Ekonomiczne determinanty podziału kompetencji cenotwórczych

Wacław Grzybowski, Jerzy

Węcławski

Ekonomiczne determinanty podziału

kompetencji cenotwórczych

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 65-80

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V /X V I, 5 SECTIO H 1981/82

Zakład Ekonomii Politycznej Wydziału Ekonomicznego UMCS

W a c ł a w G R Z Y B O W S K I , J e r z y W Ę C Ł A W S K I

Ekonom iczne determ inanty podziału kom petencji cenotw órczych

Э кономические детерминанты р азделения ценообразовательны х компетенций E conom ic D eterm in an ts in th e A ssig n m en t of P rice S ettin g R igh ts

Od początku lat siedem dziesiątych, a ściślej od roku 1974, m am y do czynienia w naszej gospodarce z kształtow aniem się nowego u k ład u kom ­ p eten cji decyzyjnych w zakresie u stalan ia cen. W y stępujący do tego okre­ su scentralizow any m odel cenotw órstw a nie odpow iadał w ym ogom m o­ dernizacji system u zarządzania gospodarką narodow ą, a więc m usiał być poddany reform ie. K ierun k i zm ian uk ład u kom petencji w zakresie u s ta ­ lania cen zm ierzały do stopniow ej d ecentralizacji części decyzji ceno­ wych. C entralne organy adm in istracji państw ow ej, skupiające dotychczas większość kom petencji cenotw órczych (Rada M inistrów i P aństw ow a K o­ m isja Cen), zastrzegły sobie ustalanie cen podstaw ow ych dóbr i usług oraz określanie w ytycznych do k ształtow ania cen przez inne organy. N a­ tom iast u stalan ie cen innych w yrobów było od roku 1974 stopniow o w co­ raz w iększym zakresie przekazyw ane innym decydentom : m inistrom , okręgow ym oddziałom PKC, wojewodom , dyrektoro m zjednoczeń i p rze d ­ siębiorstw . 1 W zw iązku z pojaw ieniem się tak rozbudow anego u k ład u podm iotów u stalający ch spory odsetek w szystkich cen, pow stał problem określenia k ry terió w w arun k ujący ch racjon alny podział ko m p etencji ce­ notw órczych.

O pracow anie niniejsze stanow i próbę w yodrębnienia podstaw ow ych k ry te rió w w yznaczających podział kom petencji w zakresie u stalan ia cen środków konsum pcji. A naliza teoretyczna dotycząca k ry terió w podziału

1 W. B. S z t y b e r : S y s t e m cen w g o spodar ce s o c j a li s ty c z n e j, W arszaw a 1978, s. 342.

6 6 W acław G rzybow ski, Jerzy W ęcła w sk i

k om petencji cenotw órczych zostanie uzupełniona danym i em pirycznym i odnoszącym i się do u sta la n ia cen arty k u łó w : radiow o-telew izyjnych, a r ­ tyk u łó w gospodarstw a domowego, arty k u łó w dziew iarskich, pończoszni­ czych, odzieżowych i skórzanych oraz w yb ran y ch arty k u łó w żywnościo­ wych. W ym ienione ry n k i obejm ują a rty k u ły o podstaw ow ym znaczeniu w zaspokajaniu potrzeb ko nsum pcyjnych ludności, a jednocześnie cha­ ra k te ry z u ją się isto tn ym zróżnicow aniem , pozw alającym na zilustrow anie w ieloczynnikow ego u k ład u k ry te rió w oddziałujących na kształtow anie podziału k om petencji cenotw órczych. Dane em piryczne dotyczą sta n u za rok 1977.

L okalizacja decyzji cenotw órczych na dan ym szczeblu zarządzania d eterm in o w ana jest przez w iele czynników . Podstaw ow a znaczenie ma w y stęp u jący w danym okresie system zarządzania gospodarką narodow ą. J a k w skazuje dotychczasow a p ra k ty k a , w ram ach system u scentralizo­ w anego większość decyzji w zakresie kształtow ania cen podejm ow ana jest na szczeblu cen traln y m . N atom iast w raz z przechodzeniem do sy ste­ m u zdecentralizow anego znaczna część decyzji centw órczych p rzek azy­ w an a jest przez C en trum jednostkom hierarchicznie niższym . Podział k om petencji w zakresie u stalan ia cen nie m oże zbytnio odchylać się od istniejącego m odelu fu nkcjonow ania gospodarki narodow ej,, czyli od w y­ stępującego m odelu podziału kom petencji d ecyzyjnych w ogóle. Ceno- tw ó rstw o jest bow iem ty lk o jed n ą z dziedzin p obierania decyzji i pozo­ sta je w ścisłym zw iązku z decyzjam i produ kcy jny m i, handlow ym i i in­ w esty cyjn ym i, i dlatego nie może być oderw ane od funkcjonującego m odelu podziału ko m peten cji decyzyjnych. Stąd decen tralizacja decyzji cenotw órczych, n aw et ty lk o częściowa, p rzy nie zm ienionym m odelu po­ bieran ia pozostałych decyzji gospodarczych, n apo tyk a na tru d n e do p rze ­ zw yciężenia b a rie ry tw orzone przez fu n k cjon u jący m echanizm gospo­ darczy. B arieram i tak im i m ogą stać się: u k ształto w ana ru ty n a podejm o­ w ania decyzji, b ra k naw yków ekonom icznego m yślenia i szacunku dla ra c h u n k u ekonom icznego, niskie poczucie odpow iedzialności za efek ty w ­ ność gospodarow ania itp.

Poniew aż zarów no sy stem scentralizow anego jak i zdecentralizow a­ nego u stalan ia cen posiada sw oje zalety i w ady, które w ykluczają zasto­ sow anie któregoś z nich w postaci czystej, wT p rak ty ce fu n k cjo n u ją różne ty p y system ów m ieszanych, posiadające różne u k łady kom petencji ce­ notw órczych. P o w staje zatem problem doboru proporcji elem entów ste ro ­ w ania centralnego i zdecentralizow anego w zakresie kszałtow ania cen, ta k aby zapew nić najw iększą spraw ność i skuteczność kierow ania gospo­ d a rk ą narodow ą za pom ocą p a ra m e tru , jak im są ceny w określonych w a­ ru n k ac h ekonom icznych. Zadanie to sprow adza się w odniesieniu do sy stem u k ształtow an ia cen do określania podziału kom petencji m iędzy

Ekonom iczne determ inanty.., 67 organy ad m inistracji państw ow ej i jednostki gospodarcze. C entralizacja kom petencji stw orzy możliwość u stalan ia cen w yrobów p rzy uw zględ­ nieniu rzadkości ich w ystępow ania, pozwoli na w y korzystanie cen do k ształtow ania s tru k tu ry konsum pcji. Zbytnia centralizacja może jedn ak doprow adzić do nadm iernego usztyw nienia system u cen, do osłabienia funkcji cen jako in stru m e n tu rach un k u ekonomicznego, do m a rn o tra w ­ stw a w yrobów , k tó ry ch ceny zostały ustalone na niskim poziom ie czj wreszcie do osłabienia oddziaływ ania cen na unowocześnienie produkcji. W ady te m ożna sprow adzić właściwie do fak tu oderw ania cen od realnie istniejących w arunków produkcji i w ym iany. Większość zm ian cen dóbr i usług konsum pcyjnych ze w zględu na zbyt rzadkie ich dokonyw anie (uwaga ta odnosi się rów nież do cen dóbr i usług produkcyjnych) cecho­ w ała dotychczas pow ażna zm iana poziom u cen. Z m iany te tylko na k ró t­ ko zbliżały ceny do realn ych w arunków produkcji, gdyż jedną z pod­ staw ow ych cech centralnego stanow ienia cen jest ich sztyw ność, tzn. m ała częstotliw ość zmian.

