Czynniki ograniczające działalność modernizacyjną w przedsiębiorstwie przemysłowym

Barbara Janczewska, Zbigniew

Szeloch

Czynniki ograniczające działalność

modernizacyjną w przedsiębiorstwie

przemysłowym

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 15-16, 93-106

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X V /X V I, 7 SECTIO H 1981/82

Zakład Organizacji i Zarządzania Wydziału Ekonomicznego UMCS

B a r b a r a J A N C Z E W S K A , Z b i g n i e w S Z E L O C H

Czynniki ograniczające działalność m odernizacyjną w przedsiębiorstw ie przem ysłow ym

Ф акторы ограничиваю щ ие м одернизационную деятельность в промы ш ленны х предприятиях

Factors R estrictin g M odernization in an In d u strial E nterprise

Realizacja celów przedsiębiorstw przem ysłow ych i w ynikających z nich zadań uw aru n ko w ana jest — m iędzy innym i — m odernizacją ro­ zum ianą jako doprow adzenie w ykonyw anych w nich procesów technolo­ gicznych i wyrobów oraz środków pracy i organizacji do współczesnego poziom u w ym agań tech niczno -o rg anizacy jn y ch .1

Istotn e znaczenie dla socjalistycznej rep ro dukcji rozszerzonej m a po­ ziom techniczny a p a ra tu wytwórczego. Ze względu na udział środków p racy w szeregu procesach gospodarczych zużyw ają się one fizycznie i m uszą być sukcesyw nie zastępow ane nowymi. Jednocześnie ze zuży­ ciem fizycznym , w m iarę up ływ u czasu, środki pracy podlegają zużyciu ekonom icznem u. Dlatego zastępuje się zużyte m aszyny i urządzenia p ro ­ d u k cyjn e innym i, w ydajniejszym i i nowocześniejszym i, odpow iadającym i ak tu a ln y m osiągnięciom postępu naukow o-technicznego.

Od poziom u i sprawTności technicznej a p a ra tu produkcyjnego zależy ilość, jakość i nowoczesność wyrobów w ytw arzany ch w przedsiębior­ stw ach przem ysłow ych, a więc i stopień zaspokojenia potrzeb społecz­ nych. W raz z popraw ą jakości, funkcjonalności i nowoczesności wyrobów sta ją się one bardziej k o nkurencyjne także za granicą. Ma to w ażne zna­ czenie dla naszej gospodarki, gdyż w pływ a na poszerzenie kontaktów zew nętrznych Polski i popraw ę bilansu h an d lu zagranicznego.

94 B arbara Jan czew sk a, Z b ign iew S zeloch

Głów nym zadaniem procesów m o dernizacyjnych jest popraw a efek­ tyw ności gospodarow ania uzyskiw ana dzięki lepszem u w yko rzystan iu istniejących m ocy w ytw órczych. D latego m odernizacja procesów gospo­ darczych m a isto tn y w pływ na ekonom ikę p rzedsiębiorstw przem ysło­ w ych. D ziałalność m odern izacyjna c h a ra k te ry z u je się relatyw rnie w ysoką efektyw nością ekonom iczną, poniew aż stosunkow o niew ielkie nak ład y przynoszą duże korzyści. W w y nik u m odernizacji m ożliw y jest w zrost pro d uk cji lub podw yższenie jakości w yrobów albo też zm niejszenie p ra ­ cochłonności — co p row adzi do obniżki kosztów produkcji. Z tego w zglę­ du m odernizacja procesów gospodarczych m usi być system atycznie p rze­ p row adzana w przed sięb io rstw ach przem ysłow ych. W m iarę opracow y­ w ania now ych tech n ik i technologii prod u k cji — bardziej opłacalnych niż dotychczasow e — pow in n y być one m ożliw ie szybko w drażane do p ra k ­ ty k i przem ysłow ej. Nie m niej w ażne znaczenie dla ekonom iki p rzedsię­ bio rstw a m a w prow adzanie postęp u organizacyjnego. Chodzi o stosow a­ nie nowoczesnych sposobów organizow ania działań ludzi, m etod zarządza­ nia oraz tech n ik organizow ania i kierow ania działalnością p rodukcyjną. Na rolę i zakres m odernizacji realizow anej w p rak ty c e w p ływ ają róż­ ne czynniki. Od sy tu acji ekonom icznej podm iotu działalności m oderniza- eyj nej zależy zakres podejm ow anego i zrealizow anego przedsięw zięcia, unow ocześniającego proces gospodarczy.

P rak ty czn a realizacja procesów m odernizacyjnych n apotyka na p ew ­ ne opory i ham ulce, k tó re mogą być pow odem niepodjęcia bądź n iezreali­ zow ania rozpoczętej m odernizacji. T rudności w ystęp ujące w p rzedsię­ biorstw ach przem ysłow ych podczas działalności m odernizacyjnej są róż­ norodne, rów nież siła ich oddziaływ ania jest różna.

Celem opracow ania je st przeanalizow anie trudności h am ujący ch dzia­ łalność m odernizacy jną p rzedsięb iorstw przem ysłow ych. B adając te n p ro ­ blem zwrócono szczególną uw agę na rodzaje czynników ograniczających m odernizację, dokonano ich typologii i określono siłę oddziaływ ania.

Jed ny m ze źródeł in fo rm acji o trudnościach, jakie n ap o ty k ają p ra k ­ ty cy zajm u jący się organizacją i realizacją m odernizacji w przedsiębior­ stw ach przem ysłow ych, b yły b adania ankietow e. B adania te przep ro w a­ dzono w siedm iu dużych przedsiębiorstw ach przem ysłow ych, zlokalizo­ w anych na tere n ie m akroregionu środkow o-w schodniego. Sześć z nich — to przedsiębiorstw a p rzem y słu elektrom aszynow ego, a jedno — chem icz­ nego. Są to najw iększe i n ajbard ziej rep re z en ta ty w n e dla badanego re- g io n u je d n o s tk i przem ysłow e.

