Roman Nir
Źródła w archiwum w Orchard Lake
do historii polskich parafii w USA
Collectanea Theologica 51/4, 181-198
Ks. ROMAN NIR, ORCHARD LAKE, USA
ŹRÓDŁA W ARCHIWUM W ORCHARD LAKE
DO HISTORII POLSKICH PARAFII W USA
Archiw um Polonijnych Zakładów Naukow ych Polskiego Sem inarium w Orchard Lake, które obok Archiw um i Muzeum w Chicago, pragnie pozo stać CENTRALNYM ARCHIWUM POLONII AMERYKAŃSKIEJ, w sieci archiw ów polonijnych posiada potężny dział dokumentacji i m ateriałów rę kopiśm iennych i drukowanych do historii polskich parafii w Stanach Zjed noczonych i Kanadzie, jak rów nież do polonijnych parafii Kościoła Polsk o-N a- rodowego. Parafie skupiają w sobie n ie tylko duchowieństwo i w iernych ale również szkolnictw o, zakony, organizacje i stowarzyszenia, skład personalny, życie religijne, społeczne, patriotyczne i kulturalne. Z tego zakresu A rchiw um już obecnie zgromadziło osobny zespół źródeł. W tej chw ili dysponuje n aj w iększym i zbiorami na terenie Ameryki.
Problem gromadzenia źródeł do dziejów polonijnych parafii leżał w krę gu zainteresow ań Archiw um od kilku lat. P ierw szy dyrektor ks. prof Józef S w a s t ek, w ykładow ca historii Polski i Polonii, założyciel Stow arzyszenia H istoryków Polsko-A m erykańskich, w ydaw ca biuletynu i archiwariusz: archidiecezji detroickiej, autor k ilkudziesięciu a rty k u łó w 1, skierow ał w 1965 roku apel do alum nów szkół — księży i św ieckich, aby nadsyłali ze sw ych parafii i stw orzyszeń parafialnych w szelk ie materiały. Zapowiedział utw o rzenie osobnego działu „Parochialiana C ollection” 2. Odezwa przyniosła nad spodziewany rezultat i stała się bodźcem do dalszych poszukiwań.
W cztery lata później polonijna prasai opublikowała artykuł pt. Archiwum.
Polonii w Orchard Lake prosi o przesyłki, które będą za w ie ra ły odbicie dzie- j ó w i życia P o lo n ii3. Zwrócono się o nadsyłanie m ateriałów z życia parafii.
polskich, z życia szkół polonijnych, z życia organizacji polonijnych. A pelem objęto druki polonijne, szczególnie w ydaw ane przez parafie jak m odlitew ni ki, nowenny, godzinki, obrazki polskich św iętych a szczególnie obrazki Matki 1 A. B r o ż e k , Józef S w a ste k (1 0 . 1 1 1 . 1 9 1 3—5 . I X . 1 9 7 7 ) . K w artalnik H i storyczny. R. 85: 1978 nr 4 s. 118—119; M. S z w e j , Pożegnanie ks. Józefa
S wastk a. Sodalis — Polonia. R. 57: 1977 no. 8 listopad s. 193—194; Z P e s z -
k o w s k i , Ks. pro}. Józef S w aste k — kapłan polonijny. Sod. Pol. R. 57: 1977 no. 8 listopad s. 198—200; W. J a s i ń s k i , Śp. ks. Józef S w a ste k
w zw iercia dle „Sodalis ■— Polonia”. Sod. Pol. R. 57: 1977 no. 8 s. 200—202; Sod. Pol. R. 57: 1977 grudzień no. 9 s. 270—273; R. N i r, Bibliografia prac
historyka Polonii ks. pro}. Józefa S w a stk a za lata 1 9 3 7—1 9 7 8 , Orchard Lake 1981, s. 30, maszynopis.
2 J. S w a s t e k , A n A ppeal For Parochialiana. Library Pulse, Alum ni Memorial Library, SS. Cyril and M ethodius Sem inary — Orchard Lake, M i chigan. R. 12: 1965 no. 4 december s. 1—2.
3 J. S w a s t e k , S eminarium Polskie w Orchard Lake zakłada A rch i
w u m Polonii. Prosi o przesyłki, które będą za w iera ły odbicie d zie jó w i ż y cia Polonii. Dziennik Polski (Detroit). R. 59: 1969 2 grudnia s. 2.
Bożej Częstochowskiej. I ta prośba została bardzo przychylnie przyjęta przez Polonię.
W 1979 roku kierownictw o archiwum zwróciło się do Polonii poprzez an kietę w ysłaną do 1000 parafii w której zawarte było 20 pytań z prośbą o m o żliw ie szczegółow ą odpowiedź. Otrzymano około 400 odpowiedzi. W tym sa m ym roku dyrektor archiwum w ydrukow ał artykuł pt. A r c h iw u m w Orchard
L ake zbiera m ate ria ły do historii polskich p a r a f ii4, chętnie opublikowały go
periodyki polonijne.
W artykule czytamy: archiwum kieruje apel do polskich parafii o n adsy łanie w szystkich źródeł, które dotyczą historii i działalności parafii, jej dusz pasterzy i stow arzyszeń parafialnych. Szczególnie nam chodzi o ofiarowanie: 1. Album ów i ksiąg parafialnych jubileuszow ych w ydanych z różnych okazji. 2. Pam iętników i ksiąg jubileuszy kapłańskich, księży pracujących w parafii. 3. Pam iętników jubileuszow ych tow arzystw parafialnych. 4. W ycinków pra sow ych dotyczących działalności parafii, jeśli takie są gromadzone (archiwum po dokonaniu odbitek kserograficznych odeśle w ycinki). 5. N adesłanie kronik parafialnych. 6. B iuletynów tygodniow ych lub czasopism parafialnych, jeśli takie ukazyw ały się w ciągu istnienia parafii. 7. N adesłanie dokum entacji fo tograficznej, pocztówek, zdjęć kościoła jego wnętrzai, ołtarzy, figur, szkoły, plebanii, klasztoru sióstr zakonnych, życia religijnego parafii, życia organiza cyjnego, zdjęć księży, św ieckich działaczy parafialnych.
Akcja była owocna, gdyż parafie poczuły się do obowiązku i nadesłały najnowsze źródła z lat 1970—1979. Doszło też w iele now ych biuletynów para fialn ych oraz uzupełniono brakujące roczniki. A rchiw um uzyskało tą drogą około 200 ksiąg i innych druków okolicznościowych. Z druków okolicznościo w ych należy w ym ienić programy, przem ówienia biskupów polskich przeby w ających na K ongresie Eucharystycznym w 1976 roku w Stanach. Zaprosze nia, bilety, uroczyste bankiety w polskich parafiach na cześć kardynała K a rola W o j t y ł y . Są one w tej chw ili w yjątkow ym i drukami ze w zględu na postać J a n a P a w ł a I I 5.
1. K sięgi jubileuszow e
Jak w ielką rolę dla historii Polonii odgrywają księgi parafialne, nie trzeba nikogo przekonywać. Już w 1944 roku s. Ligouri P a k o w s k a . opu blikow ała w N ow ym Jorku artykuł pt. K sięgi parafialne jako cenny m ateria ł 4 R. N i r, A r c h iw u m w Orchard Lake zbiera m a te ria ły do historii pol
skich parafii. Dz. Pol. R. 75: 1979 nr 26, 6 lutego s. 2; Naród Polski. R. 93:
1979 nr 4 22 lutego s. 11. Przedruk rów nież w innych czasopism ach polonij nych.
5 Przytaczam w ybór okolicznościow ych druków: 1. Cardinal W o jtyla’s
Visit to Orchard Lake C om m ittee, sept. 9, 1969; 2. Concelebrated Mass on the Occasion of Cardinal W o jt y la ’s Visit to th e Orchard Lake Schools, sept. 23; 3. Rodzina Semin ariu m Polskiego w spółu c zestn iczy w ofierze M szy św. w łączności z Ludem B o ż y m Polski i Polonii św iata z okazji odw iedzin J. Em. Karola K ardyn ała W o jtyły . Sanktuarium Matki Boskiej, Orchard
Lake wtorek 23 września 1969 s. 1—4; Polonia Metropolii Detroickiej w s p ó ł
u czestn iczy w ofierze M szy św. z okazji odw iedzin J. Em. K arola K ardyn ała W ojtyły. K ościół św. Floriana Ham tramck, Mich. 22 września 1969 s. 1—4; Polonia Metropolii Detroickiej urządza u roczy sty Ban kiet z okazji p r z y b y cia i odw iedzin J. Em. Kard. W ojtyły. A udytorium parafii św. Floriana
Hamtramck, 22 września 1969 s. 1—4; Cardinal W o jty ła Iti nerary — 1976, Philadelphia, W ashington D. C., Orchard Lake, Detroit, Boston, Buffalo, H a m ilton, Canada, Chicago, Los A ngeles, N ew York s. 8; Liturgia M szy św. National Shrine of the Im m aculate Conception, August 9, 1976 s. 6.
do d zie jó w am erykań skich P o l a k ó w e. Zwraca uwagę na w ielkie znaczenie ar
chiw ów parafii polskich w Stanach Zjednoczonych dla badań nad dziejam i Polonii am erykańskiej. A rtykuł zachęcał do otoczenia ksiąg parafialnych sta ranną opieką i do naukowego ich opracowania dla lepszego poznania prze szłości Polaków w Ameryce.
