Wyniki akcji zabezpieczającej podworskie dobra kulturalne w latach 1945-1946

Władysław Kosterski-Spalski

Wyniki akcji zabezpieczającej

podworskie dobra kulturalne w

latach 1945-1946

Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 2, 378-383

1964

4 W W ojewódzkim Archiwum Państw ow ym w K ielcach przechow yw any jest zespół akt Dem bińskich z Gór i Przysuchy.

КОЛЛЕКЦИЯ АРХИВНЫ Х ДОКУМЕНТОВ В СВЕНТОКЖИЖСКОМ МУЗЕЕ В КЕЛЬЦАХ Часть коллекции, в которой находится свыше десяти городских и цеховы х документов периода 1428—1786 и 18 документов относящихся к семействам Мышковских и Велёпольских, входит в состав так наз. архива майората Мыш- ковских, хранящегося в настоящее время в Воеводском государственном архиве в Кельцах. Другую группу коллекции составляют материалы относящиеся к четырёхлетнему сейму и к восстанию Костюшки, и немало — порой инте­ ресной — переписки.

COLLECTION OF ARCHIVAL DOCUMENTS IN THE ŚWIĘTOKRZYSKI MUSEUM AT KIELCE

A part of a collection containing some m unicipal- and guild documents of the years 1428— 1786 and 18 documents concerning the M yszkowski and W ielo­ polski fam ilies belong to the so called archive of the M yszkowski estate, n ow a­ days kept in the provincial State Archive at Kielce. A nother group of the collec­ tion is composed of docum ents pertaining to Four-Y ear Seym and Kościuszko Insurrection. That group contains also a considerable num ber of letters among them some interesting ones, w ritten by different persons.

WŁADYSŁAW KOSTERSKI-SPALSKI

W YNIK I AKCJI ZABEZ PIE C Z A JĄ C E J PO DW O RSK IE D O B R A

K U L TU R A L N E W LATACH 1945— 1946

Po w yzw oleniu, w 1945 i 1946 r. grono ludzi dobrej woli przystąpiło do

rato w an ia ocalałych z pożogi w ojennej dóbr k u ltu ro w y ch z opuszczonych pa­

łaców i dworów.

P raca ta, prow adzona w niezm iernie ciężkich w arunk ach , przy b raku

środków lokom ocji, ciepłej odzieży i obuw ia, b ra k u żyw ności — w okresie

trudności pow ojennych — w ym agała w yjątkow ego pośw ięcenia, energii, zdro­

w ia i częstokroć dużego tu p e tu w drażliw ych n ieraz spraw ach.

U ciekające w popłochu w ojska niem ieckie i zam ęt w alk na ty łach dopro­

w adziły do pozostaw ienia większości opuszczonych dw orów na łaskę losu.

Toczące się szybko w yp ad k i w ym agały pośpiechu i czynnej inicjatyw y.

P rzebyw ający wówczas w Pińczow ie a rty sta m alarz, śp. S tefan Styczyń­

ski, przedw ojenny ilu stra to r pism m łodzieżowych, niem al sam ozw ańczo przy­

stąpił do akcji zabezpieczającej.

W ciągu 42 dni lutego i m arca 1945 roku — k ied y nie było jeszcze w Kiel­

cach mowy o jakiejś zorganizow anej i upraw nionej akcji, S tyczyński, w czasie

Wyni ki akcji zabezpieczającej 379

ówczesnej m roźnej zimy i późniejszych roztopów — praw ie „obiegł” z b rak u

środków lokomocji 17 opuszczonych dworów , aby zabezpieczyć m ienie k u l­

turowe.

Dwory: w Górach, Sancygniow ie, K azim ierzy W ielkiej a przede w szyst­

kim w C hrobrzu — były pierw szym i m iejscam i, które zlustrow ał i zabez­

pieczył prow izorycznie, n iejednokrotnie tylko przy pomocy szkolnej dziatw y,

poniew aż nie m iał funduszów na pracę najem ną. Na teren ie pow iatu urządził

k ilk a składnic, z których wywieziono w k ilk u w ąskotorow ych w agonach m u­

zealia i księgozbiory.

