R O C Z N I K I G L E B O Z N A W C Z E , T . X V I I I , Z . 2, W A R S Z A W A 1968
JA N TO M A SZE W SK I
NOW Y K IE R U N E K W SYSTEM ATYCE GLEB P O L S K I
K ated ra G leb o zn a w stw a W SR, W rocław
P rz y w y k liśm y określać glebę na p o dstaw ie budow y i m orfologii p ro filu glebow ego, czyli n a podstaw ie jej cech zew n ętrzn y ch . Lecz pro fil glebow y p rzed staw ia nam dzieje przeszłości — m in ion y okres życia gle by — a to, co się dzieje w glebie obecnie, dopiero w przyszłości znajdzie sw oje odzw ierciedlenie w p ro filu glebow ym .
B adając skład m asy glebow ej różn ym i m etodam i, nieraz wysoce p re cy zyjn ym i (analizy chem iczne, ren tg e n o g ra fia , m ikroskop elektronow y), b a d am y m ów iąc obrazow o tru p a gleby, lecz nic nie w iem y o roztw orach , jakie k rą ż y ły w glebie ożyw ionej, o m ig ra cji m ap y glebow ej, o po w ie trz u glebow ym , w a ru n k a c h term iczn y ch itp. N ajd o k ład n iej zbadana m asa gleby jeszcze nie daje n a m pojęcia o istocie gleby. Zw łaszcza obec nie, kiedy działalność człow ieka sta je się po tężnym czynnikiem w ewo lu cji gleby, niezb ęd ne jest poznanie dy n am ik i gleby oraz zjaw isk i p ro cesów w niej zachodzących, aby przez odpow iednią u p raw ę i pielęgnację, naw ożenie i zraszanie w odą u sp raw n ić glebę i podnieść jej p ro d u k ty w ność. T akie czynności człow ieka w y w o łu ją n iew ątp liw ie zm iany w a ru n ków bio-ekologicznych w środow isku glebow ym .
W glebach p ierw o tn y c h d ziała p rzew ażnie czynnik ekologiczny, n a d ający k ie ru n e k i tem po procesom fizyko-chem icznym i procesom biolo gicznym , bow iem w glebie p ierw o tn e j już ży ją d ro b n o u stro je. W n a stęp n ej fazie rozw ojow ej gleby, kiedy to zasiedli się roślinność wyższa, czynnik biologiczny stopniow o w zm aga się i n a b ie ra coraz w iększego znaczenia w procesach życiow ych gleby. T en w łaśn ie czynnik biologiczny w espół z czynnikiem ekologicznym n a d a je pew ien c h a ra k te r i tem po procesom glebow ym i k s z ta łtu je m orfologię gleby i jej w artości.
Poniew aż c z y n n ik bio-ekologiczny o dgryw a n ajw a żn ie jsz ą rolę
w pow staw aniu, rozw oju i ew olucji gleby, przeto za jed n o stk ę sy ste m aty czn ą pierw szego rzęd u p rzy ję liśm y k ateg o rię gleby.
336 J. T o m a szew sk i
K ateg o ria gleby c h a ra k te ry z u je środow isko gleby, a więc roślinność, fau n ę, k lim a t glebow y i głów niejsze w łasności gleby.
Na obszarze P o lsk i w y o d ręb n iliśm y n a stę p u jąc e k ateg o rie gleb: — gleby u p raw n e,
— gleby leśne, — gleby darniow e, — g leby aluw ialne, — gleb y hydrom orficzn e.
Poza ty m od ręb n ą jed n o stk ę sy stem aty czn ą pierw szego rzęd u s ta now ią ,,kom p leksy górskie g leb ” .
P o d a jem y niżej w k ró tk im u jęciu c h a ra k te ry s ty k ę poszczególnych k a te g o rii gleb i zarazem środow isk glebow ych.
G l e b y l e ś n e w w iększości odznaczają się dobrze rozw iniętym , głębokim p ro filem i głęboko sięgającym sy stem em korzeniow ym drzew leśnych. B ardzo w ażnym elem en tem środow iska gleby leśnej jest ściół k a leśna, k tó ra spełn ia ro lę re g u la to ra u w ilg o tn ien ia gleby, dostęp u p o w ietrza i ciepłoty do g leby i jest pon adto siedliskiem zespołów d ro b no u stro jó w , p rzew ażnie grzybów , ro zk ład ający ch su b sta n c ję organiczną. P ro d u k ty ro zk ład u ściółki leśnej m ają odczyn kw aśny, a p rzesącza ją c a się przez ściółkę w oda opadow a zakw asza się i zakw asza glebę. Duża kw asow ość gleb leśnych działa rozpuszczająco n a m asę gleby, a pow stające ro ztw o ry jonow e i koloidalne w ę d ru ją g raw ita cy jn ie do poziom ów dolnych gleby leśnej, gdzie z n a jd u je się rozgałęziony system korzeniow y, p o b ierający z roztw o ró w wodę i pokarm ow e sk ład n ik i m i ne ra ln e. W zw iązku z tak im sposobem o dżyw iania się roślinności leśnej działa w glebach leśny ch proces elu w ialn y (w ym yw ania).
W p rzy p a d k u gleb leśnych lekkich (piaskow e, szczerkow e), proces elu w ialn y działa in ten sy w n ie i polega na w y m y w an iu m echan iczny m i częściowo fizyko-chem icznym cząstek ila sty c h i koloidalnych z gó r ny ch poziom ów gleby do poziom u iluw ialnego C.
W glebach leśn ych glin iasty ch i glin k o w aty ch stw ierd zam y często w sezonie w czesnow iosennym w g ó rn ych poziom ach ty ch gleb sta n n asy cenia w odą bardzo słabo u tle n io n ą po p rzejściu jej przez ściółkę leśną. W p rzy p a d k u całkow itego w y czerp an ia się tle n u w poziom ach g órnych gleby n a stę p u je zjaw isko an aerobiozy bezw zględnej, w sk u te k czego p o w sta ją procesy re d u k c y jn e, pow odujące od tlen ian ie w o d o ro tlen ków żelaza i m an g an u do postaci łatw ie j rozpuszczalnych związków d w u w arto ściow y ch oraz e w e n tu aln e w y m y w an ie ich do poziom u ilu w ialnego B.
W tak im p rzy p a d k u proces elu w ialn y s ta je się procesem złożonym , p ow odującym niszczenie kom pleksu sorpcyjnego gleby i nosi m iano procesu bielicow ania.
N o w y k ieru n ek w sy s te m a ty c e gleb P o lsk i 337
W ogrom nej w iększości p rzy p ad k ó w zarów no w glebach leśn ych lekkich i glin iastych, jak rów nież w glebach u p ra w n y c h nie m a w a ru n ków do zaistn ien ia sezonow ej anaerobiozy bezw zględnej i ew entualn ego p o w staw an ia procesów red u k c y jn y ch . W tak ic h p rzy p a d k a c h proces elu - w ialn y (w ym yw anie m echaniczne i fizyko-chem iczne) sta je się procesem ,,lessiv ag e” (wg a u to ró w francu sk ich ). Nie m a arg u m e n tó w po tem u , żeby gleby lessivé w yodrębnić w osobny ty p gleb słabo bielicow ych, pseudobielicow ych bądź palew obielicow ych (Tiurin), nie m a bow iem w ty ch glebach w a ru n k ó w do p o w staw an ia i rozw oju procesu bielico- w ania. W tej k w estii tra fn e ro zw iązanie podał H. Uggla, k tó ry tak im glebom dał m iano — gleby płowe.
