UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI NA
OBSZARACH PODKARPACIA O NIEKORZYSTNYCH
WARUNKACH GOSPODAROWANIA
Ewa Baran, Bogumia Grzebyk
Uniwersytet RzeszowskiStreszczenie. Obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania w rolnictwie (ONW) w regionie Podkarpacia to tereny zagroone marginalizacj spoeczno-gospodarcz, któ-re jednoczenie posiadaj cenne zasoby rodowiska przyrodniczego. Czonkostwo Polski w strukturach UE i realizacja polityki rozwoju obszarów wiejskich sprzyja realizacji funk-cji turystycznej obszarów ONW przez wykorzystanie potencjau endogenicznego. W pracy podjto prób oceny uwarunkowa oraz poziomu rozwoju turystyki obszarów ONW na poziomie gminnym. W tym celu przeprowadzono analiz walorów przyrodniczo-turystycz-nych oraz stanu infrastruktury sprzyjajcej rozwojowi tej dziedziny. Poziom rozwoju tury-styki oceniano na podstawie wskanika syntetycznego.
Sowa kluczowe: turystyka, obszary ONW, walory przyrodniczo-turystyczne, rozwój spo-eczno-gospodarczy
WSTP
Czonkostwo Polski w strukturach UE umoliwia realizacj polityki strukturalnej wobec tzw. obszarów problemowych. Celem wsparcia obszarów zacofanych w UE od samego pocztku byo zachowanie ywotnoci obszarów zagroonych depopulacj oraz zachowanie rolnictwa na obszarach, na których wystpoway specy czne naturalne przeszkody w rozwoju produkcji rolniczej, ale utrzymanie rolnictwa byo konieczne dla ochrony gleb przed erozj, dla podtrzymania pikna krajobrazu oraz podtrzymania tu-rystycznych walorów obszaru. Obecna polityka UE wobec obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania skupia si w wikszym stopniu na: przestrzeganiu wymo-gów ochrony rodowiska, utrzymaniu walorów krajobrazowych, rozwoju turystyki i ak-tywizacji pewnych rodzajów dziaalnoci rolniczej [Roszkowska-Mdra 2010]. Wsparcie dla obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania byo zwiastunem póniejszej
Adres do korespondencji – Corresponding author: Ewa Baran, Bogumia Grzebyk, Uniwersytet Rzeszowski; Wydzia Ekonomii; Katedra Polityki Gospodarczej, ul. M. wikliskiej 2, 35-959 Rzeszów, e-mail: bogrze@univ.rzeszow.pl, ebaran5@wp.pl
koncepcji wielofunkcyjnoci rolnictwa, zauwaono bowiem potrzeb wspierania obsza-rów wiejskich, na których rolnictwo nie moe by konkurencyjne, lecz spenia inne wa-ne funkcje, utrzymujc równowag dawa-nego terenu [Klepacka-Koodziejska 2009].
Turystyka stanowic istotny czynnik aktywizacji gospodarczej, wzrostu dochodów budetu gminnego, zatrudnienia mieszkaców zaczyna odgrywa coraz waniejsz rol w procesach rozwoju spoeczno-gospodarczego.
Atrakcyjno turystyczn kadej miejscowoci determinuj w sposób komplementar-ny trzy gówne skadowe: walory turystyczne (naturalne oraz te, do których wytworzenia przyczyni si czowiek), dostpno komunikacyjna oraz stan zagospodarowania tury-stycznego (infrastruktura turystyczna i paraturystyczna). Rozwój turystyki oraz kreowa-nie funkcji turystycznych na danym obszarze zale przede wszystkim od wystpowania walorów turystycznych. Dopiero opierajc si na tych zasobach, podmioty zarzdzajce gmin mog wpywa na atrakcyjno turystyczn przez modernizacj ju istniejcej oraz budow nowej infrastruktury [Kornak, Rapacz 2002].