To w łaśnie S tyczyński — gdy jego alarm y słane do Kielc nie odnosiły

skiitku — w ponury dzień m arcow y, na przygodnym w ojskow ym samocho­

dzie z ziem niakam i, zm arznięty na kość przyjechał do K ielc i poruszył tam

w szystkie m ożliwe instancje, aby w reszcie pom yślano o należytym zabezpie­

czeniu opuszczonych dóbr podw orskich.

S tyczyński rów nież opracow ał m etody pracy terenow ej, k tó rą zastoso­

w ano przy dalszych poczynaniach zwożenia m ateriałów do Muzeum Św ięto­

krzyskiego.

Blisko jedną trzecią m uzealiów i najcenniejszych zbiorów bibliotecznych

zwiózł lub zabezpieczył St. Styczyński. On rów nież do czerwca 1945 r. poszu­

kiw ał aż do sk u tk u obrazu Lam piego, którego odnalezienie om yłkowo p rzy­

pisyw ano drow i J. Nowakowi-Dłużewskiem u.

Z nający osobiście Styczyńskiego podziw iali jego pasję ratowTania i za­

bezpieczania różnych dóbr k ulturow ych, bez tro sk i o swoje niezbyt dobre

zdrowie.

Z końcem w rześnia 1945 roku S tyczyński odszedł do W rocław ia, gdzie

jak o delegat N aczelnej D yrekcji Muzeów i O chrony Z abytków zajęty był za­

bezpieczeniem zabytków w szerszym zakresie.

Z m arły zrobił wszystko, co mógł, dla u ra to w an ia pozostałych dóbr k u ltu ­

ralny ch naszego regionu — lecz do śm ierci nie doczekał się należytego uzna­

nia za swą o fiarną pracę w ta k ciężkich w arunkach.

A larm y Styczyńskiego, a później lite ra ta M ortona spow odow ały dopiero

pierw szy w yjazd w teren do C hrobrza naczelnika W ydziału K u ltu ry i Sztuki,

Ju lia n a Rogozińskiego, i d y rek to ra M uzeum Św iętokrzyskiego, d ra Juliusza

Nowaka-D łużewskiego.

P rzy tym pierw szym w yjeździe zabrano jed ynie tyle, ile można było zała­

dować do sam ochodu z rzeczy prow izorycznie zabezpieczonych przez S tyczyń­

skiego.

C hroberz, siedziba W ielopolskich po G onzaga-M yszkow skich, był jedną

z w artościow szych siedzib m agnackich na tere n ie regionu.

O lbrzym ia biblioteka, ocalała przez okres „potopu”, pow stań i dwóch

ostatnich w ojen, zaw ierała w iele cennych książek. B yły tam d ru k i bazylej-

skie, ocenione przed w ojną na sto tysięcy fran kó w szw ajcarskich, była cała

skrzynia dyplom atów pergam inow ych od czasów K azim ierza Wielkiego. Z nale­

ziono przy lu stracji tylko część tych druków , skrzynia z p ergam inam i zaginęła.

B yły tam rów nież cenne obrazy i p o rtre ty , m iędzy innym i roboty cechowego

m alarza, A ntoniego Misiowskiego, i cały cykl obrazów i p o rtretó w Jacka Mal­

czewskiego, k tó re trzeba było rew indykow ać aż w M iechowie przy pomocy

U rzędu Bezpieczeństwa. Ocalałe cenne archiw a chroberskie po przew iezieniu

do Kielc uporządkow ał dr A ntoni R ybarski, po czym zostały przekazane do

C entralnego A rchiw um w W arszawie.

Sam odzielne akcje, zabezpieczające podw orskie m ienie kulturow e, p ro w a­

dzili rów nież: P io tr Gan, przy pomocy a rty sty m alarza S tefana Ju liusza Roela,

B abski w pow. opatow skim i M. P rzybysz w pow. sandom ierskim . Oni zało­

żyli rów nież składnice zabezpieczonego m ienia.

Dopiero po pierw szej w yp raw ie chroberskiej w k w ietn iu 1945 r. zo rg ani­

zow ano planow ą akcję zwózki m uzealiów . Zajęli się tym poza Juliuszem No-

wakiem -D łużew skim : Jen A leksander Zarem ba, re fe re n t muzeów w Urzędzie

W ojew ódzkim w Kielcach, d r M arian W itkow ski, d y re k to r W ojewódzkiego

A rchiw um A kt D aw nych, d r Tadeusz P rzypkow ski z Jędrzejow a, S tefan S ty ­

czyński, arty sta m alarz, K o n stan ty Sielepin i Bogusław Pauli.