W zależności od środow iska gleby o raz k om pleksu d ziałających p ro cesów glebow ych w y ró żn iam y w obręb ie k a te g o rii gru py , p odgrupy, typy, rodzaje i g a tu n k i gleb leśnych. N ależy przyjąć, że c h a ra k te ry stycznym elem en tem środow iska g leby leśnej jest las i słuszne jest tw ierd zen ie gleboznaw ców i leśników : gdzie nie m a lasu, nie m a gle by leśnej.
G l e b y d a r n i o w e odznaczają się niegłębokim profilem , (śred nio 40— 60 cm), niskorosłą roślinnością traw iasto -zielo n ą i silnie ro zg a łęzionym , lecz k ró tk im system em korzeniow ym .
B ardzo w ażn y m czynnikiem środow iska gleby darniow ej jest poziom d arniow y. Poziom ten stanow i najw ażn iejszą część składow ą pro filu gleby d arn iow ej i jest p re d e sty n o w a n y do pełn ien ia w ażnych fu n k c ji życiow ych gleb. Poziom jest reg u la to re m d ostępu pow ietrza, w ody i cie p ło ty do gleby, a poza ty m jest on czynnikiem zm iany stosunków fito - socjalnych. Bez poziom u darniow ego nie m a gleby darniow ej. Poniew aż system korzeniow y roślinności b y tu ją c ej na glebie d arn io w ej je st k ró tk i i m ieści się w dw u g ó rn ych poziom ach gleby, przeto w ty ch poziom ach grom adzi się su b sta n c ja o rganiczna i p ro d u k ty ro zk ład u su b sta n c ji m in e ra ln e j. Te dw a górne poziom y w y k a z u ją w ysoką w ilgotność, b o gaty
kom pleks so rp cy jn y oraz dobre w łasności fizyczne i biologiczne,
a w zw iązku z ty m dobre w a ru n k i do tw o rzen ia się i grom adzen ia w ła ś ciw ej próchnicy.
D obrze w y k ształco n y poziom darn io w y, jak ie z n a jd u je się w glebie łąkow ej, je st tru d n o przep u szczaln y d la w ody opadow ej i stanow i p rze szkodę dla rozw oju procesu eluw ialnego, k tó ry to proces działa z różną intensyw n o ścią w in n y ch k ateg o riach gleb. Z biegiem czasu, gdy w po ziomie d arn io w y m w y tw o rzy się p ew n a ilość próchnicy, a n a stęp n ie w y k ształci się dobra s tru k tu ra , w ów czas przepuszczalność w ody poziom u darniow ego pow iększy się, w ilgotność jego zm niejszy się i w sk u te k zm iany w a ru n k ó w ekologicznych n a s tę p u ją zm iany w zespole ro ślin nym . W m iejsce tu rz y c i tra w z k ró tk im system em korzeniow ym za
338 J. T o m a szew sk i
siedlą się tra w y i zioła z dłuższym sy stem em korzeniow ym , sięgającym do 70— 80 cm głębokości, a w zw iązku z ty m pow iększy się przep u sz czalność w odna gleby, rozpocznie się działanie procesu eluw ialnego i stopniow o będzie się zw iększała głębokość poziom u próchnicznego. T aką fazę rozw oju procesu darniow ego z n a jd u jem y w środow isku gleb p re rii z roślinnością w y so k o traw iastą. Z powyższego w y nik a, że k ateg o ria gleb darn io w y ch stanow i o d ręb n e środow isko bio-ekologiczne.
Gdy w n a stę p n e j fazie rozw ojow ej gleby n a stą p i zm iana w a ru n k ó w ekologicznych w k ie ru n k u zm niejszenia w ilgotności gleby i p ow ietrza nadglebow ego, a szczególnie w sezonie letn im , wów czas nadejdzie zja wisko step o w ienia środow iska gleby, u jaw n i się zanik procesu d a rn io wego, zasiedlą się tra w y i b y lin y z głęboko sięg ający m system em k o rze niow ym (S tip a pennata, S tip a capillata, K oeleria cristata itp.). W ten sposób drogą ew olucji k a te g o ria gleb d arn io w y ch przeob razi się w k a tegorię gleb stepow ych z czarnoziem am i. G odnym uw agi jest fak t, że g leby stepow e nie m ają d arn i, bow iem w zespole ro ślin n y m stepów p rzew ażają tra w y luźno-kępkow e, k tó re w łaśnie nie tw orzą d arn i.
Do k a te g o rii gleb d arniow y ch należy odnieść: — gleby darniow o-łąko w e i
— gleby darniow o-pastw iskow e.
G l e b y r o l n i c z o - u p r a w n e . Stosow ana przez człow ieka
u p raw a m echaniczna gleby połączona z naw ożeniem i m elio racją w szyb kim tem pie p rzeob raża glebę leśną, łąkow ą lub stepow ą w glebę u p ra w ną. W p rz y p a d k u kied y zniszczeniu podlega las, a z n a jd u jąc a się pod nim gleba leśna w sk u te k m echanicznej u p ra w y p rzeob raża się w glebę upraw ną, wów czas zachodzą zasadnicze zm ian y w łasności fizycznych, chem icznych, a zw łaszcza biologicznych gleby, a pon adto zm ieniają się g ru n to w n ie: reżim w odn o -p o w ietrzn y i reżim ciepłoty. W p rzy p a d k u gdy gleba stepow a przeo b raża się w glebę u p raw n ą , zachodzi także przeobrażenie gleby, lecz w m n iejszy m sto p n iu niż w p rzy p a d k u p rze o brażenia gleby leśnej.
D zięki u p raw ie i naw ożeniu procesy glebow e, a zw łaszcza procesy rozkładow e, przeb ieg ają in ten sy w n iej w glebie u p raw n e j, p rzeto gleby te odznaczają się dużym dynam izm em , p rz y czym w m iarę podnoszenia k u ltu r y ro ln e j d ynam izm gleby u p ra w n e j odpow iednio w zm aga się. W dynam ice gleby n ajw iększą ro lę o d g ry w a ru ch liw a w oda, dobrze n a tle n io n a i zasobna w sole m in e raln e , p rzeto zw iększenie w ilgotności gleby w sezonie w e g e tac y jn y m przez n aw ad n ian ie lub zraszanie w odą rzeczną bądź jeziorow ą w y b itn ie podnosi d y nam izm gleby u p raw n e j. U p raw a ro ln a przeo b raża glebę, pow oduje zm ianę w a ru n k ó w bio-eko- logicznych, toteż gleba u p ra w n a stanow i o d ręb n ą k ate g o rię gleb, o d ręb ne środow isko bio-ekologiczne.
N o w y k ieru n ek w sy ste m a ty c e g leb P o lsk i 339
C h a ra k te ry s ty k ę i podział gleb u p ra w n y c h o p iera m y na o k reślen iu sk ały m acierzy stej, ty p u gleb, sk ład u m echanicznego oraz dynam ice w ilgotności gleby. P ro file gleb u p ra w n y c h są ta k zniekształcone przez u p raw ę m echaniczną, że n ieraz nie m a m ożliw ości o k reślenia ty p u gleby.