Ze w zględu na odm ienny c h a ra k te r procesów7 pro d u k cy jn y ch oraz róż­ ne przeznaczenie w yrobów w y tw arzan y ch w badanych przed sięb ior­ stw ach, podzielono je na cztery grupy: I — p rzedsiębiorstw a w y tw a rz a ­ jące środki p ro d u k cji o skom plikow anym ch arak terze, II — p rzed się­

C zynniki ograniczające działalność m odernizacyjną... ₉₅

biorstw a w ytw arzające środki produkcji (masowo i seryjnie), o nieskom ­ plikow anym charakterze, III — przedsiębiorstw a produk ujące nieskom pli­ kow ane środki konsum pcji (dobra trw ałego uży tku domowego), IV — przedsiębiorstw a przem ysłu chemicznego w ytw arzające środki produkcji.

Badania ankietow e m iały c h a ra k te r anonim owy i objęły — w każ­ dym badanym przedsiębiorstw ie — pracow ników na stanow iskach kie­ rowniczych, zatrudnionych w n astępujących kom órkach organizacyjnych: technologicznej, rozw oju, głównego m echanika, głównego en erg etyk a, po­ stępu technicznego, przygotow ania inw estycji, analizy ekonom icznej, p la ­ now ania ekonomicznego, kosztów i cen oraz księgowości. Dobór respo n­ dentów m iał c h a ra k te r celowy.

W yw iady nieskategoryzow ane przeprow adzone zostały z w ylosow a­ nym i (po jednej z każdego przedsiębiorstw a) osobami, najbardziej kom ­ p eten tn y m i w zakresie problem ów m odernizacji w danym przedsiębior­ stwie.

W opracow aniu w yróżniono cztery rodzaje m odernizacji, k tó rych k ry ­ teriu m klasy fikacy jn ym jest przedm iot tej działalności. W ydzielono więc m odernizację środków pracy, wyrobów, procesów technologicznych i m e­ tod organizacji. Unowocześnianie środków pracy polega na dokonyw aniu zm ian w k o n stru kcji m aszyn oraz na zastąpieniu p rzestarzały ch m aszyn i urządzeń nowym i, o większej spraw ności i efektyw ności.

M odernizacja wyrobów polega na popraw ie własności użytkow ych produktów , przedłużeniu żywotności lub zm niejszeniu kosztów ich w y ­ tw orzenia. Często m odernizacja wyrobów sprow adza się do zastosow ania w nich typow ych i znorm alizow anych części, co powToduje lepsze w yko­ rzystanie czynników produkcji. .

- M odernizacja procesów technologicznych związana jest z w prow adze­ niem zm ian do procesów przetw órczych i obróbczych m ateriałów . W w y ­ niku ty ch działań uzyskuje się skrócenie cyklu produkcyjnego, zm niej­ szenie nakładów pracy żywej i uprzedm iotow ej, popraw ę jakości i trw a ­ łości w yrobu oraz możliwość su b sty tu cji surowców i m ateriałów .

M odernizacja m etod organizacji polega na zm niejszeniu nakładów p ra ­ cy ludzkiej, środków i przedm iotów pracy oraz na podnoszeniu jakości pracy. E fektem takiej m odernizacji jest w zrost w ydajności p racy re a li­ zow any przez skrócenie cyklów p ro dukcyjnych i czasu załatw iania spraw adm inistracyjn y ch , co w pływ a na popraw ę w arunków p racy i podw yż­ szenie kw alifikacji p raco w n ik ó w .2

W prak ty ce term in m odernizacji byw a rozum iany rów nież bardzo sze­

2 Por. M. C h a r k i e w i c z : P r o g r a m o w a n i e i p r o j e k t o w a n i e m o d e r n iz a c j i p r z e d s i ę b i o r s t w a p r z e m y s ł o w e g o , PWE, W arszaw a 1970, s. 27— 28.

96 Barbara Janczewska, Zbigniew Szeloch

r o k o .3 Potw ierdzeniem tej tezy są w yniki przeprow adzonego porów na­ nia zakresu przedm iotow ego m odernizacji w opinii p rak ty k ó w z d ziałal­ nością m odern izacyjn ą rzeczyw iście realizow aną w b adanych p rzedsię­ biorstw ach.

Opinie pracow ników przedsięb iorstw są zgodne co do trzech głów nych przedm iotów m odernizacji, tj. środków pracy, technologii i w yrobów (po­ nad 60% odpowiedzi), p rzy czym m odernizacja w yrobów w y stęp uje

częś-Tab. 1. Zakres p rzed m iotow y m od ern izacji 4 S u b ject range of m od ern ization

W edług opinii resp o n d en tó w

W rzeczy w istej d ziałaln ości b adanych p rzed sięb iorstw P rzed m iot

m od ern izacji

ogółem

grupy

p rzed sięb io rstw _ogółem

grupy przed sięb iorstw I II III IV I II III IV Środ k i pracy 69 50 89 80 73 69 86 78 40 54 T ech n ologia 64 50 78 40 82 74 64 78 60 91 W yrób 61 64 33 100 64 41 72 11 60 18 O rganizacja produkcji, pracy i zarządzania 38 30 44 40 36 36 57 44 — 18 E fek ty gosp od arow an ia 18 n