P rzy w ydatnej pomocy w ojew ody Kieleckiego, E ugeniusza W iślicza-Iw ań-

czyka, w icew ojew ody m gra H enryka U rbanow icza i naczelnika W ydziału K ul­

tu ry i Sztuki, Ju lian a Rogozińskiego — przystąpiono do planow ej lu stracji

opuszczonych dw orów i zwożenia m uzealiów i książek do Muzeum Św ięto­

krzyskiego.

Zaznaczyć trzeba, że zadanie było trudne. W tym czasie nie było k om uni­

kacji autobusow ej. Sam ochody państw ow e m ożna było otrzym ać tylko w e­

dług ustalonego planu, za zezw oleniem wojew ody. K ażde zdobycie wozu cię­

żarow ego w ym agało w iele energii, w ytrw ałości, a n aw et tup etu . W yjeżdżający

w te re n korzystali tylko ze służbow ych diet, jeżeli byli pracow nikam i p ań­

stw ow ym i, lub też diet w ypłacanych przez M uzeum Św iętokrzyskie.

T rzeba było mieć dużo odczucia powagi ówczesnych okoliczności, n ag lą­

cych do szybkiego ratow ania dóbr k ulturow ych w ciężkich w aru n k ach powo­

jennych. Jazdy w otw arty ch wozach ciężarow ych po rozm okłych drogach

polnych, po których nie chcieli jeździć kierow cy, nie należały do przyjem ­

ności. Tylko przekonanie, że w ykonuje się pracę konieczną, któ rej ktoś inny

nie będzie mógł zrobić, dynam izow ało wolę tych ludzi, którzy podjęli się

zw ózki m uzealiów i bibliotek.

A kcja zwózkowa została zakończona w styczniu 1946 roku — w ynikiem

jej było ponad 2 000 pozycji w obrazach, rzeźbach, m eblach, ceram ice itp., po­

nad 400 pozycji w grafice i około 40 000 tom ów książek, w czym znaczna ilość

starodruków . Przyw iezione rzeczy były w pisyw ane do księgi inw entarzow ej

w dwóch egzem plarzach, z k tó ry ch jeden zostaw ał w m uzeum , a d ru g i prze­

syłano do W ojewódzkiego W ydziału K u ltu ry i Sztuki.

W tym czasie S tefan S tyczyński i dr P rzyp ko w ski w yłączyli część książek

celem zestaw ienia podręcznej biblioteki. N iestety nie doszło do jej urządzenia,

gdyż księgozbiór, choć zw ieziony staraniem m uzeum , został ostatecznie prze­

kazany W ojewódzkiej B ibliotece Publicznej. Obecnie istniejąca biblioteka

podręczna składa się z ocalałych bibliotek: K ieleckiego O ddziału Polskiego To­

w arzystw a K rajoznaw czego, K ieleckiego In sty tu tu B adań R egionalnych i za­

kupów , czynionych po upaństw ow ieniu muzeum.

ŹRÓDŁA

1. Opis początków akcji zabezpieczającej Jana Aleksandra Zaremby (rękopis w posiadaniu autora).

2. Wykaz zlustrowanych dworów, sporządzony przez J. A. Zarembę (w posia­ daniu autora).

Wyniki akcji zabezpieczającej 381

4. K o resp on d en cja autora z arty stą m alarzem S tefa n em J u liu szem R oelem i in sp ek to rem N IK -u S ta n isła w em B roniczem .

5. A r ty k u ły dra J. N o w a k a -D łu żew sk ieg o w czasop ism ach : „D ziennik P o ­ w sz e c h n y ”, 1945; „W ieś”, 1947, nr 33; „Ż ycie i M y śl”, 1961, nr 11, 12; „W spół­

c zesn o ść”, 1962, nr 14, 23.

6. R ela cje u stn e: Jana A lek san d ra Z arem by, dra M ariana W itk ow sk iego, S t e ­ fan a R oela oraz P iotra Gana.