Scentralizow any m odel cenotw órstw a w y stęp ujący w Polsce do r. 1974 obciążała jeszcze jedna wada, k tó ra w y stęp u je rów nież w a k tu aln ie fu n ­ kcjonującym m echanizm ie ustalan ia cen. Chodzi m ianow icie o relacje cen, k tó re nie są adekw atne do osiągniętego poziomu rozw oju społeczno- -ekonom icznego. W yraża się to przede w szystkim w relaty w n ie niskich cenach dóbr pochodzenia rolniczego i wysokich cenach dóbr pochodzenia przem ysłow ego. Taka s tru k tu ra cen jest ch arak tery sty czn a raczej dla k ra ju rolniczo-przem ysłow ego. W pierw szym okresie pow ojennym s tru k ­ tu ra ta znajdow ała uzasadnienie w konieczności zapew nienia odpow ied­ niego m inim um poziom u życiowego, ale od w ielu już lat stała się jedną z b a rie r ograniczających możliwości unow ocześnienia s tru k tu ry produkcji i skutecznego kształtow ania m odelu konsum pcji. Z w racam y na to uwagę ze w zględu na fak t, że przed organam i k reującym i ceny w Polsce stoją zadania znacznie przekraczające norm alne sterow anie funkcjonow aniem system u cen. Zadania te m uszą być rozw iązane, jeśli chcem y skutecznie elim inow ać m arn o traw stw o \y sferze pro du k cji i nieracjonalne s tru k tu ry konsum pcyjne. Bez realizacji tych zadań nie da się też system atycznie i w sposób ekonomicznie odczuw alny podnosić efektyw ności gospoda­ row ania.

S ystem zdecentralizow any ustalania cen pozwoli na przyspieszenie postępu technicznego i szybsze odnawianie aso rty m en tu produkcji, na zm niejszenie ryzy k a stosow ania innow acji. Ale z kolei może prow adzić do niepożądanego ze społecznego p u n k tu widzenia m anipulow ania cenam i przez producentów (zwłaszcza gdy m ają oni na ry n k u pozycję m onopo­ listyczną), do osłabienia dochodowej fu nk cji cen.

68 W acław G rzybow ski, Jerzy W ęcław sk i

tw órczych, m im o że doprow adziły do przekazan ia części u p raw n ień w za­ kresie u stalan ia cen niższym szczeblom zarządzania, w zasadzie nie n a ­ ru sz y ły funkcjonującego do tego okresu m odelu kom petencji ani też nie w pły n ęły rad y k aln ie na p ra k ty k ę kreow an ia decyzji cenotw órczych. S a­ mo przesunięcie k o m p eten cji cenotw órczych na niższe szczeble decyzyjne nie m usi oznaczać zasadniczych zm ian w stero w an iu funkcjonow aniem sy stem u cen, jeśli zasady k ształto w ania cen i in stru m e n ty sterow ania p ro d u k cją jed n o stek gospodarczych nie u legają zm ianie. C enotw órstw o stanow i bow iem tylko jed n ą z dziedzin podejm ow ania decyzji gospodar­ czych. Je st to jed n ak dziedzina, w k tó rej tw orzone są in stru m e n ty od­ działyw ania na decyzje p ro d u cen tów i konsum entów .

Zm iany w układzie ko m p etencji cenotw órczych zachodzące od r. 1974 stanow iły część zm ian ogólniejszych, dokonyw anych w m odelu fu n kcjo ­ now ania gospodarki narodow ej, k tó ry c h zasadniczym celem było rozsze­ rzenie sam odzielności ekonom icznej tw orzonych w . ty m czasie w ielkich organizacji gospodarczych. D ecentralizacja części u p raw n ień cenotw ór­ czych m iała za zadanie sam odzielność tę um ocnić, stw arzając jednocześ­ nie realn e m ożliwości szerszego i głębszego pow iązania producentów z ry n k iem i zrów now ażenie p o p ytu . Zadanie to nie zostało osiągnięte, gdyż po r. 1975 na w ielu ry n k ach cząstkow ych niedobór podaży był coraz dotkliw szy. T rudno jest stw ierdzić, że obciąża to dokonane refo rm y w za­ kresie ko m p eten cji cenotw órczych, polegające na decen tralizacji części u p raw n ie ń w zakresie u sta la n ia cen, gdyż także na ryn k ach, na k tó ry ch ceny u stalan e b y ły c en traln ie, w y stą p iły podobne zjaw iska. Ponadto, jak zaznaczyliśm y pow yżej, zm iany w cenotw órstw ie nie n aru szy ły w w ię­ kszym stopniu m odelu k ształto w an ia cen, gdyż zachow uje on w dalszym ciągu cechy m odelu scentralizow anego. Św iadczy o ty m fakt, że ceny dó br o podstaw ow ym znaczeniu dla określenia kosztów u trzy m an ia u s ta ­ lane są przez c en traln e organy ad m in istracji państw ow ej (Radę M ini­ strów bądź P ań stw o w ą K om isję Cen). D y rek to rzy zjednoczeń i innych organizacji gospodarczych u sta la ją natom iast ceny na w y rob y o w zględ­ nie m niejszym znaczeniu w kształto w an iu poziom u życia społeczeństw a. U praw n ien ia d y rek to ró w zjednoczeń i d y rek to ró w p rzedsiębiorstw nie są p rzy ty m nieograniczone, gdyż p rzy u sta la n iu cen m uszą oni działać w oparciu o odpow iednie w ytyczne określone przez Przew odniczącego PK C. Tak więc c en traln e in sty tu cje cenotw órcze zachow ały możliwości i in stru m e n ty stero w an ia działalnością w zakresie u sta la n ia cen przez d y rek to ró w jed no stek gospodarki uspołecznionej przez w yznaczanie ogól­ nych reguł cenotw órstw a i kontrolę u sta la n ia cen.