4 — 40 36 — — — — —

E ezp ieczeń stw o

i w aru n k i pracy 10 14 11 _ 9 3 _ _ — 9 K om p lek s zagad n ień 8 21 — — — 5 — — — 9

In form acja 3 — — 20 — 3 — — — —

3 D la p rzyk ład u w y b ra n o k ilk a n a jciek a w szy ch d efin icji m od ern izacji p od a­ n y ch przez a n k ieto w a n y ch : a) „zespół d ziałań zm ierzających do u n o w o cześn ien ia w szy stk ich fa z i d ziedzin gospodarczej d ziałaln ości p rzed sięb iorstw a w kieru n k u z w ięk sza n ia efe k ty w n o śc i, p o d n iesien ia poziom u jak ości i w a ru n k ó w p racy” ; b) „u n o w o cześn ia n ie oparte na rachunku ek on om iczn ym — d o sto so w y w a n e do stale rosn ących p o trzeb ” ; c) „w d rażan ie in n o w a cji, u sp ra w n ień i in n y ch p rzed sięw zięć tech n iczn o -o rg a n iz a cy jn y ch , sp o łeczn y ch i ek on om iczn ie u zasad n ion ych w zak resie d osk on alen ia k o n stru k cji w y ro b ó w , tech n o lo g ii produkcji w sk a li ca ły ch p rzed się­ b iorstw , w y d zia łó w , gniazd i lin ii p ro d u k cyjn ych lub p oszczególn ych m aszyn, u rzą­ dzeń i sta n o w isk p racy” ; d) „m odernizacja za stęp u je proces in w e sty c y jn y i jest od n ieg o ta ń sza ” ; e) „p rzed sięw zięcia in w e sty c y jn e w czy n n y ch zak ład ach p rod u k cyj­ n y ch p od ejm ow an e cele m p o d n iesien ia tech n iczn eg o i ek on om iczn ego poziom u w y ­ tw a rza n ia dóbr i u słu g oraz p op raw y gosp od arow an ia poprzez u n o w o cześn ia n ie w y ­ p osażen ia tech n iczn o -p ro d u k cy jn eg o i p om ocn iczego w ram ach p osiad an ych p o­ w ierzch n i p rod u k cyjn ych i w g ran icach d otych czasow ej lok alizacji p rzed sięb ior­ s tw a ”.

4 Ze w zg lęd u na w ięk szą k o m u n ik a ty w n o ść w sz y stk ie dane u jęte w p o szcze­ g ó ln y ch tab elach , p rzed sta w io n o w liczbach w zg lęd n y ch . P o d su m o w a n ie k olu m n n ie d aje 100% z u w a g i na to, że w ięk szo ść resp o n d en tó w — w odpow iedzi na p ytan ia a n k iety — p od aw ało jed n o cześn ie k ilk a w a ria n tó w odpow iedzi.

C zynniki ograniczające działalność m odernizacyjną.., ₉₇

ciej p rzy w y tw arzan iu środków konsum pcji (100%), niż środków p ro d u k ­ cji (33— 64%). Spow odowane to jest kształtow aniem się ry n k u konsum en­ ta na n iektóre dobra trw ałego u żytku z jednej stro n y, a z drugiej sty ­ m ulow aniem p o p y tu na nie przez producentów w w yniku podw yższania nowoczesności i funkcjonalności tych wyrobów.

Stosunkow o rzadziej określano organizację jako przedm iot m od erni­ zacji (36— 44%), chociaż wiadomo, że zm iany w organizacji p racy są n a j­ tańszym sposobem popraw y efektyw ności gospodarow ania.

W rzeczyw istej działalności badanych przedsiębiorstw m odernizacja dotyczy zazwyczaj m etod technologicznych (74%), p rzy czym zdecydow a­ nie częściej m a m iejsce p rzy w ytw arzan iu środków produkcji. Nieco niż­ szy udział w działalności m odernizacyjnej m ają środki pracy (69% — w przedsiębiorstw ach w ytw arzających środki produkcji, 40% — w p rzed ­ siębiorstw ach w y tw arzający ch środki konsum pcji).

M odernizacja wyrobów dokonuje się najczęściej w przedsiębiorstw ach w ytw arzających skom plikow ane środki p rodukcji i środki konsum pcji. N atom iast unow ocześnianie organizacji praw ie nie w y stęp uje u producen­ tów środków konsum pcji, a w pozostałych przedsiębiorstw ach m a m n ie j­

sze znaczenie (18— 57%).

Działalność m odernizacyjną w przedsiębiorstw ie przem ysłow ym ogra­ niczają różnorodne czynniki. Z przeprow adzonych badań w ynika, że do czynników ograniczających n ajsilniej działalność m odernizacyjną należą

Tab. 2. C zynniki ograniczające działalność m odernizacyjną p rzed sięb iorstw p rze­ m y słow ych

F actors restrictin g m odernization a ctiv ities in in d u strial exterp rises Siła od d ziaływ an ia

R odzaje czyn n ik ów

zw iązan e z: _ogółem grupy p rzed sięb iorstw

I II III IV Z aopatrzeniem m a teria ­

ło w o -tech n iczn y m 72 50 78 60 100 W ykona w stw em 64 57 44 80 - 82 U zy sk a n iem środków

fin a n so w y ch 41 36 78 20 28 P o sta w a m i pracow n ik ów 28 14 33 100 —

K w a lifik a cja m i

i liczeb n ością kadry 28 36 44 60 —• O rganizacją i k oord y­

nacją prac m od ern i­

zacyjn ych 23 21 44 40 __ U zysk an iem inform acji 15 21 11 20 9 W yłączeniem środków

pracy z ruchu 15 14 33 20 —■ O b ow iązującym i

przepisam i 12 14 22 —■ 9 S tosu n k iem jed n ostek

n adrzędnych 12 7 22 20 9 S y stem em bodźców 3 —■ — 20 —

98 B arbara Jan czew sk a, Z b ign iew Szeloch

czynniki techniczno-organizacyjne zw iązane z w prow adzaniem m oderniza­ cji oraz czynniki zw iązane z opracow yw aniem , zorganizow aniem i koor­ dy n acją p rac m odernizacyjnych.

