2019, V
ol. 18, No.
47 http://orcid.org/0000-0002-4620-1057
Krzysztof Jakubiak
Uniwersytet Gdański Wydział Nauk Społecznych k.jakubiak@ug.edu.pl DOI: 10.35765/HW.2019.1847.07
W poszukiwaniu genezy polskiej pedagogiki rodziny
STRESZCZENIE
CEL NAUKOWY: Artykuł jest rozwinięciem tezy, iż narastanie wiedzy o rodzinie w cywilizacji
za-chodnioeuropejskiej trwa od XVI w., od epoki odrodzenia. Pojawiły się wówczas bowiem pierwsze poradniki wychowawcze kierowane do ojców i nieliczne do matek.
PROBLEM I METODY BADAWCZE: Podjęty problem badawczy dotyczy odpowiedzi na pytanie:
jak przebiegał proces kształtowania pedagogiki rodziny i szerzej w ogóle orientacji familiologicznej w nauce? Podstawową metodą wykorzystaną do przybliżenia podjętych rozważań będzie metoda analizy dokumentu – materiału źródłowego oraz literatury przedmiotu.
PROCES WYWODU: Z czasem, w XVIII i XIX w., ważna stała się kategoria miłości i wyrażania
uczuć w rodzinie oraz postulat poznawania środowiska domowego dziecka. Powstawały charak-terystyki dziecięce. Pod koniec XIX w. ukształtowała się odrębna dziedzina wiedzy – pedologia – jako nauka o dziecku. Duże możliwości popularyzowania wiedzy na tematy wychowawcze miały w tym czasie także pisma o charakterze rodzinnym. W okresie II Rzeczypospolitej rodzina stawała się przedmiotem badań empirycznych psychologów, socjologów i pedagogów, dlatego wiedza na ten temat rozwijała się wielokierunkowo.
WYNIKI ANALIZY NAUKOWEJ: Stopniowy rozwój zainteresowania rodziną doprowadził
osta-tecznie do tego, że pod koniec XX w. wykreowano w naukach społecznych orientację familiolo-giczną, zaś w naukach pedagogicznych zainicjowano pedagogikę rodziny, z podstawową dla niej kategorią wychowania rodzinnego.
WNIOSKI, INNOWACJE, REKOMENDACJE: Rodzina i wychowanie rodzinne powinny nadal być
obiektem nie tylko praktycznych opisów i porad, ale także przedmiotem badań empirycznych. Po-wszechnie podzielane przekonanie o doniosłym znaczeniu rodziny czy wychowania dzieci w sposób naturalny wywołuje potrzebę badania tego środowiska w celu ustalenia jego stanu i wydolności wy-chowawczej, zwłaszcza że od czasów I wojny światowej coraz częściej podnoszona była (i nadal jest) problematyka kryzysu kultury i rodziny.
RESEARCH OBJECTIVE: The article is an extension of the argument that the increase of
knowl-edge about the family in Western European civilization took place from the 16th century – the era
of the Renaissance. At that time, the first educational guides appeared, most of which were ad-dressed to fathers and only a few of them were dedicated to mothers.
THE RESEARCH PROBLEM AND METHODS: The research problem undertaken concerns
the answer to the question: How did the process of shaping pedagogy of the family and, more generally, of the family orientation in science take place? The basic method used to describe the undertaken considerations will be the method of document analysis – source material and litera-ture on the subject.
THE PROCESS OF THE ARGUMENTATION: With time, in 18th and 19th centuries, the category
of love and expressing feelings in the family and the postulate of learning about the child’s home environment became important. Children’s characteristics were created. At the end of the 19th
cen-tury, a separate field of knowledge was formed – pedology – a study about a child. In the mean-time, family magazines also had a great impact on popularizing knowledge on educational topics. During the period of the Second Polish Republic, the family became the object of empirical re-search of psychologists, sociologists and pedagogues. Hence, knowledge on this subject has de-veloped in many directions.