R easum ując rozw ażania na te m a t c h a ra k te ru m odelu funkcjonow ania gospodarki narodow ej jak o k ry te riu m w yznaczającego podział kom pe­ ten c ji cenotw órczych, n ależy stw ierdzić, iż d an y u k ład k om petencji b ę ­

Ekonom iczne determ inanty.., ₆₉

dzie m ieścił się zawsze m iędzy pełną centralizacją a pełną decen tralizacją upraw nień. W ystępow anie czystych m odeli w cenotw órstw ie, podobnie jak w ystępow anie czystych m odeli w funkcjonow aniu gospodarki n a ro ­ dowej, jest raczej nierealne, gdyż w ady całkow itej centralizacji, jak i w a ­ dy całkow itej decentralizacji p rzek reślają opłacalność ich sto so w an ia .2 Najczęściej będziem y więc m ieli do czynienia z m ieszanym m odelem cenotw órstw a. Rzecz w tym , aby w ram ach przyjętego m odelu nastąpiło takie połączenie zalet rozw iązań scentralizow anego i zdecentralizow anego u stalan ia cen, by pow stał układ kom petencji cenotw órczych opty m aln y dla aktualnego stopnia rozw oju gospodarki narodow ej.

W ram ach określonego system u zarządzania gospodarką narodow ą podział kom petencji cenotw órczych zależy od takich czynników , jak: pod ­ staw y kształtow ania i funkcje cen, in teresy podm iotów gospodarczych, rola i fun k cje w yrobów w k ształtow aniu spożycia, rodzaj w yrobów , ch a­ ra k te r ry nk u .

Ceny, poniew aż są tw orzone w oparciu o różne przesłanki oraz pełnią szereg funkcji, mogą przez to w pływ ać na ukształtow anie się różnych układów kom petencji wT zakresie ich ustalenia. Ogólnie biorąc, stosow anie kosztow nej fo rm uły k o n stru k cji ceny skłania do przekazania k o m p eten ­ cji cenotw órczych przedsiębiorstw om bądź zjednoczeniom z racji oddzia­ ływ ania na te organizacje gospodarcze kosztowej fu n k cji cen. Zastoso­ wanie zasady po p y tu i podaży przy budow ie cen może dać pożądane efek­ ty w p rzy p ad k u lokalizacji decyzji cenotw órczych na szczeblu organizacji gospodarczej najlepiej zorientow anej w sytuacji rynkow ej i pow iązanej z rynkiem , a więc na szczeblu zjednoczenia. Z kolei, w celu uw zględnie­ nia p rzy ustalan iu ceny danego dobra relacji do cen zew nętrznych, co w ym aga orien tacji w poziomie cen św iatow ych, należy przekazać k ształ­ tow anie cen w yspecjalizow anem u organow i centralnem u, jakim jest P a ń ­ stw ow a K om isja Cen. Oczywiście od tych ogólnych zasad m ogą w y stę­ pować liczne odstępstw a w odniesieniu do niektórych dóbr, w ynikające z określonych założeń polityki cenowej oraz aktu aln ej sy tu acji rynkow ej. Na przykład kształtow anie cen w oparciu o relacje p o p y tu i podaży w od­ niesieniu do dóbr posiadających istotne znaczenie w określaniu kosztów utrzy m an ia ludności, a które jednocześnie produkow ane są w nied osta­ tecznej ilości, pow inno odbywać się na szczeblu centralnym .

Ceny pełnią w gospodarce szereg funkcji, często o różnokierunkow ym oddziaływ aniu. Popraw ne funkcjonow anie cen jako p a ra m e tru ekono­ m icznego w ym aga w yboru jednej z fu nk cji jako podstaw ow ej. To z k o ­ lei będzie determ inow ało ukształtow anie takiego u k ład u kom petencji

B. C s i k o s - N a g y : S o c ja lis ty c zn a p o li t y k a ekonom iczna, W arszaw a 1976, s. 52.

70 W acław G rzybow ski, Jerzy W ęcław sk i

cenotw órczych, k tó ry zapew niłby najlepszą realizację w y b ranej funkcji. W łaściw e w ykonyw anie przez cenę danej fu n k cji w ym aga utw orzenia ceny w oparciu o odpow iednią podstaw ę. Tak więc oba te czynniki (prze­ słanki k ształto w an ia cen i fun kcje cen) są jedn ym z elem entów decy du ­ jących o podziale ko m p etencji cenotw órczych. N ależy rów nież uw zględnić fak t, że przed system em cen będą staw iane określone wym ogi, co też w yw rze w pływ na podział kom petencji. Na p rzy k ład zapew nienie odpo­ w iedniej elastyczności sy stem u cen zw iązane jest z w iększą d e c en tra li­ zacją kom petencji w zakresie ich ustalania.

Na ry n k u dóbr k o n sum pcyjnych sp o ty k ają się różni jego uczestnicy, z któ ry ch każdy dąży do realizacji w łasnych celów i interesów ekono­ m icznych. Podział kom p eten cji cenotw órczych będzie się więc k ształto ­ w ał także pod w pływ em decyzji i działań poszczególnych uczestników ry n k u . N ajogólniej m ożna w yróżnić trz y gru p y uczestników rynk u:

1) państw o, k tó re poprzez odpow iednie decyzje i działania rep re z en ­ tu je in teresy ogólnospołeczne;

2) jed n o stk i gospodarki uspołecznionej( zjednoczenia i przedsiębior­ stw a);

3) ind y w id u alny ch nabyw ców dóbr konsum pcyjnych.

T eoretycznie in teresy ekonom iczne podm iotów w y stęp u jących na r y n ­ k u stanow ią jedność i są podporządkow ane ogólnem u celowi gospodarki socjalistycznej, jakim je st dążenie do coraz pełniejszego zaspokojenia m ate ria ln y c h i k u ltu ra ln y c h potrzeb społeczeństw a. N ależy jednak zazna­ czyć, że zarów no pojęcie in te resu przedsiębiorstw a czy zjednoczenia, jak i pojęcie u k ład u p re fe re n c ji ogólnospołecznych jest bardzo tru d n e do ścisłego określenia. N ajczęściej o peruje się ty m i pojęciam i w bardzo do­ w olnej in te rp re ta c ji, zw racając uw agę na sprzeczności pom iędzy in te re ­ sam i jednostki gospodarczej i in teresem ogólnospołecznym . W ydaje się jednak, że każdy sp raw n y m echanizm funkcjonow ania gospodarki, a więc rów nież m echanizm tw orzenia cen i stero w ania nim i m usi opierać się na w y k o rzy stan iu interesó w indyw idualnych, grupow ych i interesów jed ­ nostek gospodarczych do realizacji interesów ogólnospołecznych. 3

W śród podm iotów gospodarczych, k tó re w pły w ają na podział kom pe­ ten c ji w zakresie u sta la n ia cen decydującą rolę odgryw a państw o (Cen­ tru m ), rep rezen tu jące in te res społeczeństw a jako całości. U w zględnia ono nie tylko zaspokojenie bieżących potrzeb, ale rów nież konieczność zabez­ pieczenia odpowiedniego rozw oju społeczno-gospodarczego. P rzy po d ej­ m ow aniu decyzji przez C en tru m ceny sp ełniają swoje funkcje w ogran i­ czonym zakresie. M uszą one jed n ak być b ran e pod uw agę, jeśli istniejące u k ład y cen m ają w pływ na proces realizacji tych decyzji. Ceny są bo­

E konom iczne determ inanty... ₇₁

wiem in stru m en tem oddziaływ ania na inne podm ioty gospodarcze, w celu zbliżenia ich interesów z ogólnym interesem społeczeństw a. C entrum w y k o rzy stu je tu ta j głównie funkcje cen w rach un ku ekonom icznym .