Znaczącą rolę w h am ow aniu m odernizacji odgryw ają rów nież tr u d ­ ności z uzyskiw aniem in form acji o pracach przeprow adzonych w innych jed no stk ach gospodarczych. W śród czynników u tru d n ia ją c y ch m oderniza­ cję pracow nicy w szystkich badanych przedsiębiorstw w ym ieniają niem oż­ ność znalezienia w ykonaw cy tych prac (44—82% odpowiedzi). N iektó­ rzy p rak ty c y sugerow ali, żeby m odernizacją środków p rac y zajęli się ich p roducenci lub przedsiębiorstw a specjalistyczne. Przeprow adzenie m o­ d ernizacji m aszyn i u rządzeń przez poszczególne p rzedsiębiorstw a p ro ­ duk cy jne n a p o ty k a liczne przeszkody. Są to głównie b ra k mocy p rze ro ­ bow ej w łasnego zaplecza technicznego i pracow ników o odpowiednich kw alifikacjach. N astępnym , istotnym czynnikiem ograniczającym m od er­ nizację jest zaopatrzenie m ateriałow o-techniczne. P rzejaw ia się ono głów­ nie w b ra k u odpow iednich m ateriałów , pó łfab ry k ató w i zespołów nie­ zbędnych do zm odernizow ania procesów technologicznych, części m aszyn i urządzeń oraz w yrobów . K olejne u tru d n ie n ie w przebiegu działalności m odernizacyjnej stanow ią przepisy. Chodzi zwłaszcza o przepisy d o ty ­ czące w y k orzy stan ia uzy skanych przez przedsiębiorstw a środków p ła tn i­ czych — szczególnie dewizowrych. Z drugiej stro n y przepisy w yznacza­ ją dość w ysokie k ry te ria opłacalności m odernizacji. Nie m niej w ażną g rup ę czynników ograniczających m odernizację stanow i k a d ra p racow ni­ ków przedsiębiorstw . W ystępujące w niej b rak i w y n ik ają często z niskich k w alifik acji oraz m ałej liczby pracow ników zw iązanych i odpow iedzial­ nych za m odernizację, a także zachow aw cza postaw a ludzi. M niejszą siłą oddziaływ ania na ograniczenie działalności m odernizacyjnej c h a ra k ­ te ry z u je się stosunek jed no stek nadrzędnych. Często jest on nacecho­ w an y w ym aganiam i fo rm aln ym i i organizacyjnym i, znacznie rzadziej po­ m ocą m ery to ry czn ą i finansow ą. W p rak ty c e przem ysłow ej b rak jest sy stem u bodźców ekonom icznych i pozaekonom icznych sty m u lu jący ch działalność m o d ern izacyjn ą przedsiębiorstw . Je d n ak h am ujące działanie tego czynnika jest stosunkow o słabe.

N iezależnie od czynników ogólnych, ograniczających działalność m o­ dernizacy jn ą, m ożna w yodrębnić dw ie podstaw ow e ich grupy. Są to czyn­ niki zew nętrzne (niezależne od przedsiębiorstw a) oraz w ew nętrzne (za­ leżne od przedsiębiorstw a).

Do podstaw ow ych czynników zew nętrznych, zalicza się: b raki w zao­ p a trz en iu m ateriałow o -techn iczny m , niedostępność środków finansow ych (zwłaszcza dewizowych), ry g orysty czne przepisy, stosunek jednostek n ad­ rzędnych, tru dn o ści w realizacji um ów kooperacyjnych, b rak koord y na­ cji prac m o dern izacy jn ych w przedsiębiorstw ie oraz niedostateczny p rze ­

C zynniki ograniczające działalność m odernizacyjną.., ₉₉

pływ inform acji o m ożliwościach i efektach unow ocześniania procesów gospodarczych. Na podstaw ie przeprow adzonych studiów i badań stw ie r­ dza się, że w ym ienione czynniki zew nętrzne oddziałują na procesy m o­ dern izacji z różną siłą w poszczególnych grupach przedsiębiorstw .

We w szystkich jednostkach gospodarczych, z w y ją tk ie m przedsię­ biorstw p ro d uk u jący ch nieskom plikow ane środki konsum pcji, przepływ inform acji nie u tru d n ia działalności m odernizacyjnej. N atom iast b rak środków finansow ych wrpływ a ograniczająco na unowocześnienie procesu w ytw órczego — zwłaszcza w przedsiębiorstw ach w y tw arzających środ­ ki p rodukcji (grupa I i II). Również zaopatrzenie m ateriałow o-technicz­ ne silnie h am u je działalność m odernizacyjną, szczególnie w przedsiębior­ stw ach w y tw arzający ch środki produkcji (grupa IV).