G l e b y a l u w i a l n e u tw o rzy ły się w d o linach rzecznych na w a r stw ow an y ch osadach alu w ialn y ch . Z asadniczym procesem gleb otw ó r- czym w dolinach rzecznych jest proces a lu w ia ln y spow odow any dzia łan iem w ody rzecznej w ok resach pow odziow ych. B ilans w odny jest skom plikow any, bow iem w dolin ach rzeczn ych d ziałają 3 ro d zaje wody:
— w oda opadow a atm osferyczn a,
— w oda pow ierzchniow a, p rzep ły w o w a rzeczna i — w oda glebo w o -g ru nto w a.
C h a ra k te ry sty c z n ą cechą d y n am ik i gleby alu w ialn ej je st w spółdzia łan ie procesów odgórnych i oddolnych. P ro cesy o dgórne są spow odow ane sk o jarzo n y m działan iem w ody opadow ej i pow ierzchniow ej p rzep ływ o w ej. W ody te p rz e n ik a ją do gleby, a w okresie w iosennym d op row adzają glebę do sta n u nasycenia w odą n a tle n io n ą i ty m sam ym w y w o łują w g ó rn y ch poziom ach gleby zjaw isko an aerobiozy w zględnej. P rocesy oddolne są spow odow ane d ziałaniem ubogiej w tle n w ody glebow o- g ru n to w ej, k tó ra k a p ila rn ie podnosi się do góry i w yw ołu je zjaw isko anarobiozy bezw zględnej, a w k o n sek w en cji działanie procesów re d u k cyjnych. G leby alu w ialn e o dznaczają się dużym dynam izm em procesów glebow ych i p rze d staw ia ją od ręb n e środow isko bio-ekologiczne.
G l e b y h y d r o m o r f i c z n e w y stę p u ją w siln ie w ilg otn ych de p resja ch tere n u , w k tó ry c h w oda g ru n to w a z n a jd u je się głęboko pod p ow ierzchnią i je st bardzo w ażn y m czynnikiem w dynam ice gleby. W glebach h yd ro m o rficzn y ch działają 3 ro d zaje wody, a w zw iązku z ty m zachodzą procesy odgórne i oddolne. D ziałanie procesów odgór n ych je st jed n a k bardzo ograniczone w czasie i przestrzen i, gdyż w ody pow ierzchniow e w y w ie ra ją swój w p ły w tylko w sam ym p ow ierzchnio w ym poziom ie gleby h y d ro m o rficzn ej i p rzew ażnie w sezonie letnim . Woda g ru n to w a n a to m ia st o p an ow u je p raw ie cały p ro fil gleby, a po niew aż jest ona pozbaw iona tle n u i m ało ru ch liw a, przeto w szelkie procesy rozkładow e i p rzeo brażen ia m asy glebow ej są zaham ow ane. G lebom h yd ro m o rficzn y m w łaściw y jest proces to rfo tw ó rczy — g ro m a dzenia nie rozłożonych szczątków ro ślin n y ch w postaci to rfu . G leby te o dznaczają się słabym dynam izm em .
W obrębie k ateg o rii gleb h y d ro m o rficzn y ch w yróżniam y: — gleby m ułow o-błotne,
— gleby torfow e i — gleby m urszow e.
340 J. T o m a szew sk i
G ó r s k i e k o m p l e k s y g l e b stanow ić m ają osobną jed n o stk ę sy stem aty czn ą pierw szego rzęd u na rów n i z k ate g o ria m i gleb. P rz y c h a ra k te ry sty c e p o k ry w y glebow ej regionów górskich n ależy przede w szystkim uw zględnić pionow y u k ład w a ru n k ó w k lim aty c z n y ch i bio- ekologicznych w zależności od w ysokości nad poziom em m orza. W ten sposób da się w yróżnić trz y s tr e fy pionow e: dolną, środkow ą i górną.
W strefie dolnej z n a jd u ją się g leby u p raw n e , gleby darn iow e i gleby leśne lasów liściastych. W stre fie środkow ej p rzew agę będą m iały gleby leśne lasów m ieszanych i iglastych, a m niejsze p rze strz e n ie będą z a j m ow ały gleby darniow e i gleby u p raw n e. W stre fie górn ej, pow yżej gran icy lasów, nie będzie gleb u p ra w n y c h i gleb leśnych, dom inow ać będą gleby d arniow e pastw iskow e, w m niejszej zaś ilości zn ajd ą się gleby to rfia ste i gleby silnie szkieletow e o n iew y kształco ny m p rofilu.
W k o tlin ach śródgórskich m ogą w ystępow ać różne kom pleksy gleb na osadach d eluw ialn y ch , a częściowo i na osadach alu w ialnych. K o tli ny śródgórskie m ogą m ieć różne w a ru n k i k lim aty czn e i bioekologiczne, a w zw iązku z tym będzie się różnie k sz ta łto w ała ich p o k ry w a glebow a.
C H A R A K T E R Y ST Y K A T YPÓ W GLEB
Za jed n o stk ę sy stem aty czn ą pierw szego rzęd u p rzy ję liśm y k ateg o rię gleby i w y o d ręb n iliśm y n a obszarze P olski 5 k a te g o rii gleb. P o n ad to w y o dręb n iliśm y górskie kom p lek sy gleb, stanow iące osobną jed n o stk ę sy stem aty czn ą pierw szego rzęd u na ró w n i z k a te g o ria m i gleb.
W obręb ie w y stęp o w an ia p rzestrzen n eg o poszczególnych k a te g o rii oraz górskich kom pleksów n ależy w yróżnić 3 ty p y gleb jako jed n o stk i sy stem aty czn e drugiego rzędu. W lite ra tu rz e gleboznaw czej pojęcie ty p u gleby jest różnie pojm ow ane i o kreślane, toteż w yróżnianie ty p ó w gleb w tere n ie sp raw ia tru d n o ści dla gleboznaw ców , w sk u te k czego w y n ik a ją rozbieżności poglądów , nieporozum ienia i spory. N ależy p rzy jąć za zasa dę, że w b a d an iach gleboznaw czych m usim y uw zględniać rzeczyw istość, a nie b łędnie o k reślan e ,,stad ia rozw ojow e g leb ” . W ten sposób zbliżam y się do rzeczyw istości i zm niejszy m y o blisko 50% a re a ł gleb ty p u b ieli- cowego. R zeczyw istość d aje n a m n iezbite dowody, że 40% obszaru P o lski z ajm u ją gleby nietypow e, p rzeto nie n ależy w ysilać się, aby gleby n ie typow e w tłaczać do ty p u gleb bielicow ych lub b ru n a tn y c h i w p ro w a dzać niew łaściw ą n o m en k la tu rę , ja k np. gleby skrytobielicow e, pseudo- bielicow e, darniow obielicow e itp. O dnośnie ty p u gleb b ru n a tn y c h należy w yjaśnić, że typow e gleby bielicow e p o w stają w w y n ik u d ług otrw ałego działania p rocesu b ru n a tn ie n ia na skały m acierzyste o zab arw ien iu ja ś niejszym . Toteż gleby b ru n a tn e w y tw orzo n e na b ru n a tn e j glinie bądź
N o w y k ieru n ek w sy ste m a ty c e gleb P o lsk i 341
b ru n a tn y m poziom ie zerodow anej gleby lessow ej zachow ują w praw dzie b a rw ę b ru n a tn ą , ale nie będą typ o w y m i glebam i b ru n a tn y m i.