RESEARCH RESULTS: The gradual development of interest in the family ultimately led to the
fact that at the end of the twentieth century familiology orientations were created in the social sci-ences, and pedagogy of the family was introduced to pedagogical scisci-ences, with the basic cat-egory of family education.
CONCLUSIONS, INNOVATIONS, AND RECOMMENDATIONS: The family and family
upbring-ing should still be the object of not only practical descriptions and advice, but also the object of empirical research. A widely shared belief about the importance of family or raising children natu-rally evokes the need to study this environment in order to determine its state and educational ef-ficiency, especially that, since the first World War the problem of the crisis of culture and family has been raised (and still is) more and more often.
→ KEYWORDS: family, family upbringing, pedagogy of family, familiology, history of upbringing
Wprowadzenie
W poszukiwaniu genezy polskiej pedagogiki rodziny
ukazania przemian, jakie zachodziły w rodzinach, zasadach ich tworzenia, składzie, wza-jemnej zależności i pozycji członków, socjalizacji, funkcjach opiekuńczo-wychowawczych oraz edukacyjnych spełnianych w przeszłości.
W polskich badaniach historycznych rodzina jako instytucja życia społecznego przez długi czas nie była przedmiotem odrębnych studiów. Spośród uprawianych, stosunko-wo od niedawna, bo od lat 70. XX w., kierunków badań nad dziejami nostosunko-wożytnej rodzi-ny polskiej: demograficznego, socjologicznego, ekonomicznego i wychowawczego, ten ostatni rozpoznawany jest badawczo dopiero od końca lat 80. ubiegłego stulecia i ma jeszcze skromne osiągnięcia (Jakubiak, 1998, s. 465-471). Pojawił się wraz z kształto-waniem nowoczesnej koncepcji pojmowania historii wychowania jako tzw. „społecznej historii wychowania”, rozszerzającej dotychczasowe pole badawcze dyscypliny m.in. o macierzyństwo, rodzinę jako środowisko wychowawcze oraz stosunek do dziecka w różnych kręgach społecznych.
Zainteresowanie problematyką rodziny w czasach nowożytnych
Proces kształtowania pedagogiki rodziny i szerzej w ogóle orientacji familiologicznej w nauce, który trwa do dzisiaj, wiąże się z kilkoma etapami narastania wiedzy o rodzinie i wychowaniu rodzinnym dzieci, począwszy od wydawania poradników adresowanych do rodziców i pojawienia się w XIX w. także innych form popularyzacji wychowania rodzin-nego, poprzez badania empiryczne, do kształtowania się subdyscyplin różnych zresztą nauk, m.in.: socjologii, psychologii, teologii i pedagogiki rodziny, których przedmiotem badań stawała się rodzina w różnych aspektach jej funkcjonowania, aż wreszcie po coraz rozleglejszy krąg dyscyplin naukowych podejmujących problematykę rodzinną – integrujących się (interdyscyplinarnie, a nawet multidyscyplinarnie) w nauki o rodzinie. W niniejszym opracowaniu dokonana zostanie próba prześledzenia tego procesu ze szczególnym uwzględnieniem jego genezy.
Epoką, w której kształtowały się pierwsze modele wychowania, także rodzinnego – typowe dla współczesnej cywilizacji, było odrodzenie. Zarówno ówczesny humanizm, jak i reformacja oraz odnowiona myśl katolicka zakładały przekształcenie człowieka i społe-czeństwa. W XVI w. pojawiły się traktaty pedagogiczne Michała Montaigne’a i Ludwika Vivesa, których autorzy, sięgając do starożytności, wyrażali przekonanie o wychowaw-czej roli rodziców oraz zalecali im świadome podejmowanie tych ról (Sobczak, 1988, s. 43).
dziecka zawierała wydana w 1633 r. Szkoła dzieciństwa, w której Jan Amos Komeński udzielał rad matce, jak się zachować w czasie ciąży, jak pielęgnować niemowlę, trosz-czyć się o zdrowie dziecka i rozwijać je w poznawaniu rzeczy, w wymowie, obyczajach, cnotach i pobożności (Komeński, 1633; Sobczak, 1988, s. 46).