Tab. 3. C zynniki zew n ętrzn e ograniczające działalność m od ern izacyjn ą p rzed się­ b iorstw przem ysłow ych

E xtern al factors restrictin g m odernization a ctiv ities in in d u strial en terp rises Siła od d ziaływ an ia

R odzaje czyn n ik ów

zw iązan e z: _ogółem grupy przed sięb iorstw

I II III IV Z aopatrzeniem m a teria ­

ło w o -tech n iczn y m 46 21 33 40 91 P rzeb iegiem kooperacji

przem ysłow ej 31 29 33 __ ₄₅

O bow iązującym i

przepisam i 26 21 22 , ₄₅

U zysk an iem środków

fin a n so w y ch 23 21 67 ___ __

S tosu n kiem jed n ostek

nadrzędnych 23 7 22 40 36 O rganizacją i k o o rd y ­

nacją prac m od ern i­

zacyjn ych 13 14 11 40 P rzep ły w em inform acji

d otyczących d zia ła l­

ności m odernizacyjnej 3 — ■ — 20 —

W śród czynników zew nętrznych na uw agę zasługuje h am ująca rola jednostek nadrzędnych przy realizacji p rac m odernizacyjnych w pod­ ległych przedsiębiorstw ach. Zjednoczenia zbyt długo p od ejm u ją decyzję o m odernizacji oraz żądają od przedsiębiorstw w ielu dokum entów uza­ sadniających jej celowość i opłacalność. Pow odem takiej p ostaw y jed ­ nostki nadrzędnej jest najczęściej p rio ry te t planow ej produkcji, co p rze ­ jaw ia się w trudnościach z w yłączeniem urządzeń w ytw órczych z ruchu. W ystępujący w przem yśle szeroki zakres w spółpracy m iędzy p rzed­ siębiorstw am i w ytw órczym i rów nież u tru d n ia m odernizację. Jedynie w

100 B arbara Jan czew sk a, Z b ign iew S zeloch

g rupie przed sięb io rstw w y tw arzający ch nieskom plikow ane środki kon ­ sum pcji nie odczuwa się tru d no ści w kooperacji przem ysłow ej. P ra w d o ­ podobnie jest to w y nikiem niew ielkiego zakresu kooperacji przem ysło­ w ej p rzy p ro d u k cji arty k u łó w konsum pcyjnych. Przyczyną trudności w sp raw ny m przebiegu w sp ó łpracy pro d u k cy jn ej jest z jednej stro n y nie­ chęć k o operantów czynnych do zm ian w pó łfab ry k atach i częściach w y ­ robów, a z drugiej niepew ność kooperantów b iern y ch co do term inow oś­ ci dostaw zm odernizow anych półw yrobów .

Do czynników w ew n ętrzn y ch ograniczających działalność m oderniza­ c y jn ą w przed sięb iorstw ach przem ysłow ych zalicza się: organizację p rac m o dernizacyjnych, p o staw y pracow ników , niedostateczne zaplecze tec h ­ niczne, b rak i kadrow e, napięte zadania planow e, b rak bodźców i niedo­ stateczną, inform ację dotyczącą m odernizacji. Siła oddziaływ ania poszcze­ gólnych czynników jest różna, a najsiln iejszy w pływ m ają czynniki te c h ­ niczne i kadrow e, zwłaszcza tru d no ści z w prow adzaniem m odernizacji w p rzedsiębiorstw ie z pow odu zbyt m ałego zaplecza technicznego. W sze­ reg u p rzed sięb io rstw b ra k jest k ad ry , urządzeń i środków finansow ych przeznaczonych w yłącznie do p rac m odernizacyjnych. Dzięki zorganizo­ w aniu w łasnego zaplecza technicznego, m odernizacja przebiegałaby znacz­ nie sp raw n iej i m ożliw e byłoby przeprow adzenie kom pleksow ych zm ian

w procesach p ro d u k cyjn y ch.

Tab. 4. C zyn n ik i w e w n ę tr z n e ogran iczające d ziałalność m od ern izacyjn ą p rzed się­ b io rstw p rzem y sło w y ch

In tern a l factors restrictin g m o d ern iza tio n a ctiv ities in in d u stria l enterprises S iła od d ziaływ an ia

R odzaje czy n n ik ó w

zw ią za n e z: _ogółem grupy p rzed sięb io rstw

I II III IV B rakiem zap lecza

tech n iczn eg o 44 29 44 20 36 O rganizacją prac m o ­

d ern izacyjn ych

w p rzed sięb io rstw ie 36 21 67 40 27 P o sta w a m i p ra co w n ik ó w 23 7 11 60 36 B rakiem o d p ow ied n iej

k adry 8 14 11 __ _ P rio ry tetem p la n o w ej produkcji 8 7 22 _. - , B rak iem b od źców sty m u lu ją cy ch m od ern izację 5 __ —. 20 9

W pływ obow iązujących przepisów na działalność m odernizacyjną przed sięb io rstw przem ysłow ych w odczuciu pracow ników przedsiębiorstw jest różny. Przep isy ograniczają działalność m odernizacyjną,

szczegół-C zynniki ograniczające działalność m odernizacyjną.., 101

nie w przedsiębiorstw ach w y tw arzających nieskom plikow ane środki p ro ­ dukcji. Siła oddziaływ ania tego czynnika jest zróżnicow ana, gdyż m ieś­ ci się w skali ocen „ ta k ” , „raczej ta k ” i „raczej nie”. N atom iast w p rze d ­ siębiorstw ach w ytw arzający ch nieskom plikow ane środki konsum pcji p rze­ pisy zdecydow anie słabiej w pływ ają na ograniczanie działalności m oder­ nizacyjnej, poniew aż ankietow ani w ybrali oceny „raczej ta k ”, „raczej nie” i „nie”.

