 Sługa kredensowy Lewko (Liewko) —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 52v; Rach. kr. 162 b, k. 87v. 95 Sługa kredensowy Mikołaj, w Rachunkach królewskich nie notowany.
96 Sługa kredensowy Jędrzej Węgrzyn, czyli Węgier, w Rachunkach królewskich nie notowany. 97 Sługa kredensowy Płaczkowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 52v; Rach. kr. 162 b, k. 87v.
[k. 1 7 ] S e r v i t o r e s c i r c a v e s t i m e n t a : Jurgiel98
Sthasz99
Habent provisonem sicut servitores argenti.
Expediti a curia die 5 iulii 1549. S e r v i t o r e s in c e l a r i o c e r e v i s i a e : Chwiedor100
Sthasz101
Scessni Mroczek102
Simon Lucoviensis103
Habent similem provisionem sicut servitores argenti. [k. 17v] Pi s t o r Zdan1 0 4
Provisionem ut suprascripti ex domibus. S e r v i t o r e s a p u d v i r g i n e s : Makar1 0 5
Conrath106
Habent provisionem sicut caeteri ex domibus servientes. [k. 18] S e r v i t o r e s o f f i c i a li um:
Stanislaus Walowski107
Chwieczko Grodnensis108
Provisionem sicut caeteri ex domibus servientes exceptis diariis. Qui tantum modo ex promtuario habent cerevisiam et panem. Reliquum vero victum ex patinis officialium nanciscuntur.
B a l n e a t o r | = Nester109 = | In loco illius Petrus Iwanowski110. [k. 19'] CURIA FEMINEI SEXUS
M a t r o n a e : D. Polanieczka111
1 Karta 18v pusta.
98 Sługa garderobiany Jurgiel —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 52v. Zob. też M. Ferenc, op. cit., s. 271, gdzie wzmianka, że
garderobiany Jurgiel służył na dworze królewskim w 1549 r.
9 Sługa garderobiany Staś —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 53; Rach. kr. 162 b, k. 87v.
100 Sługa w piwnicy piwa Chwiedor—AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 294v. Zob. teżM. Ferenc, op. cit., s. 272. 101 Sługa w piwnicy piwa Staś —AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 294v.
102 Sługa w piwnicy piwa Szczęsny Mroczek —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 53; Rach. kr. 162 b, k. 87v. 103 Sługa w piwnicy piwa Szymon z Łukowa —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 53; Rach. kr. 162 b, k. 87v. 104 Piekarz Zdan —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 53; Rach. kr. 162 b, k. 87v.
105 Sługa dworek Makar—AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 109v, 139v; Rach. kr. 158, k. 53. 106 Sługa dworek Konrad —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 53; Rach. kr. 162 b, k. 87v.
107 Sługa urzędników Stanislaw Wałowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 53; Rach. kr. 162 b, k. 87v. 108 Sługa urzędników Chwieczko z Grodna —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 53; Rach. kr. 162 b, k. 87v. 109 Łaziebnik Nester, w Rachunkach królewskich nie notowany.
110 Łaziebnik Piotr Iwanowski —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213; Rach. kr. 158, k. 53; Rach. kr. 162 b, k. 87v.
111 Kasztelanowa połaniecka Barbara Słupecka —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k, 213; Rach. kr. 152, k. 264, 281, 293; Rach.
kr. 158, k. 140v, 152v; Rach. kr. 162 b, k. 88; Rach. kr. 374, k. 72. Zob. też L. Kolankowski, Zygmunt August, s. 346 i W. Dworzaczek, op. cit., s. 142. Od niedawna inaczej identyfikuje panią połaniecką A. Sucheni-Grabowska (Zygmunt Au-gust, s. 130, 133, przyp. 33), i idąca za nią I. Kaniewska (w komentarzu do Listów króla Zygmunta Augusta, s. 56, przyp. 4), które widzą tutaj inną niewiastę, mianowicie kasztelanową połaniecką Barbarę z Tarnowskich Komorowską. Nadal jednak rac-ję mają dwaj pierwsi autorzy. Pomijając nawet znane fakty, że matronami dworskimi były zwykle wdowy lub stare panny,
o Barbarze z Firlejów Słupeckiej, wdowie po kasztelanie połanieckim Zbigniewie Słupeckim, jako matronie dworu Radziwił-łówny mówią jasno rachunki Stanisława Włoszka — Źródła, s. 271, gdzie została wymieniona „domina Slupecka castellana
Rejestr dworu królowej Barbary; zapiski dotyczace matron
(AGAD, ASK, Rach. kr. 149 b, k. 19) |= D. Czechowska112 = |jMortua Cracoviae maii 1550j
Istae 2 matronae habent pro annuo salario per fl. 50, facit pro quartuali per fl. 12 gr. 15. |= Sthobieczka113 matrona virginum = |kExpedita Cracoviae 21 februarii 1550k
Pro annuo salario fl. 30, facit pro quartuali fl. 7 gr. 15.