W książce p t .: ,»Genetyczna k lasy fik a c ja gleb P o lsk i” , w yd anej w 1959 r., p odana jest defin icja ty p u gleby, zaczerp n ięta z p od ręczni ków radzieck ich w b rzm ien iu n a stę p u jąc y m : „T yp gleby je st to g ene tycznie u w a ru n k o w a n e stad iu m rozw ojow e gleby, c h a ra k te ry z u ją c e się specyficznym i w a ru n k a m i biochem icznego obiegu o rg aniczn ych i m i n e ra ln y c h su b sta n c ji glebow ych oraz określo ny m i bio -fizyko-chem iczny-
m i w łasnościam i w poszczególnych poziom ach g enety czny ch pro filu glebow ego” .
T aka d efin icja ty p u gleby staw ia przed gleboznaw cą w k ażdym k o n k re tn y m p rzy p a d k u skom plikow ane i tru d n e do rozw iązania zadanie, o p a rte na błęd n y m założeniu, że w rozw oju i ew olucji gleby m ożna jak oby w yróżnić stad ia rozw ojow e. Otóż trzeb a sobie uśw iadom ić, że stadialn o ść rozw oju jest p raw e m biologicznym i odnosi się do org aniz m ów żyw ych, a w ięc do ro ślin i zw ierząt. S ta d ia rozw ojow e są poznane i o k reślane dla organizm ów żyw ych, a cechą c h a ra k te ry sty c z n ą jest ich nieodw racalność. W ew olucji gleby dadzą się poznać nie stad ia rozw o jow e gleb, lecz fazy rozw ojow e i e ta p y p rzeobrażeń, k tó re m ogą być o d w racaln e i są zależne od zm iany w a ru n k ó w bio-ekologicznych.
N ieodzow nym n a stę p stw e m stosow ania w yżej podanej d efinicji ty p u gleby sta ła się zarów no w ZSRR, ja k i w sąsiednich k ra ja c h socjalis ty czn ych in d y w id u aln a in te rp re ta c ja i o k reślanie stadiów rozw ojow ych gleby, k tó re doprow ad ziły do m nożenia i ta k już licznych typ ów gleb.
N asza d efin icja ty p u gleby o p a rta je st na określon ym kom pleksie procesów glebow ych, któreg o działanie w yciska c h a ra k te ry sty c z n e p ię t no w m orfologii gleby i jej w łasnościach fizyko-chem icznych. W naszym ro zu m ien iu ty p g leby jest to k o n k re tn a g ru p a gleb, o b jęta działaniem typologicznego procesu glebow ego i c h a ra k te ry z u ją c a się po dob ień st w em cech m orfologicznych oraz w łasności fizyko-chem icznych. G dy w kom pleksie procesów glebow ych jed en proces osiągnie zdecydow aną przew agę nad in n y m i procesam i i w y tw o rz y now e postacie zw iązków m in e raln y c h i o rg an iczn o -m in eraln y ch , k tó re to zw iązki w spółdziała jąc z n ie a k ty w n ą m asą gleby w y k ształcą now e fo rm y m orfologii gleby, to ta k i proces sta n ie się procesem typologicznym .
W naszej ro zp raw ie pt.: „D y nam ik a typologicznych procesów gle b o w y ch” oraz we w spólnej z J. B orkow skim rozpraw ie pt.: „C echy m orfologiczne i w ażn iejsze w łaściw ości gleb bielicow ych i b r u n a tn y c h ” podaliśm y c h a ra k te ry s ty k ę procesów typologicznych i zarazem k ró tk ą c h a ra k te ry s ty k ę gleb typow ych. W w y m ien io ny ch ro zp ra w a c h nie zo sta ły sch ara k te ry zo w a n e rędziny, k tó re przez K om isję N.K. i K.G. P T G są u zn a w a n e jako o d ręb n e ty p y gleb, toteż łącznie w y ró żn iam y 7 typów
342 J. T o m a szew sk i
gleb, a m ianow icie: bielicow e, b ru n a tn e , czarnoziem y, rędziny, darnio w e i błotne.
M ając na w zględzie trudn o ści, jakie m ają nasi gleboznaw cy p rzy oznaczaniu w te re n ie typologii gleb, podam szereg w y ja śn ie ń odnośnie c h a ra k te ry s ty k i poszczególnych typ ó w gleb, w y stę p u ją c y ch w Polsce.
G l e b y b i e l i c o w e . P ow staw an ie i działanie procesu bielicow a- nia w g lebach leśny ch ze ściółką na pow ierzchni je st u w a ru n k o w a n e okresow ą anaerobiozą bezw zględną w środow isku kw aśnym , w sk u te k czego p o w stają w dw u g ó rny ch poziom ach A i i A 2 gleby procesy r e
d u k cyjn e, o d tle n ia ją ce m iędzy in n y m i w o d o ro tlen ek żelazow y (Fe2P3 *
• 3K20 ) do postaci łatw o rozpuszczalnego i ruchom ego w o d o ro tlen k u
żelazowego (Fe202 • H20 ). O dtlenione zw iązki m in e ra ln e podleg ają n a
stępn ie w y m y w an iu do poziom u iluw ialnego B, gdzie w okresie letn im zachodzi proces o d w ro tn y — u tle n ia n ia zred u k o w an y ch zw iązków m i n era ln y ch . W ym yw anie z g órn y ch zw iązków zasadow ych i tró jtle n k ó w prow adzi do niszczenia kom pleksu sorpcyjnego w ty ch poziom ach i u tw o rzen ia poziom u bielicow ego A 2 jasno szarej barw y , składającego się przew ażnie z k w a rc u i uw odnionej k rzem ionki. Poziom y ak u m u la cy jn o - elu w ialn y A u elu w ialn y A 2 oraz poziom ilu w ia ln y В stanow ią trz y ch a ra k te ry s ty c z n e poziom y p ro filu gleby ty p u bielicow ego. Proces bieli- cow ania jest procesem elu w ialn y m złożonym , kiedy to prócz procesów elu w ialn y ch fizycznego i chem icznego działa jeszcze c h a ra k te ry sty c z n y dla gleb bielicow ych proces bio-chem iczny, p ow odujący red u k c ję u tle nionych zw iązków żelaza i m an g a n u oraz niszczenie kom pleksu so rp cyjnego gleby. N ależy nadm ienić, że proces elu w ialn y działa z różnym n asilen iem w e w szystkich glebach z w y ją tk ie m n iek tó ry ch tru d n o p rz e puszczalnych gleb darniow ych.
W okresie w czesnow iosennym m ożna za pom ocą łatw y c h m etod che m icznych uzyskać w yniki, k tó re w ykażą, czy w b ad an ej glebie działa proces bielicow ania, czy go nie m a. W glebach u p ra w n y c h proces bie- licow ania nie m a w aru n k ó w do rozw oju i jeśli w p ro filu glebow ym znajdziem y w y raźn e p asm a jasn o szare poziom u bielicow ego A2, św iad czące o d ziałający m niegdyś procesie bielicow ania, to tak im glebom
d a je m y m iano: gleby u p raw n e podbielicow e. Nie z n a jd u jem y
arg u m en tó w fak ty czn y ch , aby u trz y m ać p o k u tu ją c e w ro zp raw ach n a u kow ych gleboznaw czych i nierzad k o w po d ręcznikach określen ia: gleby skrytobielicow e, darniow o-bielicow e u p raw n e, pseudobielicow e, b ag ie n ne bielicow e, czarnoziem y bielicow ate itp.