Ks. prof, dr B olesław K u m o r z K atolickiego U niw ersytetu Lubelskie go, autor trzech m onografii 7 polonijnych parafii pisze: „Zasadniczą podstawę źródłową stanowią archiw alia parafialne. Stanowią one bogatą kopalnię róż norodnego m ateriału, dotyczącego nade w szystko duszpasterstwa parafialnego i życia społeczno-kulturalnego parafii. Ilustrują one na bieżąco szczegółowo 0 w szelkich przejawach tego życia, inicjatyw ach i programach duszpaster skich, a także informują o formach życia społecznego, kulturalnego i polskie go w parafii”.8
Źródła polonijnych parafii związane są z istnieniem i działalnością tych że na terenie USA. S tatystyki podają, że w r. 1870 było polskich parafii 17, w 1880 — 75, 1890 — 170, 1900 — 390, 1910 — 512, 1920 — 760, 1930 — 767, 1932 — 833 9, 1946/1948 — 900 w, 1956 — 850 Około 900 parafii zostało w ięc założonych przez katolicką Polonię w USA. D latego muszą być przeprowa dzone ogólnonarodowe poszukiwaniai m ateriałów dotyczących historii parafii. W ydaje się, że nadal skarby historyczne znajdują się na strychach, p iw nicach plebanii i kościołów. Dziesiątki broszur, ulotek, a także dokumentów bezcennych dla historii Polonii może być dalej ukrytych w szafach szkolnych 1 w kościelnych m agazynach. N iestety z żalem należy stw ierdzić beztroskę Polaków i Polonii w zakresie konserwacji, przechowywania i katalogowania dokumentów św iadczących o przeszłości naszej grupy etnicznej.
Stary paszport, m etryka chrztu, dokument naturalizacji, certyfikaty szkol ne, ubezpieczenia, stare listy z Polski, kopie pamiątek, fotografie, biuletyny, czasopisma polskie i polonijne, jeśli dotychczas znajdują się w prywatnych rękach, w inny być jak najszybciej przekazane do A archiwum w Orchard La ke. Tylko w ów czas, gdy nagromadzimy odpowiednią ilość tych m ateriałów, gdy zostaną one uporządkowane, będziem y m ogli przystąpić do opracowania w kładu Polonii am erykańskiej w rozwój Stanów Zjednoczonych.
Jedną z poważnych „białych plam ” w dokum entacji uwidacznia się w stu letnim okresie 1854—1954, kiedy w szystkie z 900 polonijnych parafii zostały 8 M. L. P а к o w s к a, K sięgi parafialne jako cenny m ateria ł dla dzie
j ó w am erykańskic h Polaków. Biuletyn Polski, Polskiej A gencji T elegraficz
nej, New York. Nr 26/272 5 lutego 1944 s. 1—2.
7 B. K u m o r , Dzieje polskiej rzy m sko-katolic kie j parafii Świętego K r z y ż a w N e w Britain, Conn. (1927— 1977). N ew Britain, Conn, 1979 s. XII,
180 ilustr.
8 Ta m że, s. V.
9 S prawozdanie ks. Józefa Rokosznego, w ysła nego w charakterze in stru k
tora do szkół parafialnych polskich w Stanach Zjednoczonych za czas od 15 k w ie tn ia 1930 do 5 listopada 1930 r., M ilwaukee, Wise. 1931. Rkps bez syg
natury, Archiw um Szkół w Orchard Lake s. 19.
10 F. B o l e k , W y k a z polskich parafii rzym sko-katolickich w Stanach
Zjednoczonych w 1932. M ateriały Statystyczne. Czasopismo poświęcone spra
wom W ychodźstwa Polskiego w Ameryce. R. 2: 1933 no. 2 s. 18—20; t e n ż e ,
Ilość parafii, szkół, du ch ow ieństw a i nauczycieli polskich w Stanach Z je d noczonych A m e r y k i Północnej za lata 1927— 1932. M ateriały Statystyczne.
R. 2: 1933 no. 1 s. 25; A. M а к s i m i k, Parafie polskie w Stanach Z je dno
czonych. Sodalis. R. 28: 1947 nr 10— 11 s. 15— 18; R. 28: 1947 nr 12 s. 11— 14;
R. 28: 1947 nr 13 s. 15— 18.
11 Z. P e s z k o w s k i , List of Polish Roman Catholic Parishes in the
zorganizowane. Każdy, naw et bardzo m ały treściow o dokument, raport, pa m iętnik, zdjęcie, afisz, publikacja, odznaczenie, broszura, rękopis, powstałe we w spom nianym okresie przedstaw iają ogromną wartość. Archiw um w sw ych zbiorach posiada takie eksponaty.
Jak cenne źródła są jeszcze wśród m ieszkańców Polonii, niech posłuży przykład. W jednej- ze szkół polskich w starej szafie w ypełnionej dawnym i w ypracow aniam i szkolnym i uczniów, znalazłem zw inięty w rulon m aszyno pis zatytułow any: S prawozdanie ks. Józefa Rokosznego w ysła nego w charak
terze instruktora do szkół parafialnych polskich w Stanach Zjednoczonych za czas od 15 k w ietn ia 1930 roku do 5 listopada 1930 r., M ilwaukee, Wis.
26 lutego 1931 r. ss. 30.
Sprawozdanie jest unikalnym źródłem obejm ującym cale szkolnictwo po lonijne w 1930 roku. Dla informacji zam ieszczam niektóre zagadnienia poru szone przez autora. N ajpierw podana została statystyka: Polaków w Stanach Zjednoczonych, dane dotyczące zgromadzeń zakonnych, statystyka parafii, szkół, księży, sióstr nauczycielek, liczba dzieci. Stan praw ny szkół parafial nych, budynki szkolne, program nauki. Polskie szkoły elem entarne, poziom nauczania, znajomość języka polskiego, geografia i historia Polski, biblioteki szkolne, pisem ka szkolne: „Nasze Pisem ko” — Detroit, „Ave Maria” — B u f falo, „Promyk i Prom yczek” — M ilwaukee i Chicago. Szkoły wyższe: program nauczania, poziom, znajomość języka polskiego, budynki, znajomość Polski, historii, kultury.
Na końcu autor podał wnioski: ”1. Szkoły parafialne są pożyteczne i są ostoją polskości. 2. Szkoły parafialne polskie są instytucjam i ob yw ateli nie Rzeczypospolitej, ale obywateli Stanów Zjednoczonych. 3. Język polski w szko łach parafialnych polskich jest językiem kultury narodowej czterech m ilio nów Polaków w Stanach Zjednoczonych. 4. Języka polskiego uczy się we w szystkich szkołach parafialnych polskich, siostry czynią to z dużym n ak ła dem sil. 5. Pomoc ze strony Polski bezpośrednia j e s t bardzo utrudniona. 6. Szkoły parafialne polskie w Stanach Zjednoczonych znajdują się w w y sokim stopniu rozwoju. 7. Dlaczego dużo dzieci polskich nie chodzi do szkół parafialnych”. In extenso zam ieściłem zdania bez m odernizacji stylu. Na źród ło zwrócą uwagę historycy szkolnictwa polonijnego, gdyż w sposób sy n te tyczny autor ujął problematykę.
2. D ział korespondencji
Szczególną uwagę należy zwrócić w kwerendzie na korespondencję probo szczów i księży, którzy zakładali i budowali kościoły i szkoły. Niektórzy św iatlejsi księża posiadali księgozbiory, dokum entację fotograficzną i listy otrzymane od w ażniejszych osobistości, kościelnych i państw ow ych oraz osób pryw atnych. Te m ateriały często zabierała rodzina, lub w łożone do pudeł znajdują się na strychach, w piw nicach i zapom niane oczekują szperacza. W niektórych wypadkach zostały bezm yślnie przekazane poszczególnym oso bom, zam iast do archiwów polonijnych instytucji. Archiwum od czasu do cza su otrzymuje paczki z taką korespondencją.