D. Choczimowska114 in locum Sthobieczka suscepta in servicium 11 aprilis a. 1550.
j j Dopisane na marginesie k - k Dopisane na marginesie.
Polanecensis". Za Słupecką opowiedziała się także ostatnio H. Kowalska, Słupecki Zbigniew h. Rawa (zm. 1537), w: PSB, t. 39, 1999, s. 118-119.
112 Kasztelanowa czechowska Barbara Czechowska —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213; Rach. kr. 152, k. 264, 281, 293;
Rach. kr. 157, k. 119v. Zob. też L. Kolankowski, Zygmunt August, s. 346 i W. Dworzaczek, op. cit., s. 142. Znowu inaczej identyfikują ową panią czechowską A. Sucheni-Grabowska (Zygmunt August, s. 130, 133, przyp. 33) i I. Kaniewska (komen-tarz do Listów króla Zygmunta Augusta, s. 56, przyp. 4), dostrzegajac tu żonę kasztelana czechowskiego Piotra Ligęzy. Nie wydaje się to jednak prawdopodobne w świetle sytuacji rodzinnej Ligęzy, który po rozwodzie żył w konkubinacie. Bardziej uzasadnione jest stwierdzenie Kolankowskiego i Dworzaczka, że chodzi tutaj o panią Czechowską, przy czym trzeba ją utożsa-miać z Barbarą, starą wdową po kasztelanie czechowskim Mikołaju Miszopadzie. Zob. pomocne w identyfikacji biogramy: A. Kamieński, Ligęza Piotr z Bobrku i Chrzanowa h. Półkozic (zm. 1549), w: PSB, t. 17, 1972, s. 321-322; H. Kowalska, Missopad (Misopad, Miszopad, Myszopad) Mikołaj h. Łabędź (zm. 1535), w: PSB, t. 21, 1976, s. 370-371.
113 Matrona Stobiecka —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, 213v; Rach. kr. 152, k. 264, 281, 293; Rach. kr. 157, k. 118. 114 Matrona Chocimowska —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 140v, 152v; Rach. kr. 162 b, k. 88; Rach. kr. 374, k. 72.
Habet provisionem omnem sicut Sthobieczka.
Istae 3 matronae pro vestitu annuo habent panni stameti per ulnas 10. [k. 19v] | = Catherina Sczepanowska115= | suscepta in servitium Maiestatis
Reginalis 10 marcii a. D. 1549.
Habet salarii annui fl. 16, facit pro quartuali fl. 4. Pro veste annua purpuriani ulnas 8.
D. Lagiewniczka116 in locum illius suscepta Cracoviae 16 februarii a. 1550.
Habebit provisionem omnem suprascriptam prout Sczepanowska. [k. 20] Vir g in es:
|= V. Zawichoiska117 = |
|= V. Comorowska118 = |Nupta d. Orlik119 12 maii 1549.
|= V. Kobilinska120 = | Nupta d. Meczinski121 9 novembris 1550.
|= V. Podliodowska122 = | Nupta d. Kiliano Łukowski123 aprilis a. 1550.
V. Skothniczka124
| = V. Gnoienska125 = | Nupta d. Padkowski126 18 iunii 1549.
V. Siemienska127. Nupta d. Baczalski128 9 novembris 1550.
V. Swidniczka129
V. Eufemia Choczimska130 suscepta in Novemiasto131 die 25 novembris 1548.
V. Catharina Laganowska132 suscepta Cracoviae 28 aprilis 1549.
V. Czurilowna133 suscepta in servicium in Niepolomicze 23 novembris a. 1549.
V. Dorothea Czibulska134 suscepta Cracoviae 5 maii 1549.
115 Matrona Katarzyna Szczepanowska, odprawiona z dworu w lutym 1550 r. —AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 282, 294v;
Rach. kr. 157, k. 118.