Niejako kontynuatorem poglądów twórcy idei „szkoły macierzyńskiej” był po stu kil-kudziesięciu latach Jan Jakub Rousseau, podobnie jak J.A. Komeński będący rzeczni-kiem wychowania łagodnego, liczącego się z naturą dziecka, odwołującego się do jego poznawczych możliwości. Apelując w Emilu (Rousseau, 1762) do rodziców: „Kochajcie dzieciństwo, opieką otaczajcie jego zabawy, jego przyjemności, jego miłe skłonności” (Wołoszyn, 1965, s. 449), swój apel uzasadniał wyrażoną na marginesie uwagą: „pierw-sze wychowanie jest najważniej„pierw-sze i wychowanie to należy bezsprzecznie do kobiet” (Wołoszyn, 1965, s. 445). Podkreślał także, że wychowanie winno być poprzedzone po-znaniem dziecka.
W drugiej połowie XVIII w. pojawiły się już jednak nie tylko postulaty analiz życia psychicznego dziecka, ale też zapisy konkretnych badań sporządzone przez samych rodziców: Jana Henryka Pestalozziego (1774) i niemieckiego lekarza Tiedemana (1787). Opublikowali oni obserwacje rozwoju dzieci, które stały się pierwszymi protokołami badań rozwojowych. Można je traktować jako jedną z poważniejszych inspiracji, opartą na ob-serwacji stosunku między ojcem a synem, w kierunku stworzenia pedagogiki rodzinnej (Sobczak, 1988, s. 46).
J.H. Pestalozzi w swoich pracach dokonywał swoistej apoteozy macierzyńskiego uczucia, stwierdzając: „miłość macierzyńska jest największą siłą, zaś przywiązanie pierw-szym warunkiem wczesnego wychowania” (Pestalozzi, 1938, s. 49; Wołoszyn, 1965, s. 42). W jednym z listów zawartym w zbiorze Matka i dziecko Pestalozzi nie zawahał się stwierdzić „iż dla postępu wychowania (…) dużo większe znaczenie ma wpływ do-mowego środowiska” (Pestalozzi, 1938, s. 87; Wołoszyn, 1965, s. 48). Dlatego też 15 marca 1819 r. Pestalozzi pisał „każdy, któremu szczęście nadchodzącego pokolenia leży na sercu, powinien przede wszystkim za cel swój najwyższy uważać: wychowanie matek” (Pestalozzi, 1938, s. 87; Wołoszyn, 1965, s. 48).
Podstawy kształtowania pedagogiki rodziny w XIX w.
Z kolei w połowie XIX w. Fryderyk Wilhelm Froebel, podkreślając podobnie jak wcześniej Pestalozzi rolę miłości macierzyńskiej, nieświadomie sformułował – jak się z czasem okazało – hasło pedagogiczne XIX w. Zwracając się w swoim dziele pt. Wychowanie
człowieka... (Froebel, 1826) do dorosłych w ogóle, a rodziców w szczególności, pisał:
W poszukiwaniu genezy polskiej pedagogiki rodziny
Znamienne również, że Ellen Key swoją wizję wychowania dzieci w XX w., wydaną w 1900 r., a zatytułowaną symbolicznie Stulecie dziecka, zadedykowała „Rodzicom, którzy wierzą, że w nowym stuleciu nowego człowieka stworzą” (Key, 1904).