Liczne utrudnienia w gospodarowaniu zwizane s z pooeniem geogra cznym wo-jewództwa podkarpackiego. Przygraniczne i peryferyjne pooenie wzgldem centrów gospodarczych oraz wystpowanie terenów o charakterze górzystym nasilaj zagroenie marginalizacj spoeczno-gospodarcz. Województwo podkarpackie naleľy do regionów o najniszym poziomie rozwoju spoeczno-gospodarczego w UE1. Due zrónicowanie warunków naturalnych i gospodarczych powoduje, e teren województwa podzielony jest na 2 czci o odmiennych wskanikach rozwoju spoeczno-gospodarczego. Cz pónocna i zachodnia o charakterze nizinnym posiada silniej rozwinity przemys, a obszary poudniowe i wschodnie to tereny górzyste, o wikszym znaczeniu rolnictwa, lenictwa i turystyki. Wystpowanie niekorzystnych uwarunkowa naturalnych dla pro-dukcji rolniczej (obszary ONW), przesdza o sabym rozwoju samego rolnictwa, pomimo jego duego znaczenia w regionie, a wystpowanie cennych zasobów rodowiska przy-rodniczego ogranicza inne formy aktywnoci gospodarczej.
Zasadno podjcia bada podkarpackich obszarów ONW podkrela fakt i w 2008 r. gminy te zajmoway ogóln powierzchni wynoszc 771 402 ha, co stanowio 43,2% obszaru województwa. Wobec powyszego za cel niniejszego opracowania przyjto pró-b oceny uwarunkowa rozwoju turystyki jako gównego czynnika rozwojowego obsza-rów ONW na poziomie gminnym. Realizacj przyjtegocelu oparto na analizie walorów przyrodniczo-turystycznych, stanu infrastruktury sprzyjajcej rozwojowi turystyki oraz stanu zagospodarowania turystycznego.
MATERIA I METODY BADA
Dla zbadania, czy charakter obszaru warunkuje moliwoci rozwoju turystyki obsza-rów ONW zastosowano podzia jednostek administracyjnych na 2 grupy: gminy górskie 1W sporzdzonym w 2004 r. rankingu regionów UE ze wzgldu na poziom rozwoju
spoeczno-go-spodarczego województwo uplasowao si na 229. miejscu wród 237 regionów i osigao 35,4% redniego PKB na mieszkaca UE-25. RPO WP na lata 2007–2013, Zarzd Województwa Podkar-packiego, Dokument przyjty przez Zarzd Województwa Podkarpackiego w dniu 15 grudnia 2009 roku; s. 5–6, www. wrota.podkarpackie.gov.pl
i nizinne. Zaprezentowano walory rodowiska przyrodniczego podkarpackich obszarów ONW, ze szczególnym uwzgldnieniem znaczenia najwaniejszych form ochrony przy-rody. W opracowaniu przyjto równie zaoenie, i wyposaenie w infrastruktur tech-niczn sprzyja rozwijaniu dziaalnoci turystycznej na obszarach ONW jako wiodcej moliwoci rozwoju spoeczno-gospodarczego.
Opracowanie zawiera analiz opart na dostpnych informacjach gromadzonych w Banku Danych Regionalnych GUS dla celowo dobranych 44 jednostek samorzdo-wych województwa podkarpackiego. Zakres czasowy analizy dotyczy lat 2004 i 2008. Przy doborze gmin posuono si rozporzdzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW) z 11.04.2007 r., w którym wyróniono 4 strefy obszarów o niekorzystnych wa-runkach gospodarowania w rolnictwie (ONW). Wykorzystanie tych danych pozwolio na przeprowadzenie analizy porównawczej, wskazujcej na wystpowanie zrónicowania gmin pod wzgldem postpujcych zmian w czasie oraz w ramach wyrónionych grup gmin – górskich (24) i nizinnych (20). Do analizy wyników zastosowano metod staty-styki opisowej, a uzyskane wyniki zaprezentowano w formie gra cznej i tabelarycznej. Intensywno ruchu turystycznego i rozwój bazy turystycznej charakteryzowano oblicza-jc nastpuoblicza-jce wskaniki:
funkcji turystycznej miejscowoci R. Baretje’a i P. Deferta (liczba miejsc noclego-wych w obiektach zbiorowego zakwaterowania ogóem/liczba staych mieszkaców · 100),
gstoci bazy noclegowej (liczba miejsc noclegowych na 100 km2),
liczby podmiotów sekcji H2 na 1000 mieszkaców (liczba podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w sekcji H wg PKD/liczba staych mieszkaców ·1000),
udziau podmiotów gospodarczych sekcji H w podmiotach ogóem (liczba podmio-tów gospodarczych zarejestrowanych w sekcji H wg PKD/liczba podmiopodmio-tów gospo-darczych ogóem),
intensywnoci ruchu turystycznego Schneidera (liczba korzystajcych z noclegów w obiektach zbiorowego zakwaterowania ogóem/liczba staych mieszkaców ·100).