N astępną grupę podm iotów , oddziałującą na podział kom petencji ce­ notw órczych, stanow ią jednostki gospodarcze (zjednoczenia i przed się­ biorstw a). Są one zainteresow ane m aksym alizacją korzyści i m inim aliza­ cją nakładów własnych. W dążeniu tym nie byłoby nic niebezpiecznego, gdyby nie groźba zbyt w ąskiej in te rp re ta c ji korzyści przy rów noczesnym zaniżaniu w ysiłku załogi i kierow nictw a. A jest to groźba realn a, o czym świadczy dążenie do podejm ow ania zadań n ajkorzystniejszych w yłącznie z p u n k tu w idzenia kształtow ania się m ierników stanow iących podstaw ę oceny działalności przedsiębiorstw a. W realizacji in teresu organizacji go­ spodarczej ceny odgryw ają istotną rolę. O piera bowiem ona swoje de­ cyzje i działania na cząstkow ym rach u nk u ekonom icznym , w k tó ry m elem enty nakładów i efektów posiadają w yrażenie w artościow e w p o sta­ ci cen. Ceny w tym przy p ad k u spełniają funkcje alokacji pracy i środków pro d u k cji dla optym alizacji wielkości i s tru k tu ry asortym entow ej p ro ­ dukcji.

Skierow anie zainteresow ania organizacji gospodarczych na zw iększe­ nie skali produkcji, popraw ę jej s tru k tu ry asortym entow ej i jakości m o­ żliwe jest poprzez odpowiednie w yw ażenie w kładu zjednoczeń i przedsię­ biorstw w procesie cenotw órczym . W ydaje się, że udział ten nie może być zbyt duży, gdyż możliwości organizacji gospodarczych na ry n k u są bardzo szerokie. Są one najbardziej uprzyw ilejow anym uczestnikiem r y n ­ ku, poniew aż dysponują realn y m i możliwościami preferow ania w łasnych interesów ekonom icznych ze szkodą dla interesów pozostałych podm io­ tów. Z drugiej strony, udział organizacji gospodarczych w procesie k sz ta ł­ tow ania cen nie może być zbyt ograniczony, gdyż w płynie to ujem nie na realizację interesów pozostałych uczestników rynku.

Trzecią gru pą podm iotów, której in teresy ekonomiczne ujaw n iają się na ry n k u , są konsum enci indyw idualni. Z p u n k tu w idzenia tw orzenia cen interesy te w y rażają się przede w szsytkim w dążeniu do zw iększenia lub przy najm niej u trzy m an ia swojego udziału w ograniczonych rozm iarach w ytw arzanych dóbr i usług. Dlatego też p rzy danym dochodzie indyw i­ dualn ym konsum ent jest zainteresow any w k ształtow aniu się ceny na tow ary i usługi na niskim poziomie. Indyw idualny nabyw ca zaintereso­ w any jest przeto głównie realizacją dochodowej fu nk cji cen.

P rzy u trzym yw an iu się przez długi okres stosunkow o głębokiego r y n ­ ku sprzedaw cy, k tó ry stw arza znaczne kłopoty w zakupie poszukiw anego tow aru, coraz większa część indyw idualnych nabyw ców zaczyna doceniać konieczność kształtow ania cen zapew niających rów now agę rynkow ą. Ta część nabyw ców uw aża naw et w zrost ceny za konieczny i dla siebie ko­

7 2 W acław G rzybow ski, Jerzy W ęcła w sk i

rz y stn y ze w zględu na m ożliw ości łatw iejszego zakupu. Oczywiście sto ­ su nek indy w id u alny ch nabyw ców do zm iany cen zależy nie tylko od skali jej w zrostu, ale rów nież od ro dzaju tow arów , jakiego dotyczy. In te ­ resy ekonom iczne konsum entów in dyw id ualny ch w Polsce są bowiem ob­ ciążone przyzw yczajeniem do tra d y c y jn ie istniejącej s tru k tu ry i ogólne­ go poziom u cen.

In dy w idu aln i nabyw cy tow arów i usług nie dysponują ko m p etencja­ m i cenotw órczym i. Nie znaczy to, że w pływ indyw idu aln ych nabyw ców na procesy cenotw órcze w ogóle nie istn ieje lub też jest tak niew ielki, że w ogóle m ożna go pom inąć. In d yw id ualn y nabyw ca nie posiada tylk o u p raw n ie ń form alny ch do u stalan ia cen, ale decydenci cenowi nie mogą kształtow ać cen dow olnie niskich lub też dowolnie w ysokich, gdyż poziom dochodów i u kład p refe re n c ji in dyw idu aln ych w yznacza poziom i relacje cen. Dochody i in te resy in d yw id ualnych nabyw ców są więc czynnikiem cenotw órczym .

Z asygnalizow ane prob lem y roli cen w realizacji interesów poszczegól­ nych podm iotów pozw alają w yciągnąć dw a wnioski: po pierw sze, poprzez m an ip u lacje cenowe m ożna w znacznym stopniu w płynąć na stopień re a ­ lizacji celu jed n o stki i organizacji gospodarczej, nato m iast w stosunko­ wo m ały na in te res ogólny społeczeństw a rep rezen to w an y przez C entrum ; oraz po drugie, że ceny stanow ią isto tn y in stru m e n t, k tó ry m posługuje się C en tru m dla zbliżenia interesów poszczególnych podm iotów.

W naszej gospodarce podm ioty upraw nione do kształtow an ia cen m oż­ na z p u n k tu w idzenia realizacji interesów podzielić na trz y grupy. P ie rw ­ sza obejm uje Radę M inistrów , P aństw ow ą K om isję Cen i okręgow e od­ działy P aństw ow ej K om isji Cen. Są to decydenci cenowi zainteresow ani głównie w realizacji celów ogólnospołecznych. Do g ru p y drugiej należą p rzedsiębiorstw a. N adanie im u p raw n ień cenow ych wiąże się z dążeniem do w yelim inow ania szeregu form alności i skrócenia okresu u stalania cen w celu przyspieszenia w d rażania postępu technicznego i uruchom ienia p ro d u k cji now ych aso rty m en tó w w yrobów pożądanych przez społeczeń­ stw o. U praw nienia do u stalan ia cen przed siębio rstw a w y k o rzy stu ją często do realizacji swoich celów p a rty k u la rn y c h . Nie zawsze nato m iast u w zględniają one in te resy innych podm iotów . Trzecia g rupa decyden­ tów cenow ych (reso rty i zjednoczenia) um iejscow iona jest na szczeblach pośrednich w s tru k tu rz e organizacyjnej gospodarki narodow ej. Je d n o st­ ki te re p re z e n tu ją zarów no in teresy przedsiębiorstw 7, ja k i interes ogól­ nonarodow y. Poniew aż oceniane są głów nie za działalność podległych im p rzedsiębiorstw , w swoich decyzjach cenow ych w w ielu przy p adkach p re ­ fe ru ją in teresy prod ucen tów naw et kosztem in teresu ogólnego. N adanie u p raw n ień do u stalan ia cen tej gru pie decydentów m a na celu zm n iej­

E konom iczne determ inanty.., 73 szenie negatyw nych skutków nadm iernej centralizacji kom petencji ceno­ wych.