Archiwum szkół w Orchard Lake jest naturalnym m iejscem deponowania i przechow ywania dokum entów korespondencyjnych o wartości historycznej dla przyszłych historyków odnośnie wkładu Polonii katolickiej do katolicyz mu am erykańskiego. Jako A rchiw um Polonijnych Zakładów N aukow ych P ol skiego Sem inarium , K olegium N.M.P., Szkoły Wyższej i instytutów naukowo- -badawczych, instytucji wchodzącej w 96 rok istnienia i działalności na ziem i am erykańskiej, posiada znaczny prestiż. Świadczy o tym liczna grupa nau kow ców ze Stanów i Polski, korzystająca: z, zasobów źródeł dla pisania arty kułów, prac m agisterskich i doktorskich.
nijnych parafii przekracza jakąkolw iek inną w Stanach Zjednoczonych. Wre szcie dynam iczny rozwój archiwum wyraża się w ciągłym nadsyłaniu i prze kazyw aniu m ateriałów w zdecydowanej w iększości przez księży będących alumnam i polskiego sem inarium , którzy stanow ią ogromną grupę wśród k il ku tysięcy księży, obecnie zaangażowanych w pracę duszpasterską w para fiach polonijnych.
Archiw um w dziale korespondencji posiada ponad 20 tys. listów , chrono logicznie sięgającą od II połowy X IX w ieku aż po obecny rok. Jest to oso bista i urzędowa korespondencja księży i to dotycząca spraw parafialnych i św ieckich, nie tylko listów przychodzących, lecz także w ysłanych. N iestety tu należy zaznaczyć, że korespondencja znajdująca się w aktach, posiada zni komą liczbę kopii oficjalnych listów napisanych przez proboszczów do bisku pów, burmistrzów, gubernatorów i prezydentów. N aw et ważne listy otrzymane od w ładz kościelnych lub cyw ilnych są rzadko zachow ane w aktach.
Ks. prof. J. S w a s t e k , archiwariusz archidiecezji detroickiej, dla sw o jej pracy naukowej w ykonał kopie korenspondencji i pism urzędowych kan celarii biskupiej, dotyczącej ks. Józefa D ą b r o w s k i e g o , rektorów S em i narium P o lsk ieg o 12 i niektórych księży parafii detroickich, szczególnie św. W ojciech a13. Ogromna szkoda, że będąc dobrym znaiycą archiwum archidie cezjalnego nie w ykonał m ikrofilm ów dotyczących spraw polskich w m etro polii detroickiej, byłaby to m onum entalna praca zw ażywszy, że utrudniony jest dostęp do tych m ateriałów.
Jeśli jednak pragniem y prowadzić poważne badania syntetyczne nad h is torią Polonii, to te urzędowe listy w pew nych przypadkach są nieodzow ne jako jedyna dokumentacja, która może odeprzeć zarzuty lansow ane pod ad resem niektórych wydarzeń.
Archiwum posiada dość obszerne kolekcje korespondencji: ks. bpa S te fana W o ź n i c k i e g o , 5 tom ów dotyczy Ligi K atolickiej R eligijnej Pom ocy dla Polski z lat 1945—1950; rektorów Sem inarium Polskiego: ks. Józefa D ą b r o w s k i e g o (1842—1903), ks. Witolda B u h a c z k o w s k i e g o (1864— 1925), ks. dr M ichała G r u p y (1886— 1952) 14, ks. Antoniego K ł o w o (1886—■ 1937) 15, ks. W ładysława K r z y ź o s i a k a (1896— 1953) 16, ks. Edwarda S z u- m a l a (1902—1956) 17, ks. W acława F i l i p o w i c z a (1913— 1967)ls, ks. dr W ładysława Z i e m b y (1926— 1977);'korespondencję wychow anków .
12 Archiwum Szkół w Orchard Lake (dalej cytuję skrót Arch. O. L.), bez sygnatury, Rectors, teczka 50 stroń odbitek kserograficznych z archiwum archidiecezjalnego w Detroit, dotyczących rektorów Polskiego Seminarium.
13 W archiwum szkół w Orchard Lake, znajduje się około 50 teczek za w ierających m ateriały biograficzne polskich księży w Detroit. M ateriały zgromadził ks. J. S w a s t e k . W ym ieniam niektóre teczki: ks. Szymon W i e c z o r e k 1870— 1873; ks. Teodor G i e r y k 1874—1875; ks. A lfons D o m b r o w s k i 1875—1876; ks. Jan W o ł ł o w s k i 1876—1882; ks. Dom i nik K o l a s i ń s k i 1882— 1886; ks. Józef D ą b r o w s k i 1887; ks. W in centy B r o n i k o w s k i 1887— 1889; ks. Kazim ierz R o c h o w s k i 1889;, ks. Florian C h o d n i e w i c z 1890— 1894 (daty oznaczają okres proboszczo wania w parafii św. Wojciecha w Detroit).
14 R. N i r, Ks. rektor dr Michał Grupa (1886— 1952). Dziennik Polski (Detroit). R. 77: 1980 nr 93, 9— 10 maja s. 2. ,
15 R. N i r , Ks. rektor dr Antoni A. K ło w o (1886—1937). Dz. Pol. R. 77: 1980, nr 113 11 czerwca s. 3.
16 R. N i r , Ks. rekto r W łady sław J. K rzyźo sia k (1896—1953). Dz. Pol. R. 77: 1980 nr 111 9 czerwca s. 6.
17 R. N i r, : Ks. rektor E dw ard J. S zu m al (1902—1956). Dz. Pol. R. 77: 1980 nr 91 7 maja s. 2.
18 R. N i r , Ks. rektor W acław J. Filipowicz. Dz. Pol. R. 77: 1980 30> kw ietnia s. 2. .
Na szczególną uwagę zasługuje 10-tomowa korespondencja ks. redaktora Franciszka B o l k a , inicjatora i w ydaw cy encyklopedii polsko-am erykań sk iej. Ks. B o l e k jest autorem szeregu m onografii z zakresu życia społecz nego Polonii, specjalizow ał się w w ydaw aniu biografii działaczy polonijnych 19, szkolnictw a p arafialn ego20. W ydawał czasopismo „Materiały Statystyczn e” (ukazały się tylko dwa roczniki). W num erze 2 z 1933 roku zam ieścił W y k a z
polskich parafii rzym sko-katolickich w Stanach Zjednoczonych 21.
M ateriały archiwalne po zmarłym w 1958 roku ks. B o l k u zostały prze kazane do archiwum w Orchard Lake. Przede w szystkim zachowana została cała korespondencja związana z opracowaniem i w ydaniem encyklopedii. K o respondencja liczy około 3 tys. listów . Drugą część spuścizny stanow ią m ate riały artykułów ks. B o l k a . N ajw ażniejszą jednak częścią m ateriałów są hasła opracowane do dalszych tom ów encyklopedii, a w śród nich monografie
parafii, księży, organizacji. W w ydanym pierwszym tom ie znajduje się około 80 haseł dotyczących parafii.22
3. Jubileuszow e pam iętniki księży
Rocznice jubileuszow e księży były podstawą do w ydania przez parafie pam iętników . Przyjm ow ały one różną nazw ę jak księgi jubileuszow e, pam ięt niki. Tych druków znajduje się w archiwum około 100 pozycji, stosunkowo mało jak na tak w ielką liczbę księży polonijnych, gdyż uważano, że są zbyt lo kalne i w obec tego nie przesyłano ich do zbiorów archiwalnych.23
A rchidiecezja w Chicago opublikowała księgę biogram ów zm arłych księży za lata 1837—1959. Bardzo krótkie dane faktograficzne inform ują syntetycznie o księżach.24
18 F. B o l e k , Who’s Who in Polish America. A Biographical Directo
ry of Polish-American Leaders and Distinguished Poles Resident in the Americas. Ed. 3, N ew York, Harbinger House 1943 ss. 579.
20 F. B o l e k , The Polish A m erican School System . Columbia Press Corporation, N ew York City 1948 ss. 108.
21 M ateriały Statystyczne. Czasopismo poświęcone sprawom W ychodź stw a Polskiego w Ameryce. Red. ks. Franciszek B o l e k . R. 1: 1932 s. 23; R. 2: 1933 no. 1 s. 39; R. 2: 1933 no. 2 s. 36.