G leby bielicow e w y stę p u ją tylko pod lasem ze ściółką leśną n a zw ięz łych sk ałach m acierzy sty ch i n a N iżu Polskim . N a piaskach z lasem ig lasty m bądź m ieszanym g leby bielicow e nie m ogą się w ykształcić, m im o okresow ego n asycen ia w odą n a tle n io n ą (deszczową bądź p rz e p ły
N o w y k ieru n ek w sy s te m a ty c e g leb P o lsk i 343
wową); nie zachodzi zjaw isko anaerobiozy bezw zględnej, w a ru n k u ją c e j p o w staw an ie procesów red u k c y jn y ch . Jeżeli pod w a rs tw ą p iask u z n a j dzie się glina albo, ja k to m a m iejsce na w y brzeżu m orskim , w a rstw a pogrzeb an ej zb u tw iałej ściółki leśnej, to w tak ich w a ru n k a c h pod la sem piasek m oże podlegać zbielicow aniu.
J e śli w glebie leśnej piaskow ej n a d b ru n a tn y m poziom em ilu w ial- n y m В zaznacza się poziom elu w ia ln y (w ym yw anie) A 2, a n ad ty m po ziom em k u górze poziom y A i i A 0, to będziem y m ieli p ro fil gleby leśnej piaskow ej, p rze m y te j w sk u te k d ziałan ia p rzew ażnie fizycznego procesu eluw ialnego. W edług a u to ró w fra n c u sk ic h (D uchau fu re, A u b ert) będzie to proces „lessiv age” , a nie żadne ,,stad iu m procesu bielico w ania” . U ggla tego ro d za ju glebom dał m iano — gleby płow e.
G l e b y b r u n a t n e . Isto tą typologicznego procesu działającego w glebach b ru n a tn y c h jest b ru n a tn ie n ie m asy glebow ej w g órnym i środkow ym poziom ie p ro filu glebow ego w sk u te k tw o rzen ia się i u trw a lan ia w w ym ieniony ch poziom ach gleby w odorotlenków żelaza, m a n g an u i glinu. W klim acie u m ia rk o w a n y m w o d o ro tlen k i żelaza są sil
niej uw odnione (Fe203 • 3H20 ) i w y k a z u ją b arw ę b ru n a tn ą , w klim acie
gorącym zaś w o do rotlen ki żelaza są m niej uw odnione (Fe203 • H20 ),
przeto w y k azu ją zabarw ien ie in ten sy w n iejsze rd z a w o b ru n a tn e lub ceg- laste (czerw onozielony).
W k ateg o rii gleb u p ra w n y c h w y ró żn iam y 3 podtypy: — gleby b ru n a tn e w łaściw e,
— gleby kw aśne,
— gleby naw apniow cow e.
W regionach górskich przew agę m ają gleby b ru n a tn e kw aśne. R ę d z i n y . T erm in ten w p row adzony do gleboznaw stw a w la ta c h 1889— 1892 przez M alew skiego został p rz y ję ty w p ierw przez glebo znaw ców rosyjskich, a n a stę p n ie po p ierw szy ch zjazdach gleboznaw czych w B udapeszcie (1909) i Sztokholm ie (1911), dzięki in icjaty w ie M iklaszew skiego w pro w ad zon y do g leboznaw stw a zach od nio europ ej skiego. D efinicja ręd z in y p rz y ję ta p rzez gleboznaw ców zagranicznych była tre śc i n a stę p u jąc e j: ręd z in a jest glebą w ęglanow ą, u tw o rzo n ą na zw ietrzelinach skał w apniow cow ych: w apieniach, m arglach, i kredzie.
D ziw ny w y d aje się fak t, że w iększość gleboznaw ców polskich w o k resie p o w ojen n ym odstąp iła od tego m iędzynarodow ego o k reślen ia r ę dziny i w cisnęła do ty p u ręd zin tak zw ane ręd zin y siarczanow e, u tw o rzone jak o b y na zw ietrzelinie sk ał gipsow ych, gleby u tw orzon e na zw ietrzelin ie piaskow ca w apnistego, n astę p n ie czerw o n o b ru n atn e glin- k ow ate gleby podścielone w apieniem , tzw . rę d z in y b ru n a tn e , i w reszcie p ły tk ie piaski naw apnieniow e, tzw. ręd z in y piaszczyste. Z n a n y glebo znaw ca niem iecki K u b ien a w sw ojej p rac y w 1948 r. zaliczył do rędzin
3 4 4 J. T o m a szew sk i
śródziem nom orskie czerw onoziem y (terra-ro sa), podścielone w apieniem , a ostatn io w y klu czył czerw onoziem y z ty p u rędzin, a w cielił do ręd zin gleby pow stałe na w ęglan ow y m lessie, obnażonym po zm yciu przez erozję gleby nalessow ej. Tenże K u b ien a znów nie u zn aje rędzin s ia r czanow ych.
W okolicach W olbrom ia w y stę p u ją w łaśnie ręd zin y w ęglanow e na m arg lach kred ow y ch (w k ie ru n k u na M iechów) oraz rd za w o b ru n a tn e glink ow ate gleby podścielone na głębokości 80— 110 cm tw a rd y m w a pieniem ju ra jsk im (tzw. ręd z in y b ru n a tn e , a daw niej wg M iklaszew skiego — rędzin y latery to w e), i w okolicach Z aw iercia duży zasięg p ły tk ich piasków n aw ap nien io w y ch (tzw. ręd zin y plastyczne). G dyby tak g ru p ę naszych gleboznaw ców bądź k lasy fik ato ró w , w y k ształcony ch na tego ro d zaju książkow ych po dstaw ach sy ste m a ty k i gleb, w yw ieźć w okolice W olbrom ia i Z aw iercia, to p rzek o n alib y śm y się, jak a w y tw o rzy łab y się rozbieżność sądów, pojęć, określeń. W edług naszych pojęć i określeń w okolicach W olbrom ia w y stę p u ją ciem noszare ręd zin y b u rzące z HC1 na m arg lach kredow ych, a n a w ap ieniach ju ra jsk ic h gleby b ru n a tn e glink ow ate podścielone w apieniem . W okolicach Z aw iercia jasnożółte piaski naw apieniow e.
W „G enety cznej k lasy fik a c ji gleb P o lsk i” w yróżniono 4 ty p y r ę dzin:
I — ręd zin y początkow ego stad iu m rozw ojow ego, II — ręd z in y czarnoziem ne,
III — ręd zin y b ru n a tn e i IV — ręd zin y siarczanow e.
K ażdy z w ym ieniony ch typów dzieli się na 7 rodzajów , a m ianow icie ręd zin y trzeciorzędow e, kredow e, ju ra jsk ie , triasow e, perm skie, dede- w ońskie i in n y ch fo rm acji geologicznych.
T aki podział ręd zin z p u n k tu w idzenia gleboznaw czego jest n ie w łaściw y, je s t on n iezro zum iały d la rolników , agrotechników , m elio ra n - tów, klasy fik ato ró w , ekonom istów , a n a w e t dla geologów, ręd zin a trz e ciorzędow a bow iem w pojęciu geologa będzie to ręd zin a utw o rzo n a w epoce trzeciorzędow ej.