Na działalność m odernizacyjną istotny w pływ m ają postaw y ludzi, któ rzy — w opinii n iektórych p rak ty k ó w pow odują jej ograniczenie. W przew ażającej większości jednak ludzkie postaw y nie h a m u ją m od er­ nizacji (5-krotnie więcej takich odpowiedzi). Należy, zauważyć, że z tej pokaźnej liczby odpowiedzi, trzeba byłoby wyłączyć osoby, któ ry m dzia­ łalność m odernizacyjna jest obojętna, tj. ani jej nie h am ują, ani nie podejm ują działań u spraw niających i przyśpieszających realizację tych prac. Praw dopodobnie zdecydow anej większości pracow ników działalność m odernizacyjna przedsiębiorstw a jest zupełnie obojętna. W grupie p rzed ­ siębiorstw p ro d u ku jący ch nieskom plikow ane środki pro dukcji ankieto­ w ani stw ierdzili, że postaw y ludzkie nie ograniczają działalności m oder­ nizacyjnej (89% odpowiedzi „raczej n ie” i 11% odpowiedzi „nie”).

W przedsiębiorstw ach w ytw arzających nieskom plikow ane środki kon­ sum pcji ocena „ ta k ”, stw ierdzająca negatyw ny w pływ ludzi na działal­ ność m odernizacyjną, nie uzyskała żadnego potw ierdzenia w ankiecie. Św iadczy to o pozytyw nym stanow isku pracow ników do unow ocześniania swroich przedsiębiorstw . Taki stosunek ludzi do m odernizacji w ynika z ko­ nieczności stałego udoskonalania wyrobów trw ałego użytku, na któ re popyt jest w zasadzie zaspokojony. Stąd m odernizacja w yrobów stanow ić m usi także zachętę rynkow ą dla konsum entów .

P ostaw y ludzi byw ają — jak to stw ierdzono — czynnikiem ograni­ czającym działalność m odernizacyjną. P ostaw y te determ inow ane są róż­ norodnym i czynnikam i, takim i jak: b rak bodźców, niedostateczne rozez­ nanie w efektach m odernizacji, niechęć do ryzyka, wygodnictw o, złe w a­ ru n k i pracy, p rio ry te t planow ej produkcji, trudności obiektyw ne i nie­ odpowiednie kw alifikacje. W śród czynników d eterm in ujących postaw y pracow ników przedsiębiorstw przem ysłow ych na uw agę zasługuje b ra k rozeznania w efektach m odernizacji, a więc za m ała popularyzacja m ożli­ wości i opłacalności prac m odernizacyjnych. Czynnik ten wiąże się z b ra ­ kiem pracow ników odpow iedzialnych za organizow anie i koordynację dzia­ łalności m odernizacyjnej w przedsiębiorstw ach. N astępnym i w yznaczni­ kam i postaw ludzi są złe w aru n ki p racy i trudności obiektyw ne. Ten ostatni czynnik dotyczyć może zarówno p rio ry te tu planow ej produkcji, jak i b rak u bodźców dla pracow ników prow adzących działalność m oder­ nizacyjną w przedsiębiorstw ach przem ysłow ych.

102 B arbara Jan czew sk a, Z b ign iew S zeloch

P raw ie w jednakow ym stopniu działanie czynników ograniczających m odernizację w przedsiębio rstw ach przem ysłow ych dotyczy fazy p rz y ­ gotow aw czej i realizacy jn ej. P rio ry te t jednej z faz zależy od stopnia zło­ żoności techniczno-organizacyjnego przygotow ania produkcji. Im tr u d ­ niejsze i bardziej pracochłonne sta je się ono, ty m przygotow anie zm ian m o dernizacyjnych będzie w ym agało większego w ysiłku w porów naniu do p rac w ykonaw czych.

Czynniki ograniczające m odernizację d ziałają na w szystkie elem enty procesu w ytw órczego. P rz y ty m działanie ty ch czynników jest najczęś­ ciej średnie i duże. N ajw iększe ograniczenie działalności m o dernizacyj­ nej w y stęp u je w odniesieniu do środków p racy i procesów technologicz­ nych. Przyczy n ą tego sta n u rzeczy jest wyższa stabilność środków pracy i procesów technologicznych, gdyż producenci nie są zainteresow ani zm ia­ nam i w procesach w ytw órczych. N atom iast na przeprow adzenie zm ian w w yrobie często zależy odbiorcom , k tó rzy niejako zm uszają w y tw ó r­ ców do zm ian w procesie i czynnikach produkcji. Poza ty m dokonanie zm ian w w yrobie może czasam i odbyć się bez zm ian w technice i techn o ­ logii, a więc niższym kosztem .

Tab. 5. Siła od d zia ły w a n ia czy n n ik ó w ogran iczających m od ern izację na elem en ty procesu w y tw ó rczeg o

Im pact stren g th of factors restrictin g m o d em iza tio n i;n elem en ts of the production process

E lem en ty procesu w y tw ó rczeg o

O gółem G rupy p rzed sięb iorstw

I II III IV d u ż e śr e d n ie d u ż e śr e d n ie d u ż e śr e d n ie d u ż e śr e d n ie d u ż e śr e d n ie Środki pracy X X X X X P ro cesy tech n o lo g iczn e X X X X X

M etody organ izacyjn e X X X 'k X

W yrób X X X X

U now ocześnianie m etod organizacji jest najtań szy m sposobem p o p ra ­ w y efektyw ności gospodarow ania w przedsiębiorstw ie. Stąd pow inno ono m ieć pow szechne zastosow anie w p rak ty ce. W ysoka efektyw ność m o d er­ nizacji organizacji w y n ik a z fak tu , że jedn ym z najtań szy ch i dających najw yższe efek ty czynników postępu naukow o-technicznego jest organi­ zacja.