22 Polish Am eric an Encyclopedia. Volum e 1. Ed. Rev. Francis B o l e k . Published by The Polish A m erican Encyclopedia Committee, Buffalo, N.Y. 1954 ss. 562; Zob. R. N i r, Encyklopedia P olsko-A m erykańska. Dz. Pol.
R. 76: 1680 nr 178 11 września s. 6.
23 Dla inform acji podaję kilka tytułów jubileuszow ych pam iętników po św ięconych księżom: Pam iętn ik ju bile u szow y ku czci ks. L u d w ik a Grudziń
skiego, proboszcza parafii św. Jana Bożego w Chicago Illinois, członka P a pieskiej A k a d e m ii Tyberiańskiej, Komandora Orderu Polski Odrodzonej 1903— 1928. Chicago, 111. 1928 ss. 176 ilustr; Testimon ial Dinner Honoring Rt. Rev. Msgr. Peter J. A d a m sk i The 1970 Recipient Of The Fidelitas Medal.
Buffalo, N. Y s. 4; Testimon ial Banquet In Honor Of Rev. W alter S. Flor
czyk May 1962 at Transfiguration Church, Syracuse, N. Y. s. 11; 50 Years in Priesthood 1919—1969 Rt. Rev. Msgr Peter J. K lekotka, St. H edw ig’s Ca
tholic Church, Chester, Pa. s. 28; Diamond Jubilee 1895—1955 Rt.
Rev. Msgr Boleslaus Puchalski Pastor Of Our L a d y Czenstochowa Church,
Brooklyn, N. Y. 1955 s. 50; P am iętn ik uroczystego obchodu 25-lecia dusz
p a s te r s tw a ks. A. A. Zychow icza p r z y parafii Najśw. Serca Jezusa i Maryi w Scranton, Pa. 1928 s. 32; Pam iątka obchodu św ięceń kapłań skich wiel. księdza Franciszka W ilamowskiego 1907—1932, prob, parafii św . Jadwigi w Floral Park, N. Y. s. 25.
24 A Necrology of the Diocesan Priests of the Chicago Archdiocese 1837—
Jubileuszow e pam iętniki księży zawierają kopalnię inform acji nie tylko odnoszących się do biografii proboszcza, ale opisują jego działalność. Dlatego celow o zam ieszczam spis treści pam iętnika złotego jubileuszu kapłaństwa ks. K azim ierza S. S z t u c z k i CSC, 1891— 1941, proboszcza parafii św. Trójcy w Chicago.25
Oto treść pam iętnika: Życiorys w ielebnego ks. Kazimierza S. Sztuczki CSC, proboszcza parafii św. Trójcy w Chicago, 111; Cz. 1. W domu rodzinnym (1867— 188:3), szkoła, w yjazd do Ameryki; Cz. 2. Na naukach w Notre Dame (1883—1891), Zgromadzenie św. Krzyża, w sem inarium św. A lojzego (1885— 1887), instruktorem na U niw ersytecie Notre Dame. Cz. 3. Na Jadw igow ie w South Bend (1891— 1893) Cz. 4. Na Trójcowie w Chicago (1893— 1931), para fia św. Trójcy (1872— 1893), organizuje szkołę parafialną, w pracy nad tow a rzystwam i, w iern y Syn swej Ojczyzny i Narodu, ks. Sztuczko a K ongresy Polsko-K atolickie, okres przygotowań do budowy drugiej szkoły parafialnej, ks. Sztuczko zakłada wyższą szkołę, wojna św iatow a a Trójcowo, Pade rew ski i ochotnicy Arm ii Polskiej na Trójcow ie, zloty jubileusz założenia parafii św. Trójcy, budowa gm achu wyższej szkoły św. Trójcy, ks. K. Sztu czko odznaczonoy Orderem „Polonia R estituta”, fundacja Zgromadzenia św. Krzyża w Polsce, ks. Sztuczko a tow arzystw a, troskliw y duszpasterz, ks. Sztuczko w pracy społecznej i narodowej, ks. Sztuczko na polu kształ cenia i w ychow yw ania m łodzieży. Druga część pam iętnika zam ieszcza fo tografie i życzenia Polonii dla jubilata. N iew ątpliw ie w innych pam iętnikach nie posiadam y tak szczegółow ej biografii, niem niej każdy druk posiada szkic biograficzny.
4. Przem ów ienia i kazania
W dziale m anuskryptów archiwum przechow uje kazania i przem ówienia księży, zachowane w szkicach, notatkach lub napisanych tekstach, w kroni kach zebrań lub w opublikowanych tekstach, które ukazały się w lokalnych polonijnych i angielskich gazetach. Te kazania i przem ówienia, głów nie w ję zyku polskim, odzw ierciedlają problem atykę i zagadnienia różnorodnej dzia łalności księży pracujących w parafiach, są rów nież źródłem dla badań nad polonijnym kaznodziejstwem .
Osobną kolekcję stanow ią publiczne przem ówienia księży jako probosz czów lub jako kapelanów , członków organizacji społecznych, kulturalnych i naukowych. Publiczne przem ówienia, inwokacje, apele, odezwy były często drukowane w prasie lokalnej, zw iązkow ej, w biuletynach parafialnych i cza sopism ach polonijnych. Setki w ycinków prasow ych lub skrótów reporterskich znajduje się w kopertach i teczkach. W tym zespole gromadzi się również przem ówienia radiowe polonijnych biskupów, profesorów Sem inarium P ol skiego. Pokaźny zbiór audycji radiowych z lat 1941— 1945, w ygłoszonych przez
ks. prof, dra W aleriana J a s i ń s k i e g o , który poruszał zagadnienia żyw ot ności polskich pairafii. Przem ówienia radiowe, inw okacje, okolicznościowe m owy na zebraniach, jubileuszach, festiw alach, rocznicach narodowych, aka dem iach stanow ią dodatkową inform ację na temat różnorodnej działalności polonijnego kleru.
5. Dokumentacja fotograficzna
Cennym zespołem w archiwum jest dokumentacja fotograficzna, chociaż nie tak liczna, jak poprzednie działy. Fotografie księży, parafian, sióstr za konnych i organizacji religijnych zw iązanych z parafią i szkół parafialnych, 25 Pam ią tka złotego jubileuszu kapłań stw a wielebnego ks. K a z im ie rza
S. Sztuczki C.S.C. proboszcza parafii św. Trójcy w Chicago, III. dnia 20-go lipca 1941 roku. Chicago, Ul. 1941 s. 170.
(im starsze, tym cenniejsze). Jeśli oryginalne zdjęcia nie są dostępne, archi w um posiada zdjęcia drukowane w lokalnej prasie lub w publikacjach pa rafialnych. By oddać lokalny koloryt, ubiory, zw yczaje, w ygląd i strukturę architektoniczną kościoła, plebanii, konw entu, szkoły, nic nie zastąpi nawet w yblakłego zdjęcia. D latego z taką pieczołow itością archiwum przechowuje zdjęcia. Na uwagę zasługuje drobny zbiór kolorowych pocztówek polskich kościołów z początków tego wieku.
Szczególnie ważnym jest zbiór fotografii z pierwszych dziesiątków lat obecnego w ieku. Pow ażnym brakiem , naw et uniem ożliw iającym opracowanie zdjęć jest ich anonim owość. W przesyłkach napływ ają zdjęciai n ie podpisa ne, część z nich już nigdy n ie zostanie opisana. N aw et trudność jest z roz poznaniem zdjęć księży, którzy 50 czy 40 lat tem u umarli. Te egzem plarze pozostaną nie odczytane. N iekiedy pomocą służą obrazki w ydaw ane przez za kłady pogrzebowe, gdzie zw ykle na froncie znajduje się zdjęcie księdza, na drugiej stronie krótka biografia i m odlitw a. Takich obrazków archiwum po siada około tysiąca.
W związku z podjęciem przez K atolicki U niw ersytet Lubelski opracowa nia słow nika biograficznego księży polskich pracujących w Stanach i K ana dzie w archiwum prowadzi się kw erendę nad biografiam i księży zam ieszcza nym i w różnych czasopismach. Prasa danej organizacji zw ykle podawała ży ciorys now ego członka, jego jubileusze, czy sygnalizow ała jego śm ierć, doda jąc obszerny biogram.