W praw dzie ręd z in y stan o w ią o d ręb n y ty p gleb, ale nie należy d ą żyć do m nożenia typów i tw orzyć w sy stem aty czn e 4 ty p y rędzin. R ę dziny czarnoziem ne w y stę p u ją w postaci m ały ch zasięgów w p o w iatach chełm skim i jęd rzejo w skim , a ręd zin b ru n a tn y c h w ciągu naszej 40-let- niej działalności w Polsce nie spotkaliśm y, n a to m ia st w w ym ienionej k lasy fik acji nie w spom niano n a w e t o ręd zin ach ciem noszarych i sza rych. Je śli chodzi o zabarw ienie m asy glebow ej, jako cechę w y ró ż n ia jącą w k lasy fik a c ji ty p y rędzin, jako k ry te riu m do podziału, to stw ie r dzić m ożna, że ok. 80% ręd zin c h a ra k te ry z u je się ciem noszarym bądź
N ow y k ieru n ek w sy s te m a ty c e gleb P o lsk i 345
szarym zabarw ieniem . Zarów no w c h a ra k te ry sty c e rędzin, jak i w ich sy stem aty ce pow inien zapanow ać gleboznaw czy p u n k t w idzenia. J e st to nieodzow ny w a ru n e k dla sk o ordynow anej w tere n ie pożytecznej p r a cy gleboznaw ców , rolników , k lasy fik a to ró w i innych.
U w zględniając przede w szystkim skład m asy glebow ej, od którego w dużym stop niu zależą w łaściw ości gleby, w y o d ręb n iliśm y 3 p o d ty p y rędzin:
— ciem noszare w łaściw e, — ciem noszare m ieszane, — czarnoziem ne.
G a tu n k i wg składu m echanicznego: — ręd zin y silnie szkieletow e,
— ręd zin y szczerkow ate, 10—20% cz. spław . <0,02 m m,
— ręd zin y g lin iaste lekkie, 21— 35% cz. spław . < 0,02 m m,
— ręd zin y g lin iaste średnie, 36— 50% cz. spław . < 0,02 m m, — ręd z in y glin iaste ciężkie, 50% cz. spław . < 0 ,0 2 m m .
P rz y o k reślan iu rod zaju ręd zin y należy poza ty m podać rodzaj skały m acierzystej oraz jej p rzynależność do pew nej epoki geologicznej, np. ręd zin a g lin iasta na m arg lu kredow ym , ręd zina szczerkow ata na w a pieniu ju ra jsk im itp.
C z a r n o z i e m y i c z a r n e z i e m i e . C zarnoziem y odznaczają się ciem nym i s tru k tu ra ln y m poziom em próchniczym o dużej m iąższości 50— 80 cm, zaw artością w łaściw ej próch nicy ponad 3,5% i odczynem słabo alkalicznym , a rzadziej obojętnym . W poziom ie ilu w ialn y m В d u że nag ro m adzenie w ęg lan u w ap n ia w ym ytego z poziom ów górnych. Sk ałą m acierzy stą zawsze je st u tw ó r zw ięzły w ęglanow y — less lub glina p y lasta, lessow ata, w ęglanow a.
Nasze czarnoziem y zostały zdegradow ane w sk u te k d łu g o letn iej k u l tu ry ro ln ej, lecz jeszcze w y k azu ją s tru k tu rę drobnogruzełkow ą, ciem ną
barw ę, odczyn o b ojętny i p rze c ię tn ą zaw artość p róchn icy ró w n ą 3,2% .
C zarne ziem ie sw oją b a rw ą i w łasnościam i m asy poziom u p ró ch n i- cznego są podobne do czarnoziem ów stepow ych. Różnią się one od czar- noziem ów budow ą profilu, dużo w iększą w ilgotnością i od m ien n ą c y r k u la c ją roztw o rów glebow ych. P rz e d okresem u p ra w y ro ln e j czarne ziem ie b y ły g leb am i darniow o-łąkow ym i, u tw o rzo n y m i na skale w ę g la now ej i g lin iastej lub g lin k o w atej. Poziom w ody glebo w o-gru nto w ej w czarn y ch ziem iach z n a jd u je się w okresie le tn im na głębokości od 1,2 do 2,5 m, podlega sezonow ym w ah an io m (wiosną 0,6— 0,8 m) i przez po d siąkanie do g ó ry w yw o łu je działanie procesów oddolnych. D efinicję czarn ej ziem i o k reśla m y ja k n a stę p u je : czarn a ziem ia jest glebą w y b it nie próchnicziną pochodzenia darniow o-łąkow ego, o odczynie o b o jętny m i s tru k tu rz e drobnog ruzełko w ej, n iera z g ru dkow ej. S k ałą m acierzy stą
346 J. T o m a szew sk i
najczęściej byw a glina m arg lista lub glin k a w ęglanow a. Poziom w ody glebow o-gruntow ej ulega sezonow ym w ah an io m i w a ru n k u je oglejenie dolnego poziom u gleby oraz działanie procesów oddolnych.
Poniew aż w glebach piaskow ych nie może się w ytw o rzyć p róchnica w łaściw a z pow odu b ra k u części ilastych, przeto czarne ziem ie nie m o gą być piaszczyste. S kład piaszczysty m ogą m ieć gleby m u rszaste, bądź sapow ate, m ające dużo ciem no zabarw ionej, rozk ład ającej się su b sta n c ji organicznej.
G l e b y s z a r e . W w ojew ództw ach południow ych, a zwłaszcza w w ojew ództw ie opolskim w y stę p u ją gleby szare, k tó re gleboznaw cy zaliczali poprzednio do czarnoziem u zdegradow anego, a po zbadan iu składu i w łaściw ości zdecydow ali kom isy jn ie w yróżnić w typ ie czarno- ziem nym p o dtyp przejściow y gleb szarych. G leby szare m ają budow ę p rofilu podobną do czarnoziem u zdegradow anego: poziom próchniczny A o dużej m iąższości do 70 cm szarej barw y, zaw ierający ok. 2,2% próchnicy, odczyn o b o jętn y lub słabo kw aśny, poziom przejściow y A /B jasnożó łty z cen tk am i i p lam am i w o d o ro tlen k u żelazowego, g liniasto- p y lasty o dużej m iąższości 60— 80 cm, pozbaw iony w ęglanów , a niżej ilu w ialn y poziom В z białym i cen tk a m i i k o n k rec jam i C a C 0 3. S kałę m acierzy stą stanow i lessow ata glina p y lasta. D la nas nie ulega w ą tp li wości, że gleby szare stano w ią dalszy etap p rzeo b rażen ia czarnoziem u zdegradow anego pod w p ły w em k u ltu ry ro ln ej.
M a d y . M ady stano w ią określo ny ty p gleb w obrębie k ateg o rii gleb aluw ialn y ch . M ady są to gleby w arstw o w an e, o różn ym składzie m e chanicznym , p e tro g rafic z n y m i chem icznym poszczególnych w arstw , w y stęp u jące w dolinach rzecznych i z n a jd u jąc e się pod działaniem trzech rodzajów w ody: opadow ej, pow ierzchniow ej przepływ ow ej i gle- bow o-gruntow e j .
Tak ró żn o ro dn y czynnik hydrologiczny spraw ia, że m ady odznaczają się n ajw ięk szy m dynam izm em procesów glebow ych odgórnych i oddol nych, a w zw iązku z ty m łatw o p o d leg ają p rzeobrażeniu.