Mimo w ielu uw ag k ry ty czn y ch na tem a t m odernizacji większość re s­ pondentów oceniła tę działalność w swoich przedsiębiorstw ach jako „do­ b r ą ” i „raczej d o b rą ”. W każdej z analizow anych gru p przedsiębiorstw

C zynniki ograniczające działalność m odernizacyjną.., 103

nota „raczej d o b ra” uzyskała najw ięcej odpowiedzi (od 80 do 45%), przy czym większość pracow ników przedsiębiorstw p rod uk ujący ch nieskom ­ plikow ane środki konsum pcji oceniła działalność m odernizacyjną jako

„raczej d o b rą” (80%), a pozostali nie zajęli stanow iska w tej kw estii. D rugą w edług liczebności oceną działalności m odernizacyjnej jest nota

„raczej zła” (25%).

Tab. 6. D ziałaln ość m odernizacyjna p rzedsiębiorstw w ocenie p racow n ik ów M odernization activity of enterprises in th e em p lo y ees’ ev a lu a tio n S k ala ocen

G rupy p rzed sięb iorstw O gółem I II III IV Dobra 5 7 11 _ _ Raczej dobra 59 57 67 80 45 R aczej zła 25 22 22 — 45 Zła 8 14 — — 10 Brak oceny 3 — — 20 —

N ależy dodać, że najbardziej k rytycznie ocenili działalność m od erni­ zacyjną pracow nicy przedsiębiorstw a w ytw arzającego środki p rodukcji pochodzenia chemicznego. Odpowiedzi tej grupy ankietow anych m iesz­ czą się w skali ocen „raczej dob ra” (45%)— „zła” (10%). Tylko w p rzy ­ padku przedsiębiorstw w ytw arzających środki produkcji o skom pliko­ w anym charak terze respondenci w ykorzystali do oceny p rac m oderniza­ cyjnych całą skalę ocen.

Duży w pływ na proces m odernizacyjny m a zagadnienie p opraw y je ­ go przebiegu. N ajw ięcej u p raw n ień związanych jest z popraw ą stro ny organizacyjnej zam ierzonych i realizow anych prac m odernizacyjnych w przedsiębiorstw ach przem ysłow ych. W m niejszym stopniu chodzi o po­ praw ę stro n y technicznej i m aterialn ej m odernizacji.

Istotne znaczenie dla niezakłóconego przebiegu działalności m oderni­ zacyjnej m ają przepisy. Ciągle ak tu aln a jest spraw a zbyt ry g o ry sty cz­ nych przepisów dotyczących m odernizacji. Chodzi przede w szystkim o urealnienie rach u n k u ekonomicznego jej opłacalności. W zw iązku z ty m w arto uzupełnić w yliczanie efektów w drożeniow ych m odernizacji o osz­ czędność w kosztach am ortyzacji, pow stałą dzięki rezygnacji z zakupu now ych urządzeń w ytw órczych. Z obow iązującym i przepisam i w iążą się kom petencje decyzyjne, dotyczące realizacji działalności m odernizacyj­ nej. W ydaje się, że o m odernizacji w ąskich odcinków prod uk cji pow inny decydować same przedsiębiorstw a. Niezbędna jest także większa swo­ boda dysponow ania posiadanym i przez jednostki gospodarcze funduszam i w zakresie podejm ow ania niew ielkich przedsięw zięć m odernizacyjnych.

104 B arbara J an czew sk a, Z b ign iew S zeloch

Tab. 7. P rzed się w zięcia u sp ra w n ia ją ce proces m o d ern izacyjn y w p rzed sięb iorstw ach p rzem y sło w y ch

U n d ertak in gs im p rovin g m od ern ization process in in d u strial enterp rises Rodzaj G rupy p rzed sięb iorstw p rzed sięw zięcia O gółem

I II III IV Z w ięk szen ie rzeczy ­

w iste g o zakresu sam od zieln ości

p rzed sięb iorstw 28 28 33 36 S k oord yn ow an ie prac

rea liza cy jn y ch m o ­

dernizacji 20 14 22 36 U d o sk o n a len ie sy stem u

in form acji o m o d er­

nizacjach 15 14 40 18 S k oord yn ow an ie fazy p rzygotow aw czej z rea liza cy jn ą m o ­ dernizacji 15 21 22 20 U sp ra w n ien ie op raco­ w y w a n ia i z a tw ie r ­ d zania d ok u m en tacji m od ern izacyjn ej 13 14 11 20 9 Z w ięk szen ie p oten cjału

w y k o n a w czeg o p rzed ­ sięb io rstw a 13 7 22 40 S tw o rzen ie b odźców sty m u lu ją cy ch m o ­ d ernizację 13 7 20 27 U tw o rzen ie k adry

sp ecja listó w o d p o w ie­ dzialn ych za m o d er­

n izację 13 11 20 27 P rzy śp ieszen ie cy k lu p od ejm ow an ia d e ­ cy zji o m odernizacji 10 36 S p op u laryzow an ie e fe k ­ tó w m odernizacji 8 7 20 9 P op raw a zaopatrzenia m a teria ło w o - -tech n iczn eg o 5 7 9 S k o n cen tro w a n ie m o ­

d ern izacji środków pracy u p rod u cen ­

tó w 5 7 20

problem zw iększenia sam odzielności przedsiębiorstw w dysponow aniu w ygospodarow anym i dew izam i, zwłaszcza środkam i płatniczym i u zyska­ nym i przez p rzedsiębiorstw o ze sprzedaży w łasnych wyrobów , a p rz e ­ znaczonym i na przedsięw zięcia m odernizacyjne. 5

R easum ując m ożna stw ierdzić w ystarczające rozeznanie pracow ników w działalności m odern izacy jnej przedsięb iorstw przem ysłow ych, m im o

5 W jednej z a n k iet pod an o n a w et w y so k o ść rocznej p uli d ew izow ej, jaką p ow in n o m ieć p rzed sięb io rstw o do d ysp ozycji (600 ty s. zł dew izow ych ).