„Naród P olsk i”, urzędowy organ Zjednoczenia Polskiego R zym sko-K ato lickiego w A m eryce, niem al w każdym num erze pisał o jubileuszach sw oich członków. K w erenda za lata 1947—-1958 dostarczyłai ponad 500 biogram ów księży. Biogram y księży w ykształconych w Polskim Sem inarium w Orchard Lake, zam ieszczały takie czasopism a jak: „Alum nus”, „Eagle”, „Good N ew s” i „Sodalis”. W zw iązku z nadchodzącym stuleciem Polskiego Sem inarium w 1985 roku w pracowni naukowej archiwum opracowuje się biogramy w szy stkich wychow anków .
6. Treść ksiąg jubileuszow ych
N ajw iększym działem i najcenniejszym źródłem do historii parafii są k sięgi jubileuszow e. W ydawane były z różnych okazji 10-leeia, 25-lecia, 50- -lecia, 75-lecia, 100-lecia istnienia parafii, z racji poświęcenia now ego koś cioła, w ybudow ania nowej szkoły czy konw entu sióstr nauczycielek. Mniej w ięcej do końca ostatniej w ojny były opracowywane w języku polskim, do rzadkości należały w języku angielskim . Po w ojnie obserwujem y dwujęzycz- ność. Natom iast w ostatnim dziesięcioleciu w ychodzą tylko w języku an giel skim, sporadycznie natrafiam y na drobny, tekst polski. P ięknie w ydane a l bum y jubileuszow e przedwojenne posiadają najstarsze polskie parafie w Chi cago.
W iększość opracowanych historii parafii zostało napisanych przez am a torów. Dlatego, reprezentują różny poziom naukowy. Mając zastrzeżenia do dawniejszych opracowań, m usim y stw ierdzić, że księgi jubileuszow e są n ie jednokrotnie jedyną podstawą inform acyjną o całokształcie życia pow stałych parafii w końcu ubiegłego stulecia i pierwszej dekady obecnego w ieku.
W ostatnich natom iast latach monografie są opracowyw ane przez histo ryków Polonii zarówno w Stanach Zjednoczonych, jak i w Polsce (KUL). W Am eryce ukazują się na łam ach „Polish Am erican S tudies”, organu nau kowego Stow arzyszenia H istoryków Polsko-A m erykańskich. Stowarzyszenie i czasopism o zostało założone przez grono profesorskie z ks. J. S w a s t k i e m na czele w Orchard Lake. Do dobrych m onografii parafii należą: ks. S w a
-s t k a hi-storia parafii św . W ojciecha w Detroit,26 E. S k e n d z e l a hi-storia bazyliki św. W ojciecha w Grand R a p id s27 i historia parafii N ajśw iętszego Serca rów nież w Grand Rapids,28 St. В 1 e j w a s a historia parafii św. K rzy ża w N ew Britain.29
Z polskich opracowań najlepsze są m onografie ks. prof. В. K u m o r a , który kilkakrotnie odbył podróże naukowe do Stanów. Prace historyków am e rykańskich i polskich w całej pełni odzw ierciedlają historię parafii z jej przem ianam i socjologicznym i, gdy pierw otnie ograniczały się do faktografii. Są opracowane zgodnie z w ym aganiam i m etodologii historycznej. W zbiorze ksiąg jubileuszow ych należy oddzielić publikacje, które obejmują historię polskich parafii w skali całej diecezji. Archiw um posiada kilka takich opra cow ań.30 Kom itet M illenijny Diecezji Buffaloskiej pod redakcją ks. M. J. К o- b i e l s k i e g o i k s . St. O g o r z a ł y w ydał księgę pam iątkową pt. Milenium
ch rześcija ństw a narodu polskiego 966—1966 31 w której zostały opracowane
parafie polonijne w diecezji buffalońskiej, księża polskiego pochodzenia, za kony polonijne, w ybitne osobistości, organizacje, Polonia — dziś i jutro. M onografia zasługuje na pełne uznanie ze w zględu na naukowe opracowa n ie historii Polonii w B uffalo, jako trzecim najliczniejszym ośrodku Polonii. Ze starszych diecezjaln ych opracowań do dziś aktualnych n ależy m ono grafia Historia polskich parafii w archidiecezji filadelfijskiej opracowana przez Grupę VIII Zjednoczenia Kapłanów Polskich w A m e ry c e.32 Publikacja zaw iera m. in. ogólne zestaw ienie Polonii filad elfijskiej w r. 1939; pierwsze ślady polskiej im igracji w Pennsylw anii, chronologiczny w ykaz założenia polskich parafii; polskie parafie w archidiecezji; instytucje polskie w archi diecezji; listę księży obecnie pracujących w archidiecezji; listę księży uprze dnio pracujących; księża w ychow ankow ie; spis księży w edług wieku; spis księży w edług alfabetu. Nekrologia podaje biogram y około 50 księży
zmar-26 Detroit’s Oldest Polish Parish. Si. A lbertu s 1872— 1973 Centennial. De
troit, Michigan.. H istory By Rev. Joseph S w a s t e k . Polish H istory By
Rev. John S z o p i ń s k i S. J. Detroit 1973 s. 300 ilustr.
27 The Basilica Of St. A d a lb ert Grand Rapids, Michigan By Eduard
Adam S k e n d z e l . Grand Rapids, Mich. 1980 p. 32 ilustr.
23 The Sacred Heart S tory By Eduard Adam S k e n d z e l . A History of Sacred Heart Parish in Grand Rapids, M ichigan on the Occasion of Its Diam ond Jubilee. Grand Rapids, Mich. 1981 p. 350 ilustr.
29 St. A. В 1 e j w a s, A Polish C om m u n ity in Transition: The Evolution
of Holy Cross Parish, N e w Britain, Connecticut. Polish A m erican Studies.
Vol. 35: 1978 no. 1—2 s. 23—53.
30 M. in. Indiana Poles in the Bicentennial ye ar of The United States
1976. Published B y The Bicentennial Comm ittee Polish American Congress,
Indiana D ivision c/o Carm elite Shrines. Munster, Indiana p. 80 ilustr. W cz. 3 pt. Polonia in Indiana. Opracowano następujące parafie: Brief H istory of
St. A dalbert Church, Whiting, Ind.; St. A dalbert Church, South Bend, Ind.; A ssum ption Church, N ew Chicago, Ind.; St. Casimir, Hammond, Ind.; Sa cred Heart Church, La Porte, Ind.; St. M ary Parish, Hammond, Ind.; St. Stanislaus Parish History, East Chicago, Ind.; St. Stanislaus Kostk a, M ichi
gan City; St. Stomislaus K o s tk a Parish, Terre Coupee, Ind.
31 Milenium chrześcijaństwa, narodu polskiego 966— 1966 obchód diecezji
buffaloskiej. Red. ks. M ieczysław J. К o b i e 1 s к i, ks. S tan isław O g o r z a
ł y . Pam iętnik w ydany przez K om itet M ilenijny Diecezji B uffaloskiej. B u f falo, N. Y. 1966 s. 352 ilustr.
32 Historia polskich parafii w archidiecezji filadelfijskiej czyli chronolo-
g ic zno-histo ryczny opis działalności polskich księży. Opracowanie i nakład
F iladelfijskiej Grupy VIII Zjednoczenia K apłanów Polskich w A m eryce. Philadelphia, Pa. 1940 s. 277 ilustr.
lych. Monografia obejmuje opracow anie historyczne 32 polskich parafii w A rchidiecezji F iladelfijskiej.
W szystkie księgi jubileuszow e podają zarys historyczny parafii w k tó rym podane są początki parafii, p ośw ięcenie kościoła, proboszczowie, budo w a plebanii, budowa now ego kościoła, działalność szkoły parafialnej, jubi leusze parafialne, budowa konw entu sióstr zakonnych, odnow ienie kościoła, nadzw yczajne wydarzenia w parafii, goście w parafii, tow arzystw a, bractwa i kluby przy parafii, zestawienia źródłowe z ksiąg chrztu, m ałżeństw , zgonów, bierzm ow ania, statystyk i dzieci uczących się w szkole, w ykazy proboszczów i asystentów , zestaw ienia przełożonych i sióstr zakonnych, w ykazy rodzin parafialnych i donatorów na księgę pam iątkową, w niektórych na końcu są zam ieszczone w ykazy chronologiczne najw ażniejszych w ydarzeń w parafii. Te m ateriały są um ieszczone w różnej proporcji.