P ow ierzchn ia doliny częstokroć m a urozm aicony m ik ro relief, w k tó ry m w yróżn iam y : w głębienia, p ły tk ie ry n n y przepływ ow e, pow ierzch nie rów ne, m ało d o strzeg alne w zniesienia, niekiedy pagórki. W zw iązku z tak im m ik ro reliefem w y k ry w a m y odpow iednie u w ilgotnien ie poszcze gólnych elem en tów m ik ro reliefu , odpow iedni g a tu n e k gleby z w łaści w ym zespołem roślinności. Na tak ic h odcinkach doliny m am y do czy nienia z kom plek sem gleb m adow ych. N a p rzy k ła d w dolinie W isły m ożna znaleźć pew n ą praw idłow ość w rozm ieszczeniu kom pleksów gleb m adow ych w zależności od chyżości p rą d u w ody rzecznej oraz p rz y le gających do doliny w yżej położonych gleb u p ra w n y c h i leśnych. T ak więc w górn ym biegu W isły w regione górskim w y stę p u ją m ad y k a
N o w y k ieru n ek w sy s te m a ty c e g leb P o lsk i 347
m ienisto-żw irow e, niżej będą żw irow o-piaszczyste, przy w ejściu w te re n N iżu Polskiego — m ad y piaszczyste i p ylastopiaszczyste. W śro d kow ym biegu W isły m niej w ięcej od K ra k o w a do T o ru n ia w dolinie będą m iały p rzew ag ę kom plek sy lekk og lin iaste, a w dolny m biegu gliniaste.
W dolinie O d ry kom p lek sy m adow e u k ła d a ją się nieco inaczej, bo w iem O d ra w swoim biegu środkow ym o d d ala się od S ud etów i p rz y j m u je z ty ch gór k ilk a w iększych dopływ ów . O gólnie m ożna pow iedzieć, że m ad y do lin y W isły są lżejsze lekk o g lin iaste, gdy tym czasem m ad y d oliny O d ry w y k azu ją w iększą zwięzłość i są gliniaste.
W a ru n k i hydrologiczne, a w zw iązku z n im i w a ru n k i ekologiczne w dolinach rzecznych w y k lu c z ają m ożliw ość p o w staw an ia tak ic h p ro cesów typologicznych, ja k proces czarnoziem ny (tw orzenie się i gro m a dzenie p ró ch n icy w łaściw ej), pro ces b ru n a tn ie n ia i proces bielicow ania. Z ty ch w zględów nie m ożem y zaaprobow ać p rzejęteg o przez K om isję N.K. i K.G. P T G podziału gleb m adow ych n a m ady czarnoziem ne, b r u n a tn e i bielicow e. N a te re n ie P o lsk i n a tra filiś m y n a m ad y czarnoziem ne w dolinie rze k i H uczw y koło W erbkow ic. W silnie w ilg o tn y ch m adach położonych w dolinie W isły d alej od k o ry ta rzecznego z n ajd o w aliśm y ciem no zabarw ion e poziom y z dużą ilością ro zk ład ającej się s u b sta n c ji organicznej. B yć m oże w o b ręb ie Ż uław , w dzielnicach zm e liorow anych, w k tó ry c h gleba je s t zasilana w odą sposobem podsiąko- w ym , m ogą rów nież w ykształcić się ciem no zabarw ione poziom y z ro z k ład a jąc ą się su b sta n c ją o rganiczną, łudząco podobną do p ró chn icy czarnoziem nej. Toteż żeby w yróżnić w dolinie m ad y czarnoziem ne n a leży zbadać sk ład poziom u próchnicznego i w y k ry ć w nim zaw artość w łaściw ej próchnicy. O gólnie m ożna pow iedzieć, że m ad y czarnoziem ne w Polsce należą do rzadkości. P oniew aż pró ch nica czarna nie u tw o rzy ła się w dolinie ,,in s itu ” w w y n ik u p rocesu czarnoziem nego, lecz została n a m y ta z położonego obok doliny czarnoziem u, p rzeto w łaściw iej tak ie m ad y nazyw ać m ad am i próchnicznym i.
O dnośnie nazw y m ad y b ru n a tn e n ależy rów nież podnieść, że rd za - w o b ru n a tn a b a rw a poziom ów gleby m adow ej nie p o w stała w w y n ik u procesu b ru n a tn ie n ia in situ, lecz w oda rzeczna p rzyniosła osady żela- ziste, zaw ierające n iera z 18% Fe(OH)3. Rzecz jasna, że nie może być m ow y o działan iu p rocesu b ru n a tn ie n ia w dolinach rzecznych, toteż w łaściw iej będzie zam iast m ad y b ru n a tn e m ówić m ad y żelaziste, jako odpow iednik nazw y niem ieckiej „Eisenredche A u eb öd en” .
P roces bielicow ania w m ad ach nie zachodzi, n a to m ia st m ożna stw ierdzić pod poziom em p ró ch n iczny m w podm okłych m adach Ż u ław c h a ra k te ry sty c z n e cechy procesu glejow ego, pow stałe w k w a te ra c h zm eliorow anych z okresow o sta g n u ją cą w odą podsiąkow ą.
348 J. T o m a szew sk i
P rzew ażająca w iększość gleb m adow ych w yk azu je skład w y b itn ie m in eraln y , p rzy czym poszczególne poziom y (w arstw y) gleby różnią
się skład em m echanicznym . W tak ic h p rzy p ad k ach p rz y jm u je m y
w p rzy b liżen iu śred n i sk ład m ech an iczn y całego p ro filu m ad y i na tej po d staw ie w yró żn iam y:
— m ad y lekkie do 25% cz. sp ław ialn y ch < 0,02 m m ,
— m ad y średnie, 26— 50% cz. sp ław ialn y ch i
—■ m ad y ciężkie po nad 50% cz. spław ialny ch.
W edług p o siad anych m a te ria łó w podział m ad p rzed staw ia się n as tępująco:
— m ad y żw irow o-kam ieniste, — m ad y piaszczyste, — m ad y lekkie, — m ad y średnie, — m ad y ciężkie, — m ad y żelaziste, — m ad y próchniczne,
— m ad y podm okłe oglejone.
G l e b y h y d r o m o r f i c z n e . G leby h y dro m o rficzne stano w ią os ta tn ią k a te g o rię gleb, k tó ry c h budow a, m orfologia i w łasności są u w a ru n k o w an e przem ożnym w pły w em czy n nik a hydrologicznego. T w orzą się one i k s z ta łtu ją w zm iennych w a ru n k a c h kom pleksow ego działania trzech rodzajów w ody: opadow ej, pow ierzchniow ej przepływ ow ej i gle- bo w o -g ru n to w ej (podskórnej).
W glebach h yd ro m o rficzn y ch w y ró żn iam y dw ie zasadnicze g ru p y procesów :
— procesy odgórne, zstęp u jące, w y w o łan e działan iem w ód p o w ierz chniow ych, dobrze n a tle n io n y c h i zasobnych w sk ład n ik i pokarm ow e dla roślin,
— p rocesy oddolne, w stęp u jące, w y w o łane działan iem ubogiej
w tlen, a często beztlenow ej w od y g leb o w o -grun tow ej.