Omówione wyżej czynniki określające podział kom petencji w zakre­ sie u stalan ia cen tru d n o jest zilustrow ać danym i em pirycznym i. U zasad­ nienie ich w pływ u na rozkład decyzji cenotw órczych m iędzy określone podm ioty m ożna przedstaw ić raczej w form ie opisowej. N atom iast trz y pozostałe, z w ym ienionych wyżej k ry te rió w podziału kom petencji, ła t­ wiej już m ożna zw eryfikow ać w oparciu o dane em piryczne.

Duży w pływ na określenie podziału kom petencji cenotw órczych w y ­ w iera rola i funkcje w yrobów w aktu aln ej stru k tu rz e spożycia. W rozw a­ żaniach naszych ko n cen tru jem y się na problem ie k ształtow ania cen dóbr rynkow ych. Duża różnorodność dóbr konsum pcyjnych pow oduje, że za­ chodzi potrzeba w yodrębnienia grup tow arow ych, k tó re spełniają odm ien­ ną rolę w procesie konsum pcji. Je st to podział w dużym stopniu um ow - ny, gdyż w m iarę rozw oju społeczno-ekonomicznego zachodzą, często isto t­ ne, zm iany w m odelu konsum pcji społecznej, a więc i zm iany w zakresie roli poszczególnych grup tow arów rynkow ych.

Decyzje odnośnie do kształtow ania cen w yrobów zaspokajających po­ trzeb y podstaw ow e zastrzeżone są do kom petencji Rady M inistrów lub Państw ow ej K om isji Cen. N atom iast ustalanie cen wyrobów posiadają­ cych w zględnie m niejsze znaczenie w kształtow aniu kosztów spożycia ludności przekazyw ane jest w dość dużym zakresie kierow nikom jedn o­ stek gospodarki uspołecznionej.

I tak przykładow o, ceny wyrobów produkow anych przez C entralę P rzem y słu Zbożowo-M łynarskiego ,,PZZ” (mąki, m akarony, kasze) były w r. 1977 w 95% u stalan e na szczeblu centralny m z racji znaczenia tych cen w określaniu w ydatków z budżetów rodzinnych. N atom iast ustalanie cen w yrobów dostarczanych przez Zjednoczenie Przem ysłu K oncentratów Spożywczych zostało niem al w pełni przekazane do kom petencji d y rek to ­ ra tej jednostki. W badanym okresie u stalił on ceny dla w yrobów sta ­ now iących 95% ogólnej w artości p rodukcji przedsiębiorstw zgrupow anych w ty m zjednoczeniu. Taka duża decentralizacja decyzji w ty m ostatnim p rzy p ad k u była m ożliwa dzięki względnie niew ielkiem u znaczeniu cen w yrobów przem ysłu koncentratów spożywczych w k ształto w aniu kosztów spożycia ludności.

P rzykładem służącym ilu stracji k ry te riu m roli i fu nkcji w yrobów w kształtow aniu kosztów spożycia może też być podział kom petencji ce­ notw órczych istniejący w Zjedńoczeniu P rzem ysłu Zm echanizow anego S przętu Domowego „P red o m ” i Zjednoczeniu P rzem ysłu E lektroniczne­ go ,,U n itra”. W pierw szym z nich Państow a K om isja Cen u staliła w roku 1977 ceny dla w yrobów stanow iących 62,4% w artości produkcji ry n k o ­ w ej, zjednoczenie i przedsiębiorstw a w nim zgrupow ane odpowiednio dla

74 W acław G rzybow ski, Jerzy W ęcław sk i

w yrobów stanow iących 36,6% i 1,0% w artości p ro duk cji rynkow ej. W d ru ­ gim zjednoczeniu PK C u sta liła ceny w yrobów , k tó ry ch udział w w artości pro d uk cji ryn ko w ej w ynosił 81,6%, a zjednoczenie dla pozostałych 18,4% w artości. W obu p rzyp ad kach organ ce n traln y u stalił stosunkow o nie­ w ielką liczbę pozycji cenow ych, ale b y ły to ceny w yrobów o dużym zna­ czeniu w określeniu poziom u spożycia ludności (pralki, zam rażarki i lo­ dówki, radioodbiorniki, telew izory, m agnetofony i gram ofony).

Trzeciego ty p u p rzy k ła d u obrazującego om aw iane k ry te riu m d o sta r­ cza analiza n o rm atyw nego podziału kom petencji cenotw órczych. U p raw ­ nienia przekazane d y rek to ro m przedsiębiorstw są stosunkow o niew ielkie. Mogą oni u stalać ceny a rty k u łó w kooperacyjnych nietypow ych, arty ku łów niepełnow artościow ych i surow ców w tórnych, a rty k u łó w pochodzących z p ro d uk cji pró b nej, p ro to ty p o w ej, w zorcowej i m ało sery jnej, wyrobówT produ ko w any ch z odpadów surow ców i m ateriałó w jako p rodu k cji u zu­ pełniającej. Są to więc a rty k u ły o m ałym ze społecznego p u n k tu w idze­ nia znaczeniu.

Specyficznym problem em zw iązanym z rolą w yrobów w k ształto w a­ niu poziom u konsum pcji jest u stalan ie cen a rty k u łó w im portow anych. Ceny dóbr k o nsum p cy jn y ch pochodząych z im portu, k tó re należą do to ­ w arów u zupełniających p ro dukcję k rajo w ą bądź w ogóle nie są w k ra ju w ytw arzan e, u stalane są przez P aństw ow ą K om isję Cen. N atom iast ceny im portow anych a rty k u łó w konsum pcyjnych, które jedynie wzbogacają ofertę rynk o w ą m ogą być ustalane, jeżeli nie przeciw działają tem u inne względy, przez inne jednostki.

Na podział ko m p eten cji cenotw órczych oddziaływ ać może także spe­ cyficzny c h a ra k te r n iek tó ry ch wyrobów . W obecnej p rak ty c e cenotw ór- stw a stosow ana jest n iem al p ełn a d ecen tralizacja u stalan ia cen a rty k u ­ łów m ody i nowości rynkow ych. Do kom petencji PK C zastrzeżone jest kształtow anie cen jedynie dla niew ielkiej gru p y w yrobów należących do om aw ianej k ategorii, a zdecydow aną większość cen nowości rynkow ych (ok. 95%) u sta la ją d y rek to rzy zjednoczeń. 4 Taki podział kom petencji w y­ nika z jed n ej stro n y z chęci zainteresow ania organizacji gospodarczych ciągłym odnaw ianiem i u a tra k cy jn ian ie m a so rty m e n tu p rodukcji (ceny nowości zapew n iają w iększy zysk), a z d ru giej jest spowodow any ko­ niecznością zapew nienia szybkich i elastycznych decyzji cenowych, od­ pow iadających a k tu a ln ej sy tu acji rynkow ej. Tak więc jednostki, w k tó ­ ry ch a rty k u ły m ody i nowości rynkow e posiadają d uży udział w całej p ro du k cji pow inny dysponow ać odpowiednio w iększym i upraw nieniam i do kształtow an ia cen.