C zynniki ograniczające działalność m odernizacyjną... ₁₀₅

iż niektórzy respondenci chętnie d o p atru ją się przeszkód w działalności m odernizacyjnej w czynnikach zew nętrznych, a naw et obiektyw nych. Dosyć częstym przykładem niepraw idłow ości w przebiegu m odernizacji są zbyt m ałe możliwości w ykonaw cze zaplecza technicznego przedsię­ biorstw przem ysłow ych i b rak środków finansow ych, co powodować może zaniechanie rozpoczętej czy projektow anej m odernizacji. B rak decyzji lub jej znaczna powolność również ujem nie w pływ a na działalność m oder­ nizacyjną p rzedsiębiorstw przem ysłow ych.

P ostaw y pracow ników m ają istotny w pływ na p race m odernizacyjne realizow ane w przedsiębiorstw ie przem ysłow ym . Dlatego konieczne jest zwiększenie inform acji o efektach i możliwościach prac unow ocześniają­ cych. Może to odbywać się w form ie pow iadam iania przedsiębiorstw d a ­ nej gałęzi czy bran ży p rzem ysłu o dokonyw anych pracach m oderniza­ cyjnych środków pracy, procesów technologicznych, w yrobów i m etod organizacji.

W celu p opraw y działalności m odernizacyjnej przedsiębiorstw prze­ m ysłow ych niezbędne jest jednak dopracow anie przepisów o m oderni­ zacji. Nie m niejsze znaczenie m a stw orzenie bodźców zachęcających p ra ­ cowników p rzedsiębiorstw przem ysłow ych do w łączenia się do p rac p rzy ­ gotowawczych i w ykonaw czych w tej dziedzinie.

Р Е З Ю М Е В начале работы авторы произвели уточнение понятия, задани я и роли м одернизации в народном хозяйстве, а затем переш ли к характеристике всех родов м одернизации, хотя некоторы е из них нередко не считаются м одерниза- ционными процессами! например, организация). Была проведена классиф икаци я ф акторов, в хозяйственной практике ограничиваю щ их модернизационны е про­ цессы, вы деляя при этом как внеш ние, связанны е с м атериально-техни ческим снабж ени ем , ходом промы ш ленной кооперации, действую щ ими постановлениями, получением ф инансовы х средств, отнош ением вы ш естоящ их органов, организа­ цией и координацией м одернизационны х работ, потоком инф орм ации по м одер- н изационной деятельности, так и внутренние: отсутствие технической базы , ор­ ганизация м одернизационны х работ на предприятии, отнош ение к модернизации рабочих и сл уж ащ и х, отсутствие соответствую щ их кадров, приоритет планового производства, отсутствие стимулов для модернизации. Анкетны е исследования, проведенны е на крупны х промы ш ленны х п р ед­ приятиях центрально-восточного макрорегиона, дали возм ож ность провести у п о ­ рядочение тех ф акторов, которые ограничивают м одернизационную д ея тел ь ­ ность (табл. 1, 2, 3 и 4). В заклю чение авторы утверж даю т, что для улучш ения м одернизационны х работ необходим о расш ирить и улучш ить информацию о э ф ф е к т а х и в о зм о ж ­ ностях этих работ (она дол ж н а быстро доходить до к аж дой хозя йственной ед и ­ ницы), кроме того, следовало бы провести новеллизацию постановлений, р егули ­ рую щ и х м одернизационную деятельность.

106 B arbara Jan czew sk a, Z b ign iew Szeloch S U M M A R Y

H avin g d eterm in ed th e concept, task s, and role of th e m od ern ization a ctiv ities in n ation al econ om y, th e authors ch aracterize a ll ty p es of m odernization, e v en th ou gh som e of th em are ra rely associated w ith m od ern ization processes in e n te r ­ p rises (e.g. organization). T he cla ssifica tio n of factors w h ich p ra ctica lly restrict m od ern ization a ctiv ities inclu d e: a) e x te r n a l factors, w h ich are connected w ith m a teria l-tech n o lo g ica l su p p lies, course of in d u strial cooperation, binding regu lation s, p rocurem ent of fin a n cia l m eans, attitu d e of superior au th orities, organization and coord in ation of m od ern ization a ctiv ities, th e flo w of in form ation about m od ern iza­ tion a ctiv ities; and b) in tern a l factors, w h ich are co n n ected w ith lack of te c h n o lo ­ g ica l resources, organ ization of m od ern ization a c tiv itie s w ith in th e enterp rise, a tti­ tu d es of em p lo y ees, lack of co m p eten t sta ff, priority o f planned production, ab sen ce of m o d ern iza tio n -stim u la tin g in cen tiv es.

On th e basis of q u estio n n a ire su r v e y s carried out in large in d u strial e n te r ­ p rises localized in th e cen tr a l-e a ste r n m acroregion, th e authors p ra ctica lly arrange th e factors w h ich restrict m od ern ization a ctiv ities according to th e force of their in flu en ce (T able 2, 3 and 4).

T he con clu sion of th e stu d y em p h asizes th at for th e im p rovem en t of m od ern iza­ tion a ctiv ities it is n e cessa ry to e x p a n d th e in form ation about th e effects and p o ssib ilities of m od ern ization a ctiv ities w h ich should q u ick ly reach particular e c o ­ nom ic u n its and to carry out an am en d in g of th e reg u la tio n s con cern in g th e m o d er­ n ization a ctiv ities.