W Y KAZ

m a ją tk ó w zb adanych, z k tórych o ca lo n e za b y tk i i k sięgozb iory zw iezio n o do M uzeum Ś w ięto k rzy sk ieg o w K ielcach

POW. CZĘSTOCHO W SKI 27. K liszó w — G órskich

1. Zloty Potok

- Raczyńskich

28' Beisce

- Bys»wskich

„ ^ 29. Ziem blice — Linowskich

l U W . l i l í Z í i L d v l , . ,

0

2. Bałtów — D ruckich-Lu- , , . ,

. . . . 31. Czarkowy — Pusłow skich

beckich / ^ ,

32. Krzczonow — Pusłowskich

POW. JĘDR ZEJO W SK I 33' W ło sto w ice - N iem iryczów

‘ 34. Podolany

3. Nagłowice — Radziwiłłów 35. Topola — Rzewuskich

4. R zeszówek — D unin-Bor- '

kowskich POW. WŁOSZCZOWSKI

5. Oksa — Radziwiłłów „ , „ , , . , „ , 36. Moskorzew — Potockich

6

8

_ e,. . _ , . , 38. Irządze — (rozgrabione)

9. Slęcin — Onufrowiczow 7

10. Krzelów — W ielopolskich os ina

, , „ , . , „ ., , . , 40. Czaryz — M orstinow 11. Sędziszów — Kaminskich

10

, . T , , IT. . . . , . , 45. Szczekociny — Ciechanowskich

14. Lubcza — W ielowieiskich „ , , . ,

,, . - . , . 46. Zawada — Krzymuskich

15. M otkowice — Górskich (spa- „ , , , 4

. . 47. Maluszyn — (spalony)

lone)

16. Sobków

- Łuszczewskich

pQW KOZIENICKI

17. Mnichów — Jaskłowskich

18. Lipno — Schonów 48. Czarnolas — Jełowickich

19. W odzisław — Lanckorońskich 49. Sycyna — Czaplińskich

50. W acławów

POW. PIŃCZOWSKI 51. Policzno — Przeździeckich

, TT7. , , . . , 52. Trzebień — Zamoyskich

20. Chroberz W ielopolskich

21. Góry •— Dembińskich „ „

_ i ' POW. OPATOWSKI

22. Sancygm ow — Deskurów

23. Morsko — Ciszewskich 53. Jeleniec — Halpertów

24. Kazimierza Wielka 54. Bodzechów — Jankowskich

25. Kobylniki — Morstinów 55. Czyżów

56. Pisary — Raczyńskich 78. Sichów •— Radziwiłłów

57. W ojciecho- 79. Słupia — Radziwiłłów

w ice — B ielińskich 80. Zborów — Łaszkiewiczów

58. Bidziny 81. Radzanów — Patków

59. Jasicę — Czarneckich 82. Hołudza — Chrzanowskich

60. Kaliszany ■— Leszczyńskich

61. Matuchów — Druckich-Lu- POW. MIECHOWSKI

beckich

62. Jacentów — Olszewskich 83. M ichało­

63. Pawłów — Raczyńskich w ice ■— Dąbrowskich

64. Zapusta — Targowskich (zniszczone)

65. Sm iłów — Tańskich 84. Cianowice — Dobieckich

66. Szumsko — Jelskich 85. M

łodziejo-67. Gierczyce — Łempickich w ice •— Dyakowskich

(spalone) 86. Sieborowice — Zakrzeńskich

68. Przeuszyn — Piotrowskich 87. Piotrkow ice Małe

69. Mirogono- 88. M ianocice ■— Hallerów

w ice — R eklew skich 89. Czaple Małe — Popielów

70. Jeleniów — (spalony)

71. Boksyce — Horochów POW. OLKUSKI

72. Garbacz — Jagnińskich

90.