CHARAKTERYSTYKA REJONU BADA
W ogólnej powierzchni województwa podkarpackiego obszary ONW stanowiy 43% – w tym gminy górskie 26%, a pozostae 17% to gminy nizinne. W 2008 r. badany obszar zamieszkiwao 310 242 osób, co stanowio blisko 1% ludnoci kraju i 15% województwa podkarpackiego.
Ludno gmin górskich stanowia 57%, a nizinnych 43% ogóu ludnoci zlokalizowa-nej na badanym obszarze. W latach 2000–2008 liczba ludnoci badanego regionu wzrosa o 0,2%. Jednak w grupie gmin nizinnych odnotowano spadek o t sam wielko , na co miay wpyw przyrost naturalny i saldo migracji na pobyt stay, a te z kolei
uksztatowa-2Zgodnie z Polsk Klasy kacj Dziaalnoci (PKD) 2004. Od 01.01.2008 r. obowizuje PKD
wpro-wadzona Rozporzdzeniem Rady Ministrów z dnia 24 grudnia 2007 r. (Dz.U. z 2007 r. Nr 251, poz. 1885), która zastpia dotychczasow PKD z 2004 r. (dotychczasowe kody PKD obowizyway do 31.12.2009 r.). Zgodnie z now klasy kacj, grupa H znajduje si w sekcji I.
–
–
–
–
y zmiany w gstoci zaludnienia. W grupie gmin górskich wystpia wysza dynamika przyrostu liczby ludnoci. rednie zaludnienie badanych gmin ksztatowao si na pozio-mie 102 osoby na 1 km2, co daje wynik niszy ni rednio w kraju (122 osoby na km2). Naley jednak zaznaczy du rozpito wskaników w poszczególnych gminach, co jest charakterystyczne szczególnie dla obszarów górskich.
Podstawow cech obszarów ONW województwa podkarpackiego (w tym równie gmin górskich) umoliwiajc rozwój turystyki jest wysoki udzia obszarów prawnie chronionych. W 2008 r. zajmoway one cznie 543 864,6 ha3,co stanowio blisko 70% cakowitej powierzchni objtej badaniami i blisko 93% powierzchni obszarów prawnie chronionych rozmieszczonych na obszarach wiejskich województwa podkarpackiego oraz okoo 5,5% cakowitej powierzchni takich obszarów w kraju. Nie uwzgldniajc ob-szarów Natura 2000, w 2008 r. najwikszy udzia miay obszary chronionego krajobrazu (36,5%) oraz parki krajobrazowe – 27,3% powierzchni ogólnej badanych gmin. Anali-zujæc udzia obszarów przyrodniczo-cennych objtych ochron w wybranych grupach naley zwróci uwag, i w gminach górskich blisko 87% powierzchni objtej jest tak ochron, natomiast w nizinnych udzia ten ksztatuje si na poziomie 44% przy redniej dla badanych gmin wynoszcej 70% (rys. 1). W gminach górskich dominujcymi for-mami ochrony s parki krajobrazowe (39,9%) i obszary chronionego krajobrazu (37%). Ta ostatnia forma przewaa równie w gminach nizinnych, zajmujc 35,8% powierzchni ogólnej. Jedyn form obszarów prawnie chronionych wystpujc wycznie w grupie gmin górskich s parki narodowe, które zajmuj blisko 9%. Walory naturalne analizowa-nego obszaru maj niezwykle istotne znaczenie dla kreowaanalizowa-nego produktu turystyczanalizowa-nego. Od nich w duej mierze zale rodzaje i formy turystyki, które mog by rozwijane. Wie-lo i rónorodno wystpujcego bogactwa przyrody stanowi nierzadko podstawow atrakcj dla odwiedzajcych region turystów.
3Stan w dniu 31.12.2008 r. 0 10 20 30 40 50 60
Badane gminy Górskie Nizinne
Parki narodowe Rezerwaty przyrody
Parki krajobrazowe Obszary chronionego krajobrazu Powierzchnia nieobjta ochron
%
Rys. 1. Struktura powierzchni obszarów prawnie chronionych w badanych gminach w 2008 r. Fig. 1 Share of legally protected areas in researched communities in 2008
ródo: Opracowanie wasne na podstawie BDR, GUS.
INFRASTRUKTURALNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI NA OBSZARACH ONW
Wie moe by w dzisiejszych warunkach atrakcyjna turystycznie wtedy i tylko wte-dy, gdy dysponuje istotnymi walorami przyrodniczymi oraz infrastruktur. Nawet naj-bardziej interesujce zasoby turystyczne nie gwarantuj sukcesu, jeli nie towarzyszy im stosowna infrastruktura, zwaszcza uatwiajca dostpno kraju i regionów [Kozak 2006].
Podstawow spraw warunkujc rozwój w zakresie turystyki jest pokonywanie barier dostpnoci do regionu i rozwinita komunikacja. Wystpujca na obszarach wiejskich Podkarpacia sie dróg gminnych jest gciejsza ni w gminach ONW, z wyraniejsz rónic dla gmin górskich (tab. 1). Badania sytuacji w poszczególnych jednostkach wska-zuj na wystpowanie olbrzymich dysproporcji szczególnie w gminach górskich; mini-malna gsto : Lutowiska (0,63), Komacza (1,45), Cisna (2,23), a warto maksymini-malna: Domaradz (151,40) i Niebylec (71,15 km/100 km2). Przy ogólnie wikszej gstoci dróg w gminach nizinnych ONW czciej wystpoway tu drogi nieutwardzone, stanowice ponad 2/3 ich ogólnej dugoci. W tej grupie jednostki z przewag dróg utwardzonych, tj. o ponad 50-procentowym udziale, stanowiy tylko 30%, podczas gdy w grupie gmin górskich 75%.
Podstawow spraw okrelajc zarówno moliwoci rozwoju turystyki, jak i wa-runki bytowe ludnoci jest dostp do sieci wodocigowej, kanalizacyjnej i gazowej oraz korzystanie z oczyszczalni cieków. Mimo znacznego dostpu do sieci wodocigowej, w 2008 r. jedna gmina nie posiadaa tego elementu infrastruktury, brak sieci kanalizacyj-nej dotyczy 4 gmin, natomiast gazowej 8 jednostek.
Realizowana polityka rozwoju obszarów wiejskich w strukturach UE daa moliwo pozyskania wsparcia rodkami nansowymi Unii i sukcesywnie pozwala na popraw tego stanu. Podejmowane w gminach inwestycje infrastrukturalne zwikszaj standard
Tabela 1. Sie dróg gminnych4 w 2004 r. wg rodzaju gmin Table 1. Communities roads network5 by community type, 2004
Wyszczególnienie Badane gminy ONW Województwo
obszar wiejski
górskie nizinne razem
Dugo dróg [km] 1 186,8 1 199,9 2 386,7 5 685,8
Gstoci dróg [km/100 km2] 24,8 39,2 30,4 44,4
Udzia dróg o nawierzchni twardej [%] 61,6 30,6 46,0 53,2
ródo: Obliczenia wasne na podstawie BDR, GUS. Source: Own calculations based on BDR GUS.
4
Ostatnie dane dostpne w BDR GUS dotyczce dróg gminnych podawane s wycznie dla 2004 r.; w gminach miejsko-wiejskich, ze wzgldu na brak informacji wycznie dla obszarów wiejskich, uwzgldniono dugo dróg w miecie i na wsi razem.
5The last available data from the Regional Data Bank (BDR) of the Polish Main Statistical Of ce
(GUS) concerning district roads valid for 2004 only; due to the lack available exclusive data for rural areas, the length of road network in urban and rural areas was taken into account for the rural--urban districts.
ycia zarówno mieszkaców, jak i przyjedajcych na wie w celach rekreacyjno-tury-stycznych. W 2008 r. najwikszy odsetek ogóu ludnoci korzysta z wodocigów w gmi-nach nizinnych, przewyszajc nawet znaczco redni stan dla podkarpackiej wsi (tab. 2.) Trudniejszy dostp do tej sieci ogólnie miay osoby mieszkajce w gminach górskich – poniej 40% mieszkaców, podczas gdy dla gmin nizinnych odpowiedni udzia by ponad 2-krotnie wyszy. Tak znacznych dysproporcji nie stwierdzono ju pod wzgldem udziau korzystajcych z kanalizacji i oczyszczalni cieków, cho i w tym przypadku najnisze udziay dotyczyy gmin górskich, a przewaga gmin nizinnych wynosia okoo 10 p.p.