E konom iczne determ inanty... 75 W yniki badań potw ierdzają powyższą tezę. W zjednoczeniach: P rze­ m ysłu Dziew iarskiego i Pończoszniczego, Odzieżowego oraz Skórzanego, w których udział arty ku łó w m ody w dostaw ach rynkow ych w ynosił w r. 1977 odpowiednio: 20,4%, 61,8%, 34,1%, istniała jednocześnie znaczna decentralizacja decyzji cenotwórczych. Poza cenam i nielicznych grup w y­ robów, k tóry ch kształtow anie zastrzeżone było do kom petencji PKC, w szystkie ceny ustalan e były przez d y rek to ra danego zjednoczenia bądź dyrek toró w zgrupow anych w nim przedsiębiorstw . Szczególnie szerokie upraw n ienia do ustalania cen detalicznych przez d y rek torów przed się­ biorstw istniały w b ranży odzieżowej, gdzie udział nowości rynkow ych w ogólnej produkcji był najw iększy.

N ależy zwrócić uw agę na fakt, że rola nowości rynkow ych będzie zależała od relacji p o p y tu i podaży na danym rynk u. W sy tu acji okreś­ lanej jako ry n ek konsum enta nowości stają się przedm iotem zaintereso­ wania nabyw ców wówczas, gdy posiadają faktycznie wyższą w artość u ż y t­ kową od wyrobów7 produkow anych dotychczas. Do w ypaczenia roli no­ wości rynkow ych dochodzi natom iast w przypadku w ystępow ania ry n k u producenta, gdy nabyw cy nie m ają możliwości w yboru produktów i m u ­ szą kupow ać po wyższych cenach a rty k u ły będące tylko pozornym i- no­ wościami. P rzykładów w tym zakresie dostarcza aż nadto ówczesna sy­ tu acja rynkow a. W takim przypadku, w ystępow anie dużej d ecen traliza­ cji decyzji wT zakresie ustalan ia cen arty k ułów mody i nowości rynkow ych może doprow adzić do jaskraw ego nadużyw ania przez producentów do­ m inującej pozycji na ry n k u i działania ich ze szkodą dla konsum entów . Pojaw ia się wówczas konieczność stosow ania szczególnie ostrych zasad klasyfikacji wyrobów do g rupy określanej m ianem arty k ułó w m ody i no­ wości rynkow ych oraz k ontroli praw idłow ości ustalan ia i stosow ania cen w celu ochrony interesów konsum entów .

Z rodzajem w yrobów , jako czynnikiem w yznaczającym podział kom ­ peten cji cenotw órczych zw iązany jest też problem wyrobów o cenach sezonow o-zm iennych. W zw iązku z wym ogiem dokonyw ania szybkich zm ian cen tych wyrobów7, pojaw ia się konieczność przekazyw ania u p ra w ­ nień do kształtow ania cen sezonow o-zm iennych jednostkom p osiadają­ cym bezpośrednią styczność z rynkiem tych wyrobów. Przykładow o, Zjednoczenie P rzem y słu Owocowo-W arzywnego w ykorzystujące jako su ­ rowiec szereg arty k u łó w o cenach sezonow o-zm iennych (w arzyw a, owo­ ce) posiada dość szerokie upraw nienia do u stalania cen a rty k u łó w pro­ dukow anych na ich bazie z w yłączeniem na rzecz PKC jedynie ceny dżemów, pow ideł i m arm olad, ze względu na spore znaczenie tych w y ­ robów w k ształtow aniu poziomu spożycia ludności.

76 W a cła w G rzybow ski, Jerzy W ęcław sk i

cji cenotw órczych jest c h a ra k te r r y n k u .5 W gospodarce m ogą w ystęp o­ wać dw a rodzaje ry n k u : ry n ek pro d u cen ta i ry n ek konsum enta. O ry n k u pro d u cen ta m ów im y wówczas, gdy prod u cen t zn ajdu je się na ry n k u w u p rzy w ilejo w an ej (m niej lub bardziej m onopolistycznej) sytuacji, n a rz u ­ cając konsum entow i w a ru n k i sprzedaży tow arów i usług. R ynek konsu­ m en ta c h a ra k te ry z u je się przede w szystkim m ożliwością w yboru przez nabyw cę ro d zaju w yrobu, jego jakości, a tak że i ceny. R ynek konsu­ m en ta nie może być oczywiście p rostym przeciw ieństw em ry n k u p ro d u ­ centa, gdyż producenci dysponują, n aw et p rzy u przyw ilejow anej sy tuacji n abyw cy, stosunkow o szerokim i m ożliw ościam i oddziaływ ania na kon­ sum entów , k sz ta łtu ją c ich g u sty i upodobania, np. poprzez reklam ę. R ynek p ro d u cen ta łączy się z reg u ły z sy tu a c ją niezrów now ażonego popy tu, n ato m iast ry n ek k o nsum enta z istnieniem pełnej rów now agi r y n ­ kow ej. W ydaje się, że ry n ek pro d u cen ta i ry n ek ko nsum enta należy łą­ czyć nie ty lk o z relacjam i pom iędzy podażą i popytem , ale i z m echaniz­ m em funkcjonow ania jedn ostek gospodarczych, k tóry, u trzy m y w an y p rzez dłuższy czas, w y tw arza p ew n ą ru ty n ę w tra k to w a n iu sy tu acji ry n ­ kow ych.

P rzyznanie p rzy w ystępo w aniu ry n k u p ro du cen ta szerszych u p ra w ­ n ień cenotw órczych przedsiębiorstw om , a n aw et zjednoczeniom um acnia jeszcze ich pozycję i ta k już zbyt uprzyw ilejo w aną w stosunku do na­ byw cy. Je d y n y m rozw iązaniem jest wówczas k o n centracja decyzji ce­ now ych na szczeblu cen traln y m , a p rzy przek azan iu ty ch u p raw n ień niż­ szym szczeblom, np. zjednoczeniom , zachodzi konieczność szerszej i częst­ szej k o ntroli sposobu k o rzy stan ia z tych upraw nień .

P rzy ry n k u k o n su m en ta d ecentralizacja u p raw n ień cenowych jest na­ w et konieczna, oczywiście pód w aru n k iem w prow adzenia regulow anego sy stem u k ształto w ania cen. B rak skutecznej reg ulacji cen traln ej może w yzw olić u pro d u cen tów tend encje do stosow ania sy tu acji ry n k u p ro d u ­

centa, k tó ry jest dla p rzed sięb iorstw a produkcyjnego ry n k iem daleko ła t­ w iejszym , bo nie w ym aga poszukiw ania i zdobyw ania nabyw cy.