Szczedrko-73. Nagorzyce — Putkow skich

w ice — Chrzanowskich

74. Sarnia _{91. Pilica — Arkuszewskich}

Zwoła — Targowskich 92. Łazy — Żukowskich (zniszczony) 93. Ściborzyce ■— Popielów 75. Grzegorze-94. W ładysła­ w ice — Rauszerów w ów — Bukowskich 95. Minoga — Borowskich POW. STOPNICKI

76. Gnojno — Łuniew skich Zestaw ienie Jana Aleksandra Zaremby

77. Kurozwęki ■— Popielów z 11 VI 1946 r.

WYKAZ

w yjazdów zespołu zajm ującego się lustrow aniem porzuconych dworów i zwożeniem m ienia kulturow ego do Muzeum Św iętokrzyskiego w K ielcach w czasie od 4 k w iet­

nia 1945 do końca roku 1946.

1. Dr MARIAN WITKOWSKI — 22 w yjazdy: '

Turczyn, Biała Wielka, Radoszewice, Skrzydłów, Chrząstów, Podlesie, Mełchów, Korytnica, Jawor, Sobków, K ońskie 2 razy, W arszawa, Łódź, Zagaje, Opatkowice Murowane, N iegosławice, Przezwody, Piotrkowice 2 razy, Łagów, Czarnolas 2 razy, Bierdzieża, Garbatka, M iechów, Sandomierz, Łopnik, Przybysławice, Klim ontów 2 razy, Kurozwęki, Trzebień, Małacliów, Garbacz, Ostrowiec, Boksyce, Opoczno, Opatów, Brzozowa, Wyszmontów, Busko, Radom, W łostów, Bałtów, Momin, Pęsła- wice, Złoty Potok, Olkusz, Pogwizdów, Kępie.

2. JAN ALEKSANDER ZAREMBA — 21 wyjazdów:

Gnojno 2 razy, Kurozwęki 2 razy, Sichów 3 razy, Słupia 2 razy, Zborów 4 razy, Radzanów, Busko 2 razy, Pacanów, N owy Korczyn, Sedzyna, Starachowice 6 razy,

Wy ni ki akcji zabezpieczającej

Bałtów, Sandomierz 2 razy, Opatów 2 razy, Gołębiów, Lipniki, Kurów, Klimontów, Jurkowice, Łoniów, Częstochowa, Witulin, Bodzechów, Czyżów Szlachecki, Pisary, Opoczno, Białaczów, Końskie, Zloty Potok, Jędrzejów, R ytw iany 2 razy, Ostrowiec, Połaniec, Ruszczą, Jeleniec 3 razy, Ćmielów, Czechy, Proszowice, Opatkowice, K rzyżanowice, Pakosław, M ichałów, Starosiedlice, Prandocin, Raj, Pośm iechy, Nago- rzany, M iłowczyce.

3. DR JULIUSZ NOWAK-DŁUŻEWSKI — 13 wyjazdów:

Chroberz 2 razy, Góry 2 razy, Sancygniów 2 razy, Cianowice 2 razy, Rzeplin, Szczerkowice, Minoga 2 razy, Moskorzew, N agłow ice, Pilica, Kurozwęki, Zwoleń, Sycyna, Ziem blice, Miechów 2 razy, Ściborzyce 4 razy, M łodziejowice, M ichałów, Wysocice, Polanowice, Goszyce, Skrzeszowice, Mnichów, Radom, Wośnik, Orońsko.

4. STEFAN STYCZYŃSKI artysta malarz, ów czesny pracownik starostwa w Pińczow ie w dziale kultury i sztuki — 10 wyjazdów.

Kazimierza Wielka, Chroberz, Olkusz, Minoga, Kurozwęki, Góry, Kluczewsko, Moskorzew, Zawady, Irządze, Siedliska, Szczekociny, Nagłowice, Rzeszówek, Chle­ w iska, M otkowice, Lubcza.

5. DR TADEUSZ PRZYPKOWSKI — 8 w yjazdów:

Jędrzejów, N agłowice, Rzeszówek, W odzisław, Krzelów, Zagaje, Opatkowice Murowane.

6

Góry, Mokrsko, Bejsce, Sancygniów , Kazimierza Wielka, Działoszyce. 7. BOGUSŁAW PAULI — 6 w yjazdów :

M iechów, Pogwizdów, Eleonów, Rzędowice, Złoty Potok, W iśniowa.

8

9. Cztery protokoły bez podpisu z bytności w m iejscowościach: Sm ilowice, Mia- nocice, Ojców, Pieskow a Skała.