Zamieszczona dokumentacja fotograficzna w zdecydow anej w iększości przerasta treść. K sięgi często są po prostu albumami. Cenną inform acją dla historyka Polonii są zam ieszczane w drugiej części życzenia i gratulacje od dostojników kościelnych i św ieckich, od tow arzystw i indyw idualnych osób. Przy czym w w ielu w ypadkach zam ieszczone zostały inform acje o danym sponsorze, stąd uzyskujem y w iadom ości o polskich biurąch, korporacjach, lekarzach, dentystach, farm aceutach, o polskich żołnierzach, marynarzach. Te inform acje m ówią nam o różnych przejawach życia społecznego Polonii nie tylko w obrębie parafii, ale w m ieście i naw et w stanie. G raficznie k się gi z ostatnich lat są w ydaw ane na w ysokim poziom ie technicznym z p ię knym drukiem, oprawą i kolorow ym i zdjęciami. Archiwum w Orchard Lake posiada w sw ych zbiorach ponad tysiąc ksiąg, dotyczących ponad 500 para fii. Stare i duże polonijne parafie w ydaw ały po kilka ksiąg ju b ileu szo w y ch 33.
7. Historia parafii ria łam ach czasopism polonijnych
Źródła do historii parafii znajdują się również w czasopism ach polonij nych i diecezjalnych. W ciągu przeszło stulecia w Stanach Zjednoczonych ukazyw ały się setki polonijnych gazet, które w ydaw ano przez rozm aity okres czasu — od k ilku num erów do kom pletów sięgających 50, 70 czy 99 lat. Jednak jpoza w ielk im i dziennikam i takim i jak: „Dziennik P olsk i”, „Dziennik Zw iązkow y”, „Dziennik dla W szystkich”, „Nowiny P olsk ie”, „Re kord Codzienny”, których m ikrofilm y lub oryginalne roczniki są w posiada niu archiwum w Orchard Lake, pozostałych tytu łów los jest tragiczny. Z niektórych czasopism nie zachował się ani jeden numer. Badania nad pra są etniczną stanu Michigan w ykazały rażące luki w prasie p o lo n ijn ej34. W bieżącym roku w dziale badań naukow ych prowadzi się kwerendę w periodykach. A rtykuły o parafiach są kserografowane i opracowywane
33 Dla przykładu podaję księgi jubileuszow e w ydane przez parafię M at ki Boskiej W spomożenia W iernych w Detroit, Mich.: P am iętn ik dziesięcio
lecia założenia parafii M atk i B oskiej Wspomożenia W iernych w Detroit, Mich. 1923— 1933. s. 60 ilustr.; Pam iętn ik pośw ięcenia Kościoła M.B. W spo możenia W iernych w niedzielę 10-go listopada 1940 r. s. 28 ilustr.; Parafia nin. S prawozdanie finansowe oraz w y k a z ofiar parafian za rok 1942 parafii M.B. Wspomożenia W iernych s. 35.; S rebrn y ju bileusz parafii M.B. W spo możenia W iernych 1923—1948, Detroit, Michigan s. 38 ilustr.; Parafia Matki Bożej Wspomożenia Wiernych. 1924—1964. Detroit, M ichigan 1964 s. 46 ilustr.
34 Ethnic N ew spapers and Periodicals in Michigan: A Checklist. Ed. Richard H a t h a w a y . Michigan A rchival A ssociation Ann Arbor, M ichi gan 1978 p. 107; R. N i r, Prasa etniczna w Michigan. Cenne w y d a w n ic t w o
notuje p ra so w y dorobek Polonii. Dziennik Zjednoczenia. R. 71: 1979 nr 46
w osobnych teczkach. Prace potrwają kilka lat zw ażywszy, że np. „Dziennik Polski” i „Rekord Codzienny” w ydaw ane w Detroit w num erach sobotnich zam ieszczały specjalną kolum nę. W „Dzienniku” nosiła ona nazw ę Z parafii
polskich w Detroit i okolicy, w „Rekordzie” — „Z ży cia i działalności pol skich parafii. K olum ny zajm owały jedną, a czasem dw ie strony druku. W tym
dziale b yły zam ieszczane drobiazgowe ogłoszenia. Opracowanie tego m ateria łu zabierze dużo czasu, ale przeważyła m yśl, aby m ożliw ie jak najlepiej skom pletować m ateriał źródłowy.
Osobno jednak należy omówić źródła znajdujące się w jubileuszow ych w ydaniach polonijnych czasopism lub rocznicowych wydaniach czasopism diecezjalnych w języku angielskim . Rocznica powstania diecezji, przyjście nowego ordynariuszai b yły okazją do opracowania i zaprezentowania sieci parafii w diecezji i w ówczas zaznaczały się parafie polskie. Archiw um po siada kilka jubileuszow ych czasopism diecezjalnych z historią polonijnych parafii.
Specjalne w ydanie „Dziennika C hicagoskiego” z racji 100-lecia zgroma dzenia zm artw ychw stańców zam ieściło 4 kw ietnia 1942 roku na sw ych ła mach historię polskich parafii obsługiwanych przez zakon w Chicago i w św iecie. Znalazły się w tym jubileuszow ym w ydaniu dobrze opracowane biografie w ybitnych zm artw ychw stańców.
W 1950 roku z racji aw ansów polonijnych biskupów w Detroit „Dziennik P olsk i” z 20 m aja był poświęcony sylw etkom biskupów i zam ieścił historię parafii w m etropolii detroickiej. Oto niektóre: życiorys ks. bpa H enryka T. K l o n o w s k i e g o ; biogram ks. bpa Stanisław a V. B o n y 35; biografia ks. bpa Romana R. A t k i e l s k i e g o ; życie i działalność ks. bpa A leksan dra M. Z a l e s k i e g o ; Życiorys ks. bpa S tefan a S. W o ź n i c k i e g o Przedstawiono m. in. następujące parafie: par. Zm artwychwstania P ańskie go; par. św. Józefata; par. św. Rity w Saginaw; par. Niepokalanego Poczę cia N. M. P.; par. Matki Boskiej K rólowej Apostołów; pair. Najsłodszego Serca Panny Maryi; par. św. W ładysława; par. W niebowzięcia N. M. P.; kościół i szkoła św. Bartłomieja; parafia św. Tomasza; par. św. Jacka; par. św. W ojciecha; kościół św. Stanisław a B. M; par. M. B. Szkaplerznej w W ya ndotte; par. Bożego Ciała; par. św. Florianai. Podana została dość szczegółow a
historia tych parafii z punktu w idzenia faktograficznego. 8. Rękopisy historii parafii
Parafie — obok historii drukowanych w księgach jubileuszy czy na ła mach czasopism — posiadają również now e opracowania zw ykle w rękopisach lub m aszynopisach. Ponad 100 takich monografii znajduje się w archiwum. Rękopisy z punktu w idzenia naukowego można podzielić na pew ne grupy,, niektóre ograniczają się do chronologicznego ujęcia dziejów, bez rozdzia łów , bez podania źródeł, ale mimo braku aparatu naukowego posiadają w ar tość inform acyjną. Dla przykładu podam dwa tytu ły m anuskryptów: His to
r y of St. Wenceslaus Church, Duncan, Iowa, str. 5; Corpus Christi in D e troit, 1972 by Eduard A. S k e n d z e l , str. 7.
Druga grupa rękopisów w opracowaniu historii stosuje pew ien ogólny szablon i w edług ustalonych działów podaje m ateriał. Zwykle stosow ano n a stępujący plan: Cz. 1. O r g a n i z a c j a i p o w s t a n i e p a r a f i i , a) położenie geograficzne, b) ludność, c) form ow anie się parafii, d) pow stanie. Cz. 2. Ż y c i e r e l i g i j n e p a r a f i i , a) łaska uświęcająca, b) religijność, c) m oralność parafian, d) wiara, e) dobroczynność. Cz. 3. Z a g a d n i e n i a 35 Golden ju b ile e Edition The Most Rev. Stanislaus V. Bona Bishop of
Green B ay 1912 fiftieth A n n ive rsary of Ordination to Christ’s Priesthood 1962 S upple m ent to the Green B a y Register, August 17, 1962. s. 67 ilustr.
s o c j o l o g i c z n e , ai) am erykańskie warunki życia, b) polsko-am erykańska działalność, c) polonijna działalność, d) II wojna św iatow a. Cz. 4. D z i a ł a l n o ś ć p a r a f i i , a) kościół, b) szkoła, c) cmentarz, d) towarzystw a. Cz. 5. P e r s o n e l p a r a f i i , a) księża, b) siostry, c) inna służba pomocnicza. Na końcu podawano listy chronologiczne przyjm ujących sakram enty, zestaw ienia organizacji parafialnych, religijnych, profesjonalnych, ubezpieczeniowych, patriotycznych, socjalnych, dane biograficzne poszczególnych księży. Szczegól nie cenne są zestaw ienia biograficzne, gdyż ukazują m ateriały drukowane, m anuskrypty, które nie zachow ały się do obecnych czasów. Bardzo cenne są w yw iady z księżm i, siostram i nauczycielkam i, prezesam i organizacji i para fianam i. Taki układ reprezentuje m. in. historia parafii św. Jadwigi w Tren ton, N. J . 36, parafii N ajśw iętszego Serca Jezusa (1891—1944) w Cleveland, O h io.37, N ajsłodszego Serca Maryi w D etro it38.