Nie trzeb a udow adniać, że w Polsce od szeregu lat dom inuje ry n ek pro du centa. Oczywiście m ożna znaleźć ry n k i zbliżone do ry n k u konsu­ m en ta, ale jeszcze łatw iej znaleźć rynki, na k tó ry ch przez wiele lat w y ­ stę p u je bardzo w y raźna d ysproporcja pom iędzy podażą a popytem oraz m iędzy w ym ogam i nabyw ców a nikłym i przejaw am i reak cji p rod u cen­ tów na te w ym ogi. Nie w y d aje się jednak, aby, podejm ow ane od pew n e­ go czasu, p rób y uporządkow ania sy stem u cen pow inny być podporząd­ kow ane sy tu acji ry n k u prod u cen ta. Z akładałoby to bowiem trw ałość tego

5 W. B . S z t y b e r : T eo ria i p o l i t y k a cen w g o sp o d a r c e so c j a li s ty c z n e j, W ar­ szaw a 1973, s. 300.

E konom iczne determ inanty... 77 ry n ku , k tó ry stw arza zbyt w iele kłopotów nie tylko nabyw com , ale rów ­ nież organom centralnym .

Nie w ynika jed nak z tego w niosek przeciw ny do poprzedniego, że po­ dział k om petencji cenotw órczych pow inien być dostosow any do ry n k u konsum enta. W ydaje się, że przy podziale kom petencji cenotw órczych p u n k tem w yjścia pow inny być istniejące realia rynkow e, z ty m że trz e ­ ba je zmieniać, w ykorzystując do tego celu in stru m e n ty cenowe. In s tru ­ m en tam i tym i nie m ożna posługiwać się w yłącznie dla zabezpieczenia bieżącej rów now agi rynkow ej, ale przede w szystkim pow inny one służyć kształto w an iu rów now agi dynam icznej.

Konieczność stopniow ej zm iany c h a ra k te ru ry n k u skłania do w nio­ sku, że podział kom petencji cenotw órczych pow inien być kształto w any rów nież stopniowo. Takie rozw iązanie zm niejsza ryzyko popełnienia błę­ dów, k tóre m ogłyby ujem nie w płynąć na skuteczną realizację zm iany sy tu acji rynkow ej. Z drugiej strony, stopniowe kształtow anie nowego uk ład u kom petencji cenotw órczych stw arza groźbę, że zm iany te mogą być m niej efektyw ne i może mieć m iejsce za słabe oddziaływ anie zm ie­ rzające do pokonania ukształtow anej ru ty n y działania. Dla zlikw idow a­ nia tego niebezpieczeństw a konieczne są nie tylko zm iany u k ład u kom ­ p eten cji cenotw órczych, ale rów nież jednoczesne oddziaływ anie za po­ mocą zespołu in stru m entó w ekonomicznych.

Ponieważ, jak zaznaczyliśm y, rzadko w ystęp uje w naszej gospodarce sytu acja ry n k u nabyw cy, tru d n o jest zw eryfikow ać na podstaw ie danych em pirycznych w pływ ry n k u p roducenta i ry n k u k onsum enta na podział kom petencji cenotw órczych. Jako p rzy k ład y m ożem y jedynie w ykorzy­ stać sy tu acje ry n k u p roducenta o różnej rozpiętości pom iędzy podażą a popytem . W p rzy p ad k u w ystępow ania szczególnie dużych niedoborów arty k u łó w m ających istotne znaczenie w zaspokajaniu potrzeb konsurnp- cyjnych zastrzeżono u stalanie ich cen do kom petencji centralny ch o rg a ­ nów ad m inistracji państw ow ej. Na p rzykład w zjednoczeniach: P rzem y ­ słu D ziewiarskiego i Pończoszniczego, Odzieżowego oraz Skórzanego, gdzie, jak już w spom nieliśm y, istnieje bardzo duża decentralizacja kom ­ p etencji w u stalan iu cen, nastąpiło w yłączenie z zakresu u p raw n ień ce­ notw órczych dy rektorów tych jednostek kształtow ania cen szczególnie deficytow ych wyrobów.

Dla skutecznego zlikw idow ania u przyw ilejow anej pozycji pro ducen ­ tów konieczne jest nie tylko dążenie do zapew nienia rów now agi podaży i popytu, ale też zw iązana z w ystęp u jącą w takich p rzy pad kach d e c en tra ­ lizacją u p raw n ień cenotw órczych zwiększona kontrola praw idłow ości w y ­ korzy stan ia kom petencji w zakresie u stalania cen. Ten o statni po stu lat jest szczególnie a k tu a ln y obecnie, gdyż p rzy w ystępow aniu ry n k u p ro ­ ducenta, wzmożona kontrola działalności cenotw órczej jednostek gospo­

78 W a cła w G rzybow ski, Jerzy W ęcław sk i

d a rk i uspołecznionej m a w ażne znaczenie dla ochrony interesów konsu­ m en ta przed m an ip u lacjam i cenow ym i stosow anym i przez zjednoczenia i przedsiębiorstw a. W szczególnie drasty czn ych p rzypadkach ujaw nienia takich w ykroczeń dochodzi do odebrania u p raw n ień w zakresie ustalania cen, jak to m iało m iejsce w r. 1977 w odniesieniu do niektó rych p rzed ­ siębiorstw b ran ży odzieżowej.

Z aprezentow ana analiza k ry te rió w w yznaczających podział kom p eten ­ cji cenotw órczych nie daje oczywiście jednoznacznej odpowiedzi na p y ­ tanie, kto jakie ceny pow inien ustalać. W skazuje jedynie na czynniki, k tó re pow inny być uw zględnione p rzy kształtow aniu u k ład u kom p eten ­ cji cenotw órczych.