Nawizujc do kryteriów wydzielenia obszarów o wysokim poziomie wyposaenia infrastrukturalnego zastosowanych w badaniach IGiPZ PAN6 mona ocenia , i w 2008 r. podkarpackie gminy ONW byy sabo wyposaone w wodocigi – tylko 20,5% gmin osigno wskanik ponad 91% udziau ludnoci z dostpem do tej sieci – gównie gminy nizinne; rednio mona ocenia kanalizacj wsi regionu, a wysokim poziomem rozwoju sieci kanalizacyjnej cechowao si 31,8% gmin.
Dystans dzielcy dostpno urzdze dostarczajcych wod i odbierajcych cieki wiadczy o nieharmonijnym rozwoju sieci wodno-kanalizacyjnej oraz niewaciwym rozumieniu procesu uycia wody w gospodarce i jej obiegu w rodowisku. Tylko rów-nomierny rozwój obydwu rodzajów sieci oraz trzeciego wanego elementu, jakim s oczyszczalnie cieków, moe rzeczywicie przyczynia si do poprawy warunków byto-wych ludnoci oraz stanu rodowiska przyrodniczego. Niewiele jest obszarów wiejskich, które posiadaj wysoki poziom wyposaenia w obydwie analizowane sieci infrastruktury technicznej [Kierunki rozwoju… 2010], std ogólnie w tym zakresie sytuacja na polskiej wsi jest niekorzystna [Informacja… 2010]7.
Tabela 2. Odsetek ludnoci korzystajcej z urzdze infrastruktury w latach 2004 i 2008 Table 2. Share of population using the infrastructure type, 2004 and 2008
Wyszczególnienie
Badane gminy ONW Województwo
obszar wiejski
górskie nizinne razem
2004 2008 2004 2008 2004 2008 2004 2008
Wodocigi 38,7 38,8 84,2 85,8 58,3 59,0 64,0 65,0
Kanalizacja 16,5 21,9 21,8 30,7 18,8 25,7 29,1 35,1
Oczyszczalnie cieków 18,4 25,6 18,5 38,3 18,4 31,1 29,7 39,7
Gaz 51,1 51,3 31,0 31,5 42,4 42,8 57,9 57,7
ródo: Obliczenia wasne na podstawie BDR, GUS. Source: Own calculations based on BDR, GUS.
6Obszary o wysokim poziomie rozwoju sieci wodocigowej cechuje ponad 91-procentowy udzia
ludnoci z dostpem do tej sieci, a obszary o wysokim poziomie rozwoju sieci kanalizacyjnej ce-chuje ponad 40-procentowy udzia ludnoci z dostpem do tej sieci; na podstawie: Analiza zró-nicowania i perspektyw rozwoju obszarów wiejskich w Polsce do 2015 roku wedug kryterium powiza z najwikszymi aglomeracjami miejskimi i miastami oraz endogenicznego potencjalu, 2009, IGiPZ PAN, Warszawa (Studia obszarów wiejskich, tom 16),
7Na koniec 2008 r. w Polsce istniao 212 844,19 km sieci wodocigowej, a dugo sieci
kanaliza-cyjnej wynosia 50 621,89 km. Najdusz sie wodocigow posiada województwo mazowieckie (31 097,34 km), najkrótsz województwo lubuskie (4083,51 km). Z kolei województwo podkar-packie posiada najdusz sie kanalizacyjn, wynoszc 8440,15 km.
Badania wykazay, e istotna ze wzgldów rodowiskowych relacja dugoci sieci kanalizacyjnej do wodocigowej w 2008 r. bya najkorzystniejsza w gminach górskich, gdzie na 100 km wodocigów przypadao 85,6 km kanalizacji. W gminach nizinnych re-lacja ta osigna znacznie mniej korzystny wskanik – 48,8 km, a uredniony wskanik dla obszarów ONW (59,8 km) by niszy od wielkoci dla gmin wiejskich Podkarpacia – 77,2 km kanalizacji na 100 km wodocigów w 2008 r. Na obszarach ONW tylko dostp do gazu by powszechniejszy dla mieszkaców gmin górzystych, co wynika z lokalizacji zó w tej czci województwa i bardziej rozbudowanej w ich pobliu sieci gazocigowej oraz sieci dostawców gazu z butli przenonych.