Właśnie na przełomie XIX i XX w., obok industrializacji mającej wpływ na przemiany zachodzące w społeczeństwie i sytuacji rodzin, występowało wiele innych czynników decydujących o znaczeniu wychowania rodzinnego dziecka, o pogłębianiu i upowszech-nianiu wiedzy o rodzinie. Najważniejsze spośród nich to ówczesna demokratyzacja życia społecznego, mająca znaczenie także dla stosunków wewnątrzrodzinnych, emancypacja kobiet – związana z podjęciem przez nie współodpowiedzialności za losy rodzin, oraz rozwój biologii i psychologii inspirujący z kolei badania nad dzieckiem i wpływający na zrozumienie konieczności zmiany jego pozycji, a także sposobu wychowania w rodzinie. Druga połowa XIX w. była bowiem okresem narastania idei „wyzwolenia dziecka spod przemocy dorosłych”, zapewnienia mu warunków i prawa do samorealizacji.
Z kolei na przełomie XIX i XX w. wraz z rozwojem ruchu „nowego wychowania” na-stąpiło uznanie przez psychologów odrębności psychiki dziecka i jego prawa do włas-nego życia psychiczwłas-nego oraz szacunku ze strony dorosłych.
Ponadto odnosząc się do ówczesnych polskich warunków, należy stwierdzić, że zna-czenie i sposób funkcjonowania polskiej rodziny w tym okresie był również zdetermi-nowany specyfiką warunków politycznych. One to właśnie były m.in. jednym z bardziej istotnych czynników inspirujących i skłaniających polskich pedagogów do podejmowa-nia prób wypracowapodejmowa-nia koncepcji wychowapodejmowa-nia rodzinnego dziec ka. Znalazły swoje od-zwierciedlenie w literaturze stricte pedagogicznej, w tym poradnikowej. Polska myśl pe-dagogiczna, rozwijając się w oderwaniu od szkoły, poszukiwała swoistych form reali zacji w wychowaniu rodzinnym, w programach samokształcenia i upowszechniania wiedzy. W literaturze polskiego oświecenia, w szczególności w utworach bp. Ignacego Krasi-ckiego oraz pismach Piotra Świtkowskiego i Stanisława Staszica, doceniona została narodowa i społeczna rola rodziny jako środowiska wychowawczego, a w nim kobiety jako roztropnej matki. Z kolei od czasów polskiego romantyzmu ulegał ograniczeniom patriarchalizm, związany dotychczas z funkcją produkcyjną rodziny. W pracach ówczes-nych polskich filozofów, pisarzy i pedagogów pierwszych dekad XIX w., zwłaszcza Karola Libelta i Edwarda Dembowskiego, można było zauważyć tendencję do przełamywania bezwzględnego zwierzchnictwa ojca w rodzinie i przyznania matce większej samodziel-ności w decydowaniu o jej sprawach, w tym również wychowania dzieci (Sobczak, 1992, s. 95-109). Od tych też czasów w polskim piśmiennictwie obowiązywało przekonanie, iż miłość rodzicielska ma w wychowaniu wyjątkową moc sprawczą. Odtąd pogląd ten przyjmował postać zasady.