N astępną grupę stanow ią m onografie parafii opracowane w pow ojen nych czasach. Te prace uwzględniają nie tylko wydarzenia historyczne zw ią zane z całym procesem form owania się parafii, ale także przejawy życia społecznego, kulturalnego i patriotycznego. M onografia parafii w Chicago za lata 1843—1953, dwóch historyków i socjologów ks. F. H o u t a r t i ks. N. L a c o s t e 39, ujm uje zagadnienie z perspektyw y przem ian historycznych, geograficznych uwarunkowań, opisują zagadnienia socjologiczne parafian i ich powiązania z różnym i grupami etnicznym i, zajm ują się ekologią środo wiska. Zam ieszczają w ykresy ilustrujące ich twierdzenia. Wszędzie stosują analizę socjologiczną. N iew ątpliw ie jest to w spółczesne podejście do badań nad parafiam i, daleko odbiegające od tradycyjnych metod opracowań historii parafii.
Na tem at historii polskich parafii podejm owano w kolegiach i uniw ersy tetach dysertacje m agisterskie i doktorskie. Archiwum w Orchard Lake po siada ponad 20 takich prac. Obejmują one sw ym zakresem parafie w różnych diecezjach. Reprezentują różny poziom, niejednokrotnie obecnie stanowią podstawię źródłową, szczególnie gdy opisują tworzenie i form owanie się pa rafii. Autorom udało się dotrzeć do fundatorów' i pierwszych parafian.
Dysertacja Franciszka O k o n o w s k i e g o zajm uje się polskim szkol nictw em w diecezji d etro ick iej40. Autor opisał rozm ieszczenie geograficzne szkół, historię stanu Michigan; historię Detroit i diecezji; fundacje p ier w szych szkół polonijnych; programy nauczania i standart szkół; w spółpra cę księży ze szkołami; personel nauczycielski; zakony polonijne w służbie szkolnictw a diecezji.
Praca dyplom owa Edwina M i 1 к e g o 41, opisuje parafie i szkolnictw o polonijne w powńecie Bay. Po ogólnej historii Polonii w' tym regionie, autor omawia poszczególne parafie i szkoły: parafię i szkolę św. Jacka w Bay City w latach 1926—1932, parafię i szkołę św . Jadw igi w Bay City w latach
36 A. M. K r a m a r z , Parish H is to ry St. H e d w ig ’s Parish Trenton, N. J., Arch. O. L s. 20 bez sygnatury.
37 D. J. J a n u s z e w s k i , His tory of the Sacred Heart of Jesus Parish
(1891—1944), Cleveland, Ohio, s, 20.
38 B. J. D o m i n i c k , His tory of the S w e e te st Heart of M ary Parish,
Detroit, Mich. 1944 s. 30.
39 F. H o u t a r t , N. L a c o s t e , The Parishes of Chicago 1843— 1953,
Historical, Evolution, Geography, Population, Ecology. Chicago, 111. 1953 p.
106.
40 F . O k o n o w s k i , The His tory of the D ev elopm en t of the Catholic
Education in the Polish Schools in the Diocese of Detroit. Orchard Lake,
Mich. 1931 s. VI, 80.
41 E. M i l k a, Im m igration of the Polish People to B a y County and
1910— 1932, Parafię i szkołę św. Stanisław a w latach 1908—1932. K ończy pod sum ow aniem życia społecznego Polonii.
Czesław L o s z e w s k i w pracy m agisterskiej opracował polskie parafie w diecezji H arrisburg42. Rozpoczął od ogólnej inform acji o Polonii w A m e ryce. Opisał następujące parafie: Św. Stanisław a Kostki w Sham okin, Św. Józefa w Mt. Carmel, Matki Bożej Pocieszenia _w Mt. Carmel, Św. Stefana w Sham okin, Św. Kazim ierza w Kulpmont, Św. A ntoniego w Ranshaw. Praca napisana w 1932 roku ogranicza się do faktografii.
Polskie szkoły parafialne w Hamtram ck zostały opracowane w d yse rtacji W ładysława J a s i o n o w i c z a 43. Na tle szkół publicznych autor do skonale opisał szkoły św. Floriana, św. W ładysława i Królowej Apostołów. Przy czym uwzględnione zostały program y nauczania, nauczycielki oraz pro gres w edukacji związany z depresją gospodarczą. Źródła i bibliografia są cenne dla historyka.
Na jeszcze jedną pracę dyplom ową chciałbym zwrócić uwagę — na opracowanie parafii i szkół w diecezji Pittsburg przez Franciszka F i l i p a 44. Autor podjął się syntezy, a nie opisyw ania poszczególnych parafii i szkół. Zam ieścił statystykę polskich parafii i szkół w diecezji, programy i system nauczania; przedstaw ił siostry nauczycielki.
W ym ienione dysertacje obejmują opis od fundacji i powstania parafii i szkoły aż do lat czterdziestych, a w ięc przedstaw iają wartość źródłową, także dzięki licznym statystykom i wykazom .
9. G eografia, chronologia i statystyka parafii
Ks. prof. Józef S w a s t e k zbierał w szelkie m ateriały dotyczące ró w nież geografii, chronologii i statystyki parafii, szkół, księży i zakonów. Jako historyk i archiwista archidiecezji detroickiej sam opracował te dane dla roczników diecezjalnych. Szczególnie żmudna była praca nad chronologią parafii. Pozostały dokładne fiszki w ykazów chronologicznych parafii i k się ży m etropolii detroickiej. R ękopisy tych źródeł uzupełniają i ustalają w iedzę o parafiach, określają dokładne daty powstania, chronologię księży i sióstr, ich dane biograficzne. Archiwum posiada po ks. S w a s t k u kilka teczek tego rodzaju źródeł.
W 1971 roku ks. S w a s t e k przeprowadził ankietę wśród polonijnych parafii, badając zw yczaje zachow yw ane w parafii. U zyskał dane, że w 415 pa rafiach, rozm ieszczonych w 27 stanach, parafie nie zatraciły swej polsko ści. Wykaz parafii wygląda w ten sposób (podaję stan i liczbę): Arkansas 1; California 2; Connecticut 16; D elaware 2; Illinois 37; Indiana 10; Iowa 1; Kansas 1; Maine 1; Maryland 4; M assachusetts 22; Michigan 50; M innesota 12; M issouri 2; Nebraska 6; N ew H am pshire 4; N ew Jersey 28; N ew York 57; North Dakota 2; Ohio 29; Oregon 1; Pennsylvania 81; Rhode Island 2; Texas 4; Vermont 1; West Virginia 2; W isconsin 37. Przy każdej parafii
42 Ch. L o s z e w s k i , The Developm en t of Polish Catholic Parishes in the Diocese of Harrisburg, Pa. Orchard Lake, Mich. 1932 s. 30. Arch. O. L.
sygn. IV, 142.
43 L. J a s i o n o w i e z, History of Public and Parochial Schools Educa
tion in Hamtramck. Orchard Lake, M ichigan 1932 s. 55. Arch. O. L. sygn.
IV, 92.
44 F. F i l i p , H is to ry of the Develo pm en t of Polish Parochial Schools
in the Diocese of Pittsburg. Orchard Lake, M ichigan 1932 s. 34. Arch O. L.
IV, 54.
podany został tytu ł parafii, dokładny adres i skrótowo zaznaczono jakie tradycje polskie są zach ow an e45.
Następny w ykaz podaje polonijne parafie w m etropolii detroickiej —
Michigan Roman Catholic Dioceses With Parishes and Misions Founded By Polish Americans, W poszczególnych diecezjach podane są ty tu ły parafii
i m iejscowość. Z zestaw ienia wTynika, że w archidiecezji Detroit jest 36 pa rafii, diecezji Gaylord 9, diecezji w Grand Rapids 7, diecezji Kalamazoo 2, Lansing 4, M arquette 10, Saginaw 15. Razem w archidiecezji detroickiej znajdują się 83 polonijne parafie.