W ym ienione tu ta j k ry te ria podziału kom petencji mogą oczywiście działać grupow o, w yznaczając dany rozkład u p raw n ień w zakresie u sta ­ lania cen jako w ypadkow ą oddziaływ ania k ilk u czynników . Na przykład zastrzeżenie u stalan ia cen pralek , zam rażarek, odbiorników telew izy j­ nych, m agnetofonów do decyzji P aństw ow ej K om isji Cen w ynika z d u ­ żego ich znaczenia w k ształtow an iu kosztów u trzy m an ia ludności oraz jest rez u lta tem w ystępow ania istotn ych niedoborów większości w y ro ­ bów należących do wrym ienionych grup przy jednoczesnym w ystępow aniu na ry n k u k rajo w y m im portow any ch arty k u łó w tego rodzaju. C entrum m usi określać odpow iednie relacje ich cen do zbliżonych w yrobów pro­ d ukcji zagranicznej. Nie bez znaczenia jest też w ty m przy p ad k u reali­ zacja określonych p refe re n c ji ogólnospołecznych w odniesieniu do tych artykułów ’, a m ianow icie dążenie do uczynienia z nich arty k u łó w pow ­ szechnego u ż y tk u zn ajd u jących się w w yposażeniu w szystkich gospo­ d a rstw dom ow ych. W aspekcie ty m pojaw ia się więc rów nież konieczność uw yd atn ien ia sty m u lacy jn ej fu n k cji cen jako jednego z czynników sk ła­ niających prod u cen tó w do zw iększenia dostaw om aw ianych artykułów . N ależy rów nież zaznaczyć, że om aw iane k ry te ria podziału kom pe­ ten c ji cenotw órczych należy trak to w ać w sposób elastyczny, tzn. uw zględ­ niać zm iany, jakie zachodzą w ch arak terze danego k ry te riu m , gdyż po­ w odują one odm ienne jego oddziaływ anie. N ależy więc wziąć pod uw a­ gę p rzy budow aniu u k ład u podziału kom petencji cenotw órczych takie zm iany, jak: ew olucyjne przeobrażenia w ram ach system u funkcjonow a­ nia gospodarki narodow ej, zm iany podstaw ow ej fu n k cji cen, zm iany in­ teresów podm iotów gospodarczych, w zrost stopy życiowej społeczeństw a i zw iązane z ty m upow szechnianie się w yrobów uznaw anych dotychczas za luksusow e, p rzem ian y w c h arak terze ry n k u itp. Dopiero dynam iczne p otrak to w an ie k ry te rió w w yznaczających podział kom petencji cenotw ór­ czych pozwoli na określenie praw idłow ego rozkładu decyzji w zakresie k ształto w an ia cen i ty m sam ym w płynie na większą skuteczność całego sy stem u cen jako elem en tu zarządzania gospodarką narodow ą.

Экономические детерминанты... ₇₉ Р Е З Ю М Е Автор предпринял попытку вы деления основны х эконом ических ф акторов, детерм инирую щ и х раздел ен и е компетенций в области установления цен на ср ед­ ства потребления. Теоретические р ассуж ден и я дополняю тся примерами, взятыми из эм пирических исследований. Основным фактором , определяю щ им ценообразовательную политику, явля­ ется характер актуальной системы управления народным хозяйством. Р ассм а­ тривая этот критерий, автор анализирует достоинства и недостатки как системы централизованной, так и децентрализованной. В заклю чение исследователь при­ ходи т к выводу, что единственным реальным реш ением этого вопроса м ож ет быть смеш анная система, а пропорция элементов крайних систем дол ж н а отве­ чать актуальной общ ественно-политической ситуации в государстве. Затем подвергается анализу влияние основ формирования цен и и х ф у н к ­ ций на раздел ен и е ценообразовательны х компетенций. Сравнительно широко рассматривает автор воздействие интересов отдельны х участников рынка — государства, единиц обобщ ествленного хозяйства и инди­ видуальны х потребителей на р аздел полномочий в области установления цен. П осле этого автор анализирует группы критериев, влияние которы х можно оценивать не только путем теоретических р ассуж дений , но и подтвердить со­ ответствую щ ими эмпирическими данными. Итак, рассматривая роль и ф ункции изделий в ф ормировании потребления, автор произвел делен и е средств потреб­ ления на основные потребности и потребности дальш его порядка; притом у к а ­ зы вается и х влияние на р азл ож ен и е реш ений в области установления цен. Очередным ф актором , детерминирую щ им р азделен и е ценообразовательны х компетенций, является вид изделия. Здесь принимаются во внимание реш ения, которые в период 70-х годов выносились по отнош ению к широко распростра­ ненной тогда системе цен на новые товары и сезонно-изм еняю щ им ся ценам. В заклю чение автор проанализировал влияние характера рынка на р азм е­ щ ение правомочий на установление цен. П ричем исследователь опирался на повсеместно применяемое деление на рынок производителей и рынок потре­ бителей. П оды тож ивая автор указы вает, что вы деленны е им критерия путем груп­ пового воздействия действительно детерминирую т формирование определенной системы ценообразовательны х компетенций, а сила влияния отдельны х факторов непостоянна и зависит от времени. S U M M A R Y

The authors of th e stu d y undertake an attem pt to id en tify th e m ain econom ic factors w h ich d eterm in e th e assign m en t of rights to estab lish prices of consum ption m eans. T h eoretical considerations are com plem ented by ex a m p le from em pirical in v estig a tio n s.

The fu n d am en tal factor w h ich d eterm ines th e assign m en t of price settin g decisions is seen in th e character of a current system of m anaging th e n ational econom y. D iscu ssin g this criterion th e authors a n a ly se the ad van tages and d isa d v a n t­ ages of cen tralized and d e-cen tralized system s. This section of the paper concludes w ith a sta tem en t th at th e only realistic so lu tio n is a m ix ed sy stem in w h ich th e

80 W a cła w G rzybow ski, Jerzy W ęcła w sk i

sh a re of th e elem en ts of both ex trem e sy stem s should be ad ju sted to a current so cio -eco n o m ic situ ation .

T he n e x t part of th e stu d y a n a ly ses th e in flu en ce of th e fou n d ation s of price se ttin g and th eir fu n ctio n s on th e a ssig n m en t of price se ttin g rights.

The authors d ev o te co n sid era b le sp ace to th e in flu en ce ex erted by particu lar p articip an ts in th e m arket, th at is, th e state, u n its of socialized econom y, and in d iv id u a l con su m ers, on th e a ssig n m en t of price settin g rights.

The n e x t se c tio n of th e paper d eals w ith an a n a ly sis of a group of criteria w h o se in flu en ce m ay not on ly be estim ated by w a y of th eo retica l con sid eration s but m ay also be su pported by appropriate em p irical data. Thus, d iscu ssin g the role and fu n ctio n s of good s in reg u la tin g consum ption, th e authors m ake u se of th e d istrib u tion o f co n su m p tio n goods to sa tisfy th e elem en ta ry and n o n -elem en ta ry n eed s and th e y p resen t its e ffe c t on th e assig n m en t of price settin g rights.

A n oth er fa cto r w h ich d eterm in es th e a ssig n m en t of price settin g rights is found in th e ty p e of goods. F rom this p oin t of v iew , th e authors tak e into account the so lu tio n s em p loyed in th e sy stem of prices of m arket n o v elties and season al, flu ctu a tin g prices, w id e ly prop agated in th e ’se v e n tie s.

F in a lly , th e y a n a ly se th e in flu en ce of m arket ch aracteristics on th e assign em en t of price settin g righ ts. T his is based on th e com m on ly accepted d istin ction b etw een th e se lle r ’s m ark et and th e b u y er’s m arket.

In th e su m m in g up of th e con sid eration s th e authors in d icate th at th e criteria d istin g u ish ed by th em r e a lly d eterm in e th e fo rm a tio n of a g iv e n sy stem o f price se ttin g rights by com bined im pact, w h ile th e stren g th of th e in flu en ce of p a rti­ cu lar factors is su b ject to ch an ge in tim e.