Naley zwróci uwag na fakt zrónicowania dostpu do infrastruktury w obrbie po-szczególnych grup gmin ze wzgldu na due odchylenia od rednich wielkoci. Ogólnie stwierdzono wysokie wskaniki zmiennoci w obrbie wyrónionych grup co do odsetka korzystajcych z poszczególnych rodzajów infrastruktury. Bardziej zrónicowan zbioro-woci okazay si w 2008 r. gminy górskie, w których powyszy wskanik dla korzysta-jcych z wodocigów wyniós 59,1, z kanalizacji – 93,1, oczyszczalni cieków – a 111,6 i gazu – 92,5. W gminach nizinnych odpowiednie wskaniki wyniosy: dla korzystaj-cych z wodocigów – tylko 14,4, z kanalizacji – 63,9, oczyszczalni cieków – 74,1 i gazu – 86,3. Wystpowanie tak duego zrónicowania dostpu do podstawowych urzdze infrastruktury wymaga pilnego wyrównywania istniejcych niedoborów. W przypadku ich kumulowania si w tych samych jednostkach stanowi to wany problem z uwagi na moliwoci wykorzystania potencjau endogenicznego na potrzeby turystyki i rosnce wymagania spoeczestwa zwizane z dokonujcym si postpem cywilizacyjnym.
STAN ZAGOSPODAROWANIA TURYSTYCZNEGO GMIN ONW
Poza wysokimi walorami rodowiska przyrodniczego i dostpnoci komunikacyj-n zasadnicze znaczenie dla rozwoju funkcji turystycznej obszarów ONW Podkarpacia ma dobrze rozwinita infrastruktura turystyczna, tj. baza noclegowa i gastronomiczna oraz towarzyszca. W tabeli 3 zaprezentowano gówne wskaniki opisujce stan zago-spodarowania turystycznego w dwóch badanych grupach gmin. W latach 2004–2008 o ponad 1/3 wzrós wskanik funkcji turystycznej (Baretje’a i Deferta). Wpyw na to mia wzrost wielkoci tego wskanika o ponad 35% w gminach górskich i ponad 20% w nizinnych (tab. 3). Najwiksz liczb turystycznych miejsc noclegowych przypada-jc na 100 mieszkaców staych w tym okresie charakteryzoway si gminy górskie, a wród nich Solina (59,41), Cisna (59,27), Lutowiska (38,27), Czarna (15,88) i Baligród (12,04). Sporód gmin nizinnych najwyszy wynik odnotoway: Horyniec-Zdrój (11,81), Kuryówka (3,92) i Ostrów (3,38)8. Dokonujc oceny funkcji turystycznej badanego 8W zaproponowanym przez Warszysk i Jackowskiego podziale wielkoci wskanika funkcji
tu-rystycznej dla rónych typów miejscowoci wynik 1–100 wiadczy o niewielkim zagospodarowa-niu turystycznym. Wskanik powyej wartoci 100 oznacza, e na danym obszarze zaczyna wy-ksztaca si funkcja turystyczna (zob. Warszyska, Jackowski 1979, s. 42 i Lijewski, Mikuowski, Wyrzykowski 2002, s. 23–25). Inny podzia zaproponowany przez Szwichtenberga (2006, s. 102) uwzgldniajcy pi klas pozwala zakwali kowa gminy górskie Solina i Cisna do grupy gmin ze sabo rozwinit funkcj turystyczn. Pozostae z wynikiem 0–49 mona okreli jako gminy o bardzo sabo rozwinitej funkcji turystycznej.
obszaru w ramach wskanika funkcji turystycznej (Baretje’a i Deferta) nie uwzgldnia si gospodarstw agroturystycznych9, które na badanym obszarze odgrywaj wan rol w zagospodarowaniu turystycznym.