Drugie zestaw ienie pt. Alphabetical L ist Of Michigan’s Rom an Catholic
Parishes and Missions Founded B y Polish Americans, zawiera alfabetyczny
w ykaz parafii w edług patronów, a nie m iejscowości. Są zaznaczone 3 ele menty: a) tytuł parafii (w języku angielskim np. St. Adalbert), b) nazwa m iejscow ości, c) rok fundacji parafii, przy czym nie w szystk ie posiadają da ty.
D alszy w ykaz Michigan Tow n s and Cities With Roman Catholic Parishes
and Missions Founded B y Polish Americans, podaje alfabetyczną listę m iast
w których znajdują się polskie parafie: Alpena, Bay City, Beaver, B elleville, Bessem er, Boyne City, Bronson, Calumet, Carrollton, Cedar, Cheboygan, Dea rborn, Detroit, Dorr, F isherville, Flint, Freesoil, Gaylord, G atesville, Grand Rapids, Hamtram ck, H illiards, Iron R iver, Ironwood, Isadore, Jackson, K a- w kaw lin, Kinde, Lansing L ow ell, Ludington, M anistee, M enom inee, Mets, Muskegon, N ew Boston, P arisville, Perronville, Painesdale, Pinconning, Pon tiac, Port A ustin, Posen, Rapson, Rogers City, Romulus, Saginaw , Sobieski, Standish, Ubly, W akefield, W yandotte. W 53 m iastach stanu M ichigan znaj dują się polskie parafie.
Geograficzne ujęcie parafii w edług powiatów, zaw iera następny w ykaz — Michigan Counties With Roman Catholic Parishes and Missions B y Polish
Americans. W następujących pow iatach znajdują się polonijne parafie: A lle
gan, Alpena·, Arenac, Bay, Branch, C harlevoix, Cheboygan, Chippewa, G ene see, Gogebic, Houghton, Huron, Ingham, Iron, Jackson, Kent, Leelanau, Ma nistee, Mason, Menominee, Muskegon, Oakland, Otsego, Presque Isle, Saginaw , Wayne. W 27 powiatach stanu M ichigan znajdują się polskie parafie. Uprze dnio podane w ykazy, statystyczne, geograficzne były opracowane przez ks. S w a s t k a i ograniczyły się tylko do archidiecezji detroickiej stanu Mi chigan.
W archiwum znajduje się rękopis obejm ujący w ykaz polskich parafii w Stanach Zjednoczonych z roku 1966, opracowany na podstaw ie Catholic
Directory. Teczka nosi tytu ł Listed As Polish Parishes in The Official Ca tholic Directo ry — 1966. Lista posiada następujące elem enty: a) nazw ę geo
graficzną okręgu, b) nazw ę diecezji, c) nazw ę stanu, d) miasto, e) kod pocz tow y stanu, f) tytu ł parafii, g) num er ulicy, h) rok fundacji parafii, i) licz bę parafii w diecezji. Te dane dla historyka przedstaw iają w ielką wartość. W 1966 roku było następujące geograficzne, chronologiczne i statystycz ne rozm ieszczenie polonijnych parafii w Stanach Zjednoczonych: N e w E n g l a n d S t a t e s : stan Maine, D iocese of Portland, 1 parafia. Stan M assachusetts, A rchidiocese of Boston, 15 parafii. D iocese of F all River, 6 parafii. D iocese of Springfield, 1 parafia. Stan Rhode Island of Providen ce, 5 parafii. Stan Connecticut, A rchidiocese of Hartford, 15 parafii. D ioce se Bridgeport, 4 parafie. Diocese of Norwich, 4 parafie.
M i d d l e A t l a n t i c S t a t e s : stan N ew York, A rchdiocese Of New York, 12 parafii. D iocese of Albany, 12 parafii. D iocese of Brooklyn, 9
pa-45 W y k a z polskich parafii z 1971 roku. Układ alf abetyczn y wedłu g sta
nów. Orchard Lake, Michigan 1971 rok s. 30 m aszynopis. Arch O. L. bez
rafii. Diocese of B uffalo, 32 parafie. Diocese of Ogdensburg, 1 parafia. D io cese of Rochester, 3 parafie. Diocese of R ockville Centre, 4 parafie. Diocese of Syracuse, 6 parafii. Stan N ew Jersey, Archdiocese of Newark, 14 parafii. Diocese of Camden, '1 parafia. Diocese of Paterson, 4 parafie. Diocese of Trenton, 15 parafii. Stan Pennsylvania, A rchdiocese of Philadelphia, 15 pa rafii. D iocese of A llentow n, 15 parafii. D iocese of A ltoona-Johnstown, 11 pa rafii. Diocese of Erie, 1 parafia. Diocese of Greensburg, 10 parafii. Diocese of Harrisburg, 4 parafie. Diocese of Pittsburgh, 20 parafii. Diocese of Scran ton, 43 parafie.
S o u t h A t l a n t i c S t a t e s : stan Delaware. D iocese of W ilm ington, 2 parafie. Stan Maryland. A rchdiocese of Baltim ore, 3 parafie. Stan West Virginia. D iocese of W heeling, 2 parafie.
E a s t N o r t h C e n t r a l S t a t e s : stan Ohio. Archdiocese of Cin cinnati, 1 parafia. D iocese of C leveland, 19 parafii. D iocese of Toledo, 7 pa rafii. Diocese of Youngstown, 1 parafia. Stan Indiana. Diocese of Gary, 14 parafii. Stan Illinois. A rchdiocese of Chicago, 36 parafii. D iocese of Joliet, 1 parafia. Diocese of Rockford, 1 parafia. Stan M ichigan. A rchdiocese of D etroit, 22 parafie. D iocese of Grand Rapids, 5 parafii. D iocese of Lansing, 2 parafie. Stan W isconsin. A rchdiocese of M ilwaukee, 19 parafii. Diocese of La Crosse, 5 parafii. Diocese of Superior, 4 parafie.
W e s t N o r t h C e n t r a l S t a t e s : stan M innesota. Archdiocese of St. Paul, 6 parafii. D iocese of Duluth, 4 parafie. Stan Iowa. D iocese of Sioux City, 1 parafia. Stan Kansas. Archdiocese of Kansas City in Kansas, 2 parafie. M o u n t a i n S t a t e s : stan Colorado. A rchdiocese of Denver, 1 parafia. P a c i f i c S t a t e s : stan W ashington. A rchdiocese of Seattle, 2 parafie. Tak w ygląda sieć polonijnych parafii w Stanach Zjednoczonych. Wyżej podany m ateriał statystyczny i geograficzny daje obraz rozm ieszcze nia polskich parafii w regionach, stanach i diecezjach Ameryki.
W archiwum zachowany jest rękopis parafii i m isji polskich w K ana d z ie 46. Według w ykazu w Alberta jest 3 parafii polskich. W British Colum bia, 1 parafia. Manitoba posiada 7 parafii. Saskatchew an posiada 23 parafie. W Quebes są 4 parafie. Najw iększa liczba parafii znajduje się w Ontario w liczbie 25. Podany jest tytu ł parafii w języku polskim, dokładny adres oraz skład personalny. Z rękopisu w ynika, że w Kanadzie znajdują się 63 parafie polonijne.
10. B iuletyn y parafialne
xSTastępnym i źródłami do historii polskich parafii są tygodniow e lub m iesięczne b iuletyny parafialne. Daw niej drukowane w całości w języku polskim, obecnie są dwujęzyczne lub wychodzą tylko po angielsku. B iu le tyny w drobiazgowy sposób informują o życiu parafialnym . Zam ieszczają artykuły z dziedziny religijno-m oralnej. Drukują wiadom ości o intencjach m szalnych, służbie liturgicznej, o spotkaniach tow arzystw parafialnych, k a techizacji, nazw iska now ych rodzin przybyłych do parafii, chorych i zm a rłych parafian. Zam ieszczają historię parafii.
W dziale czasopism polonijnych archiwum zgromadziło stare roczniki lub poszczególne zeszyty. Ten zbiór jest m ały w stosunku do liczby parafii. N aw et parafie detroickie nie przekazały sw ych roczników do Orchard La ke. K om plety biuletynów parafialnych znajdują się w parafiach.
W archiwum znajdują się m iędzy innym i następujące biuletyny para fialne: St. Christine N ew s-D etroit za lata 1957— 1969; jack ow ian in , M iesięcz nik parafii św. Jacka — Detroit za lata 1947—1953; Głos Niepokalanej, M ie sięcznik pośw ięcony dla dobra i rozwoju parafii N iepokalanego Poczęcia 46 W y k a z parafii i m is ji polskich w Kanadzie. Arch. O. L. bez sygnatury.