Od lat 90. XIX w. powstawały także na ziemiach polskich, dzięki rozwojowi pedologii, towarzystwa badań nad dziećmi oraz organizacje, które stawiały sobie za cel edukację pedagogiczną rodziców. Inicjatywy te wspierane były przez ówczesnych czołowych in-telektualistów zachodnioeuropejskich i polskich. Herbert Spencer w książce pt. O
wy-chowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym (Spencer, 1879) postulował jako ważny
Stan tej pożądanej wiedzy – jak wykazały opracowane w 1896 r. badania ankietowe opublikowane w „Bluszczu” – nie był zadowalający (Jakubiak, 2000, s. 115). Podobne badania opublikowała Aniela Szycówna w książce pt. Kobieta w pedagogice. Matka (Szy-cówna, 1908) – 40% młodych kobiet nie miało żadnego wyobrażenia o tej roli, zostając matkami, a około 50% badanych matek odczuwało braki w swojej wiedzy pedagogicznej. Ważnym środkiem zaradczym na te właśnie braki stawały się coraz liczniejsze, szczególnie od II połowy XIX w., wydawnictwa o charakterze poradnikowym przeznaczo-ne dla rodziców. Były to publikacje popularnonaukowe prezentujące wiedzę o różnych aspektach wychowania dziecka w rodzinie – chodziło tu o czynności opiekuńczo-pie-lęgnacyjne rodziców względem dzieci oraz działania z zakresu wychowania fizycznego, zdrowotnego, umysłowego i moralno-religijnego. Istotną funkcją tych wydawnictw była popularyzacja wiedzy oraz nastawienie na profilaktykę społeczno-wychowawczą. Wraz z postępem wiedzy, głównie psychologicznej i pedagogicznej, szczególnie w tzw. okresie postyczniowym, nastąpił bujny rozwój takich wydawnictw (Jakubiak, 1988, s. 113-132). Twórcy popularnych poradników przedstawiali problemy celów i metod wychowania, sposobów przygotowania do podjęcia nauki szkolnej czy też prowadzenia jej w środo-wisku domowym. W ostatnich dekadach XIX w. poradniki miały też często rozbudowa-ną część teoretyczrozbudowa-ną, omawiającą prawidła kolejnych etapów rozwoju biopsychiczne-go dziecka. Do najbardziej znanych szerszemu gronu czytelników spośród ówczesnych autorów poradników należeli: Piotr Chmielowski, Henryk Wernic, Aniela Szycówna, Iza Moszczeńska i Cecylia Plater-Zyberkówna.
Problematyka rodziny w poglądach myślicieli początków XX w.
Autorzy, zarówno XIX-wiecznych, jak i późniejszych – międzywojennych poradników z XX w., wypracowali swoisty model wychowawczego funkcjonowania rodziny, obejmu-jący jej pożądaną strukturę, atmosferę, relacje między jej członkami, a także czynności i działania rodziców względem dzieci. Zadaniem takiego normatywnego modelu, rozu-mianego jako zapatrywania teoretyczne, wyobrażenia i sądy, obejmujące także poradni-ctwo z zakresu wychowania rodzinnego, było wywołanie refleksji i określonego rodzaju postępowania rodziców oraz ustalenia w tej dziedzinie kryteriów wartościowania i oceny zachowań (Jakubiak, 1995b, s. 121-144).
W poszukiwaniu genezy polskiej pedagogiki rodziny
społecznego, które kultywuje i przekazuje wartości niezniszczalne, w tym również takie jak: tradycja narodowa, język, wiara, traktowane jako ostoje polskości (Jakubiak, 2003, s. 315-324).
Znaczącym impulsem dla rozwoju myśli pedagogicznej dotyczącej małżeństwa, ro-dziny i wychowania rodzinnego było ogłoszenie dwóch kolejnych encyklik Piusa XI:
O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży (Pius XI, 1929) i O małżeństwie chrześcijań-skim (Pius XI, 1930).
Główne założenia pedagogiczne obu encyklik dotyczyły m.in. uznania rodziny za główny podmiotu wychowania, a rodziców za pierwszych i najważniejszych wychowaw-ców. W ślad za encyklikami pojawiła się obszerna literatura pedagogiczna na temat wy-chowania rodzinnego, w tym poradnikowa o orientacji katolickiej. W specjalnej serii wydawniczej Akcji Katolickiej zostało wydanych w latach 30. kilkanaście broszur (Ja-kubiak, 1988, s. 24-41).
Rodzina i wychowanie rodzinne były obiektem nie tylko praktycznych opisów i porad, ale także przedmiotem badań empirycznych. Powszechnie podzielane przekonanie o doniosłym znaczeniu rodziny czy wychowaniu dzieci w sposób naturalny wywoływało potrzebę badania tego środowiska w celu ustalenia jego stanu i wydolności wychowaw-czej, zwłaszcza że od czasów I wojny światowej coraz częściej mówiło się o kryzysie kultury i rodziny (Jakubiak, 1995a, s. 218-226).