Agroturystyka w najwikszym stopniu wykorzystuje zasoby gospodarstw rolnych: baz noclegow oraz oparte na wiejskiej specy ce formy rekreacji, a take otoczenie przyrodnicze, produkcyjne i usugowe [Wasilewski 2006]. Dla wielu gospodarstw jest ona wanym ródem zasilania niskich dochodów z gospodarstw rolnych. Problematyka uwarunkowa rozwoju agroturystyki górskiej bya m.in. przedmiotem bada naukowych realizowanych przez B. Kutkowsk, która podja równie wtek wpywu dziaalnoci agroturystycznej na sytuacj gospodarstw rolnych, gdzie autorka stwierdzia m.in., e prowadzenie usug agroturystycznych poprawia wykorzystanie zasobów pracy i kapi-tau, a take zwiksza poziom dochodów ludnoci rolniczej. Powoujc si na badania w innych krajach, A. Czudec [2006] wskazuje na wystpowanie zwizku midzy atrak-cyjnoci turystyczn regionu górskiego i nasilenia ruchu turystycznego a stanem rolnic-twa górskiego. Jak podaj Dax i Hovorka [2004], w Austrii, gdzie 52% zasobów ziemi rolniczej i lasów zaliczanych jest do regionów górskich, widoczne jest wyrane oddzia-ywanie turystyki na rolnictwo. W zachodniej czci Austrii, która jest atrakcyjna tury-stycznie, rolnictwo zachowuje swoje zasoby i coraz peniej realizuje funkcj pozaproduk-cyjn (poza produkcj ywnoci o wysokich walorach jakociowych i korzystnych dla producentów cenach). W regionach mniej atrakcyjnych turystycznie rolnictwo jest coraz bardziej zagroone marginalizacj, a ziemia rolnicza jest systematycznie przekazywana pod zalesienie, co zmniejsza walory krajobrazowe i ogranicza biorónorodno .
Tabela 3. Wybrane wskaniki bazy turystycznej i ruchu turystycznego w 2004 i 2008 r. Table 3. Tourism indexes of the examined LFA districts, 2004 and 2008
Wyszczególnienie
Badane gminy Województwo
podkarpackie
2004 2008 2004 2008
ogóem górskie nizinne ogóem górskie nizinne ogóem ogóem
Wskanik R.Baretje’a
i P. Deferta 4,16 6,64 1,18 5,56 9,00 1,43 0,82 1,02
Gsto bazy noclegowej 91,85 125,52 51,44 120,76 173,97 56,90 96,48 119,64
Podmioty sekcji H na 1000
mieszkaców 3,05 4,66 1,12 3,40 5,36 1,05 1,90 1,90
Udzia podmiotów gospodar-czych sekcji H w podmiotach ogóem
0,04 0,05 0,03 0,04 0,06 0,02 0,03 0,03
Wskanik Schneidera 83,81 144,34 11,18 113,59 196,76 13,80 22,79 29,50
Liczba miejsc noclegowych w gospodarstwach agrotury-stycznych*
3793 3381 412 4521 494 4027 5175 5932
*Liczba miejsc noclegowych w gospodarstwach agroturystycznych, którymi opiekuje si ODR w Boguchwale ródo: Opracowanie wasne na podstawie BDR, GUS.
Source: Own study on the basis of Regional Data Bank, GUS.
Bardzo pozytywnym zjawiskiem z punktu widzenia moliwoci rozwijania funkcji turystycznej obszarów ONW Podkarpacia jest wysoki wzrost wskanika gstoci bazy noclegowej. W 2008 r. wzrós on o ponad 30%, w tym w gminach górskich o blisko 40%, a nizinnych o niespena 11%. Gminami najlepiej wyposaonymi w baz noclegow w 2008 r. byy: Solina, w której na 1 km2 powierzchni cakowitej przypadao a 1664,32 miejsc noclegowych, oraz Lesko (405,41) i Cisna (351,92 miejsc na 1 km2). Sporód gmin nizinnych najwiksz pojemnoci bazy noclegowej charakteryzoway si Hory-niec Zdrój – 284,73 miejsc oraz Ostrów – 241,67 miejsc na 1 km2.
Okrelajc moliwoci rozwijania funkcji turystycznej na obszarach ONW Podkar-pacia, naley zwróci równie uwag na aktywno i si ekonomiczn podmiotów go-spodarczych dziaajcych w sektorze turystyki. W 2008 r. najwiksz aktywnoci przed-sibiorstw zakwali kowanych do sekcji H charakteryzoway si gminy reprezentujce grup gmin górskich, tj. Cisna (32,86), Solina (26,24) i Lutowiska (17,98), natomiast wród gmin nizinnych Horyniec-Zdrój (2,24), Narol (1,91) i Zaklików (1,87). Jeeli cho-dzi o ucho-dzia podmiotów sekcji H w podmiotach ogóem, to najwyszy by w gminie So-lina i ksztatowa si na poziomie okoo 0,3. W odniesieniu do tego wskanika wielkoci w ramach poszczególnych grup gmin byy porównywalne.