116 Matrona Łagiewnicka —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 140v, 152v; Rach. kr. 162 b, k. 88; Rach. kr. 374, k. 72.
117 Dworka Zawichojska (Zawichoska), odprawiona z dworu ok. połowy 1550 r. —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213v; Rach.
kr. 152, k. 264, 281, 293.
118 Dworka Katarzyna Komorowska —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 137, k. 213v; Rach. kr. 152, k. 264, 293.
119 Mowa o dworzaninie królewskim Stanisławie Orliku; zob. H. Kowalska, Orlik Stanisław h. Nowina (zm. 1559), w: PSB,
t. 24, 1979, s. 205-206; M. Ferenc, op. cit., s. 187.
120 Dworka Barbara Kobylińska (Kobylańska) —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213v; Rach. kr. 152, k. 264, 281, 293; Rach.
kr. 156, k. 164v.
121 Chodzi o Wojciecha Męcińskiego; zob. K. Niesiecki, Herbarz polski, t. 6, Lipsk 1841, s. 366.
122 Dworka Anna Podlodowska — AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213v; Rach. kr. 152, k. 264, 281, 293v; Rach. kr. 156,
k. 164v. Zob. Wstęp, przyp. 43.
123 Mowa o dworzaninie królewskim Kilianie Łukowskim; zob. I. Kaniewska, Łukowski Kilian h. Jelita (zm. 1570), w: PSB,
t. 18, 1973, s. 567; M. Ferenc, op. cit., s. 184.
124 Dworka Skotnicka —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213v; Rach. kr. 152, k. 264, 281, 293v; Rach. kr. 158, k. 140v, 152v;
Rach. kr. 162 b, k. 88; Rach. kr. 374, k. 72. Zob. też M. Baliński, Pisma historyczne, t. 2, s. 10.
125 Dworka Anna Gnojeńska (Gnoińska) —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213v; Rach. kr. 152, k. 264.
126 Chodzi o Piotra Patkowskiego (Padkowskiego), późniejszego sędziego mielnickiego; zob. A. Boniecki, Poczet rodów w
Wiel-kim Księstwie LitewsWiel-kim w XV i XVI wieku, Warszawa 1887, s. 244; Urzędnicy podlascy XVI-XVIII wieku, oprac. W. Jarmolik i in. (UdR, red. A. Gąsiorowski, t. 8), Kórnik 1994, s. 185.
127 Dworka Anna Siemieńska (Sienieńska) —AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 213v; Rach. kr. 152, k. 264, 281, 293v; Rach.
kr. 156, k. 81-81v, 164v.
128 Właściwie chodzi tu o Stanisława Bączatskiego (Bączackiego) —AGAD, ASK, Rach. kr. 156, k. 81.
129 Dworka Zofia Świdnicka (Świdzińska) — AGAD, ASK, Rach. kr. 137, k. 137, k. 213v; Rach. kr. 152, k. 264, 281, 193v;
Rach. kr. 158, k. 140v, 152v; Rach. kr. 162 b, k. 88; Rach. kr. 374, k. 72.
130 Dworka Eufemia Chocimska (Chocimowska) —AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 281, 293v; Rach. kr. 158, k. 140v, 152v;
Rach. kr. 162 b, k. 88; Rach. kr. 374, k. 72.
131 Nowe Miasto Korczyn, gdzie na tutejszym zamku starościńskim królowa Barbara przebywała od 27 X1548 do 9II1549 r.
—AGAD, ASK, Rach. kr. 358/360, k. 126v.
132 Dworka Katarzyna Łaganowska (Łaganka) —AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 281, 293v; Rach. kr. 158, k. 140v, 152v;
Rach. kr. 162 b, k. 88; Rach. kr. 374, k. 72.
133 Dworka Katarzyna Czuryłówna —AGAD, ASK, Rach. kr. 158, k. 140v, 152v; Rach. kr. 162 b, k. 88; Rach. kr. 374, k. 72. 134 Dworka Dorota Cybulska —AGAD, ASK, Rach. kr. 152, k. 281, 293v; Rach. kr. 158, k. 140v, 152v; Rach. kr. 162 b, k. 88;