W polskiej nauce, najwcześniej, bo już od lat 80. XIX w., dzięki Janowi Władysła-wowi Dawidowi rozwinął się nurt badań psychologicznych nad rodziną i wychowaniem rodzinnym, a w okresie II Rzeczypospolitej rodzina stała się przedmiotem badań em-pirycznych psychologów, socjologów i pedagogów. Stąd wiedza na ten temat rozwijała się wielokierunkowo.
W okresie II Rzeczypospolitej wyodrębniły się badania socjologiczne reprezentowa-ne przez Zygmunta Mysłakowskiego, Marię Librachową, Helenę Radlińską i Tadeusza Szczurkiewicza. Badacze skupiali się na poznaniu hierarchii, składu, warunków byto-wych i materialnych rodzin oraz ich relacji z innymi grupami społecznymi.
Z kolei badania pedagogiczne miały na celu nie tylko poznanie warunków domowych, w jakich wzrastało dziecko, i wpływu środowiska, jakim było ono poddawane, lecz także rozpatrywanie rodziny jako wspólnoty nasyconej treścią emocjonalną – środowiska wy-chowawczego. Zajmowano się zatem badaniem procesu wychowania w rodzinie i jego efektywności, w tym stosowania przez rodziców wobec dzieci różnych metod oddziały-wania wychowawczego.
Badania psychologiczne natomiast akcentowały problem zależności rozwoju psy-chicznego dzieci od warunków środowiskowych, w tym głównie rodzinnych.
W dorobku familiologicznym czasów II Rzeczypospolitej można upatrywać ważkie od-niesienia i inspiracje względem refleksji oraz badań na temat doby współczesnej. W drugiej połowie XX w. dokonał się kolejny, choć nierównomiernie, postęp w płasz-czyznach refleksji i badań pedagogicznych nad rodziną. Czasy PRL, szczególnie lata 50., odznaczały się zideologizowaniem i upolitycznieniem oraz swoistą instrumentalizacją pedagogicznej problematyki rodzinnej. Życie i wychowanie, jak wówczas chciano je wi-dzieć, miało się odbywać poza rodziną: w szkole, fabryce, kolektywie i organizacji par-tyjnej bądź młodzieżowej,
W kolejnych latach, szczególnie po tzw. zmianie społecznej w Polsce, rodzinna działalność wychowawcza stała się przedmiotem poznania w wielu aspektach: środo-wiskowym, instytucjonalnym, systemowym i wspólnotowym. Wykreowano w naukach społecznych orientację familiologiczną, zaś w naukach pedagogicznych zainicjowano pedagogikę rodziny, z podstawową dla niej kategorią wychowania rodzinnego (Wójcik, 1998; Kawula, Brągiel i Janke, 1998).
Bibliografia
Froebel, F.W. (1965). Wychowanie człowieka, sztuka chowania, nauczania i uczenia się, do której się zmierza w powszechno-niemieckim zakładzie wychowawczym w Keilhau. W: S. Wołoszyn (oprac.), Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej. T. II. Warszawa: PWN. Jakubiak, K. (1988). Wychowanie w rodzinie jako przedmiot zainteresowań pedagogiki katolickiej
w okresie II Rzeczypospolitej. W: A. Tchorzewski (red.), Rodzina. Przeszłość – teraźniejszość –
przyszłość. Bydgoszcz: WSP, 24-41.
Jakubiak, K. (1995a). Badania naukowe nad rodziną oraz problematyka wychowania rodzinnego w literaturze pedagogicznej II Rzeczypospolitej. W: K. Jakubiak (red.), Rodzina jako środowisko
wychowawcze w czasach nowożytnych. Bydgoszcz: WSP, 218-226.
Jakubiak, K. (1995b). Wypracowywanie modelu wychowania rodzinnego dziecka w polskiej pe-dagogice XIX i początków XX wieku. W: J. Jundziłł (red.), Rodzina a wychowanie – ciągłość
i zmienność na przestrzeni wieków. Bydgoszcz: WSP, 121-144.