PODSUMOWANIE
Poszukiwanie czynników rozwojowych na poziomie lokalnym zwraca uwag na kon-kurencyjno regionu opart na potencjale endogenicznym, którego specy ka moe by ródem osigania przewagi i dostarczenia korzyci lokalnym spoecznociom. Walory naturalne analizowanego obszaru maj niezwykle istotne znaczenie dla kreowanego pro-duktu turystycznego. Wielo i rónorodno wystpujcego bogactwa przyrody stanowi nierzadko podstawow atrakcj dla odwiedzajcych region turystów.
Przeprowadzona analiza dowioda, e ten czynnik endogeniczny jest w ograniczonym stopniu wykorzystywany na potrzeby rozwoju turystyki. Wynika to przede wszystkim z faktu bardzo zrónicowanego wyposaenia infrastrukturalnego na obszarach ONW Podkarpacia. Stwierdzono istnienie podstawowej bariery, jak jest maa gsto sieci drogowej i jej niski standard, powodujce utrudniony dostp do atrakcyjnych turystycz-nie terenów. Mankamentem gmin ONW, szczególturystycz-nie górskich, jest utrudniony dostp do sieci wodocigowej oraz do infrastruktury ekologicznej, umoliwiajcej trwae pod-trzymanie walorów rodowiskowych. Jest to take ograniczenie dla rozwoju bazy tury-stycznej, która dodatkowo wymaga spenienia warunków rodowiskowego oddziaywa-nia. W przypadku gmin nizinnych przy lepszym dostpie do infrastruktury technicznej podstawowym ograniczeniem realizacji funkcji turystycznej jest brak podstawowej bazy turystycznej (obiekty noclegowe i gastronomiczne). W zwizku z powyszym realizacja funkcji turystycznej wymaga dziaa rónych podmiotów – jednostek samorzdowych i podmiotów gospodarczych w zakresie podstawowej infrastruktury.
PIMIENNICTWO
Czudec A., 2006. Turystyka i rolnictwo – wzajemne relacje i ich znaczenie dla rozwoju regionu górskiego. Problemy Zagospodarowania Ziem Górskich nr 53, 17–18.
Informacja o stanie infrastruktury technicznej wsi – raport roczny 2009 roku. Ministerstwo Rolnic-twa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2010, 4.
Kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Zaoenia do strategii „Zrównowaonego rozwoju wsi i rolnictwa”. MRiRW, Warszawa 2010, 39, www.minrol.gov.pl
Klepacka-Koodziejska D. 2009. Wspieranie obszarów wiejskich o niekorzystnych warunkach go-spodarowania w Polsce i UE. IRWiR PAN Warszawa, 93, za G. van Huyenbroeck, Guy Durand G. (red.), 2003. Multifunkcionen Agriculture. A New Paradigm for European and Rural Development. Ashgatte.
Kornak A., Rapacz A., 2002. Zarzdzanie turystyk i jej podmiotami w miejscowoci i regionie. Wyd. AE, Wrocaw, 45.
Kozak M.W., 2006. Konkurencyjno turystyczna polskich regionów. Studia Regionalne i Lokalne nr 3, 57–58.
Roszkowska-Mdra B., 2010. obszary wiejskie o niekorzystnych warunkach gospodarowania w aspekcie ich zrównowaonego rozwoju, Wyd. Uniwersytetu w Biaymstoku, Biay-stok, 98–99.
RPO WP na lata 2007–2013, Zarzd Województwa Podkarpackiego. Dokument przyjty przez Zarzd Województwa Podkarpackiego w dniu 15 grudnia 2009 roku, 5–6, www.wrota. podkarpackie.gov.pl
Wasilewski A., 2006. Stan rodowiska naturalnego, rolnictwo ekologiczne i agroturystyka we wsiach objtych ankiet IERiG-PIB, Warszawa, 23–24.
FACTORS OF TOURISM DEVELOPMENT IN LESS-FAVOURED AREAS OF THE PODKARPACKIE VOIVODSHIP
Abstract. With regard to Podkarpacie, less-favoured areas (LFA) denote the areas threat-ened with socio-economic marginalization yet possessing unique and invaluable resources of the natural environment. Polish membership in the European Union and adoption of the rural development policy creates favourable conditions for tourism growth as a form of unlocking its LFA endogenic potential. The paper attempts to evaluate the level and deter-minants of the LFA tourism development at the district level. For this purpose an analysis of the environmental and tourist values has been carried out with special emphasis on the quality of the relevant infrastructure. The level of tourism development is evaluated on the basis of the synthetic index.
Key words: tourism, less-favoured areas (LFA), environmental and tourist values, socio--economic development