Jakubiak, K. (1996). Rodzinne środowisko wychowawcze jako przedmiot badań naukowych w II Rzeczypospolitej. Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia
Pedagogiczne, 28, 141-153.
Jakubiak, K. (1998). Stan badań historyczno-pedagogicznych i nowe przedsięwzięcia badawcze z zakresu dziejów wychowania w rodzinie polskiej w latach 1795-1939. W: T. Gumuła, J. Kra-suski i S. Majewski (red.), Historia wychowania w XX wieku. Dorobek i perspektywy. Kielce: Wydawnictwo i Zakład Poligrafii Inst. Technologii Eksploatacji, 465-471.
Jakubiak, K. (2000). Edukacja rodziców w polskiej refleksji i praktyce pedagogicznej XIX i XX wieku – do 1939 roku. W: K. Jakubiak i A. Winiarz (red.), Wychowanie w rodzinie polskiej od
schyłku XVIII do połowy XX wieku. Bydgoszcz: WSP, 113-132.
Jakubiak, K. (2003). Wzorzec rodziny i idee wychowania rodzinnego dziecka wypracowywane i propagowane na łamach „Kroniki Rodzinnej” i „Opiekuna Domowego” w drugiej połowie XIX wieku. W: Z. Ruta i R. Ślęczka (red.), W służbie szkoły i nauki. Księga poświęcona Profesorowi
W poszukiwaniu genezy polskiej pedagogiki rodziny
Kawula, S., Brągiel, J. i Janke, A.W. (1998). Pedagogika rodziny. Obszary i panorama problematyki. Wyd. III. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Key, E. (1904). Stulecie dziecka. Przekł. I. Moszczeńska. Warszawa: Księgarnia Naukowa. Koczerska, M. (1975). Rodzina szlachecka w Polsce późnego średniowiecza. Warszawa: PWN. Pestalozzi, J.H. (1938). Matka i dziecko. Przełożył i wstępem poprzedził Z. Mysłakowski.
Warsza-wa: Nasza Księgarnia.
Pestalozzi, J.H. (1965). Matka i dziecko, pisane w latach 1818-1819. W: S. Wołoszyn (oprac.),
Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej. T. II. Warszawa: PWN.
Pius XI. (1929). O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży, S.I, s.n. Pius XI. (1930). O małżeństwie chrześcijańskim, s.n.
Samsel, A. (2009). Rodzina jako środowisko wychowawcze w okresie Drugiej Rzeczypospolitej.
Przegląd Historyczno-Oświatowy, 1-2, 28-49.
Sobczak, J. (1988). Warunki i przejawy rozwoju teorii wychowania rodzinnego i edukacji rodziców od czasów odrodzenia. W: A. Tchorzewski (red.), Rodzina. Przeszłość – teraźniejszość –
przy-szłość. Bydgoszcz: WSP.
Sobczak, J. (1992). Przejawy zainteresowania wychowaniem rodzinnym w pracach polskich pisa-rzy i pedagogów u schyłku XVIII i w pierwszej połowie XIX wieku. Zeszyty Naukowe Wyższej
Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy. Studia Pedagogiczne, 18, 95-109.
Spencer, H. (1879). O wychowaniu umysłowym, moralnym i fizycznym. Warszawa: Księgarnia Gebethner i Wolff.
Szycówna, A. (1908). Kobieta w pedagogice. Matka. Warszawa: Księgarnia Gebethner i Wolff. Wołoszyn, S. (oprac.). (1965). Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej. T. I-II.
War-szawa: PWN.
Wójcik, M. (1998). Kształtowanie się polskiej pedagogiki rodzinnej w latach 1918-1939. Podstawy
teoretyczne, kierunki rozwoju, praktyka. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Wyczański, A. (1991). Rodzina w Europie w XVI-XVIII wieku. W: A. Mączak (red.), Europa i świat
w początkach epoki nowożytnej. Cz. I. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Copyright and License