S ta n nasycen ia o k reślon y ch poziom ów g leby w odą n a tle n io n ą w y w ołuje zjaw isko anaerob io zy w zględnej, p rz y k tó re j p rzeb ieg ają e n e r gicznie procesy h y d ra ta c ji i h y d ro lizy oraz w słabszym tem pie procesy biologiczne. S ta n nasy cen ia poziom ów gleby w odą g ru n to w ą beztlen ow ą w yw ołuje zjaw isko anaero biozy bezw zględnej, przy k tó re j odm iennie przeb ieg ają procesy h y d ra ta c ji i h ydrolizy, p rz y czym n a stę p u je zanik działania procesów rozkład ający ch su b sta n c ję organiczną, k tó ra n a stę p nie podlega to rfien iu .
K om binow ane i w spółzależne działanie procesów odgórnych i oddol nych, zachodzące w p ro filu g leby h y d r am orficznej, w y w o łu je pow sta w an ie trz e ch procesów , w chodzących w sk ład typologicznego procesu
N o w y k ieru n ek w sy ste m a ty c e gleb P o lsk i 349
błotnego, a m ianow icie: to rfienia, m u rszen ia i oglejenia, w k tó ry c h rolę dom in ującą odgryw a w oda g lebow o-gruntow a. D ziałanie ty ch p ro cesów z n a jd u je swój w y raz w m orfologii gleby i jej w łaściw ościach. P rz y jm u ją c za k ry te riu m skład, konsy sten cję, złożenie i b a rw ę przeo b rażo nej m asy glebow ej oznaczam y w ten sposób c h a ra k te ry sty c z n e cechy trzech typ ó w gleb: to rfo w ej, m urszow ej i glejow ej.
Do u tw o ró w b ag ienny ch odnosim y to rfy sfagnow e w y b itn ie kw aśne, zn a jd u jąc e się stale pod w p ły w em pozbaw ionej tle n u w ody g ru n to w ej, a w ięc w w a ru n k a c h sta g n u ją ce j anaerobiozy bezw ęglanow ej. Poniew aż w oda opadow a nie może p rzen ik ać w głąb nasyconej w odą g ru n to w ą m asy torfow ej, p rzeto w procesie ro ślin n y m d o m in u ją m chy sfagnow e, nie m ające korzeni, lecz ty lk o k ró tk ie „ riz o jd y ” .
Podział gleb h yd ro m o rficzn y ch p rzed staw ia się następ u jąco : — ty p y : m u łow o-błotne, torfow e, m urszow e;
— ro d zaje i g a tu n k i: m u ły — n ato rfow e, przeław ico ne z torfem ; to rfy — dolinow e, niskie, przejściow e, bagnow e; m ursze — n ato rfow e, m u rsz a ste m in eraln e.
PO K R Y W A G LEBO W A P O L SK I
P o k ry w ę glebow ą Polski n ależy c h arak tery zo w ać i p rzed staw iać na m apach gleboznaw czych u w zg lęd niając n a stę p u jąc e założenia i w a ru n k i:
1. P o k ry w a glebow a p ow inn a być c h a ra k te ry z o w a n a i p rze d staw ia n a
w jej stan ie o becnym z uw zg lędn ien iem ew o lucyjnych jej fo rm p o k ry w y glebow ej. Toteż b łęd em s ta je się określen ie gleby u p ra w n e j jako „gleba darn iow o -bielicow a”, w ty c h bow iem glebach nie m a d arn i, a więc nie m a procesu darniow ego, ja k rów nież nie m a d ziałania p rocesu bielico w ania.
2. W c h a ra k te ry sty c e p o k ry w y glebow ej pow inien dom inow ać gle boznaw czy p u n k t w idzenia. N a p rzy k ła d w g ru p ie gleb piaskow ych rzeczą d ru g o rzęd n ą jest w ykazanie, że jed n a gleba została u tw orzo na na piask u sandrow ym , in n a na piask u fluw ioglacialnym , in n a znów na p iask u re z y d u a ln y m itd. W tak im różnicow aniu gleb piasko w ych p rze jaw ia się w y raźn ie petro g raficzn o -m in eralo g iczn y p u n k t w idzenia. Z a ró w no dynam izm , ja k i inne isto tn e w łasności gleby piaskow ej w w ięk szym sto p n iu zależą od w aru n k ó w ekologicznych, a ściślej m ów iąc od w a ru n k ó w uw ilgo tnien ia, toteż gleboznaw czy p u n k t w idzenia nak azu je w yróżniać g leby piaskow e:
3 5 0 J. T o m a szew sk i
— średnio w ilg otn e z w odą g leb o w o -g ru n to w ą n a głębokości w se zonie le tn im 1,2— 2,5 m i
— podm okłe, w k tó ry c h w oda g leb o w o -g ru n to w a z n a jd u je się n a
głębokości 0,6—1,2 m.
D rug i p rzy k ła d to b łęd n a c h a ra k te ry s ty k a i k a rto g ra fia gleb regio n ó w górskich Polski. W yróżnia się gleby górskie n a gnejsach, g ran itac h , piaskow cach, b azaltach i in n y ch bard ziej lu b m niej szkieletow e. J e s t to geologiczno-petrograficzny p u n k t w idzenia, a nie gleboznaw czy.
T rzeci p rzy k ła d to ro d zaje ręd zin : trzeciorzędow e, kredow e, tria so we, p erm sk ie itd. T aka nazw a nic nie m ów i rolnikow i, k lasy fik ato ro w i, ekonom iście, ba, n a w e t zakłóca sens geologiczny geologowi, k tó ry p rz y j m u je, że ręd zin a k red ow a u tw o rzy ła się w epoce kred o w ej.
3. C h a ra k te ry s ty k a i k a rto g ra fia p o k ry w y glebow ej p o w in n y być pow iązane z fizjo g rafią te re n u , k tó ra w y w iera n iew ątp liw ie w p ły w n a w a ru n k i ekologiczne środow iska gleby. U w zględniając e le m en ty geo g ra fii naw iążem y k o n ta k t z tą n au k ą, a pośrednio z hydrologią. O p ra cow ując m iędzy in n y m i c h a ra k te ry s ty k ę p o k ry w y glebow ej Śląska, op racow aliśm y n a jp ie rw i w y o d ręb n iliśm y regiony fizjograficzno-ekolo- giczne Śląska, a n a stę p n ie w ram a ch ty ch regionów o pracow aliśm y pokryw ę glebow ą zrozum iałą nie tylko dla gleboznaw ców , lecz tak że dla rolników , ekonom istów , geografów i biologów.
4. D la c h a ra k te ry s ty k i p o k ry w y glebow ej należy opracow ać sch em at
p rze strz e n n eg o rozm ieszczenia skał m acierzy sty ch gleb i poznać głów niejsze w łasności ty ch skał.
P o słu g u jąc się ,,M apą fo rm te re n u P o lsk i” Rokickiego w y ró żn iam y n a stę p u jąc e regiony fizjograficzno-ekologiczne Polski:
— R egiony w yży nne: W ał Pom orski, W yżyna M azurska, W yżyna L u b elsk a z Roztoczem , W yżyna K ieleck o-S andom ierska, W yżyna P o d
g ó rza K a rp a t, W yżyna K rakow sko-C zęstochow ska, W yżyna G óry
S. A nny, W yżyna T rzebn icka i W yżyna P odgórza Sudetów .
— Region n izinn y — obszar środkow ej Polski. W ra m a c h tego r e gionu w y d zielam y podregion dolin rzecznych i w głęb ień b ło tn isty ch . — Regiony górskie: K a rp a ty , S u d ety . P o d regiony — to k o tlin y śró d górsk ie: Jesielsika, K rośn ieńska, Sądecka, N ow otarska, K łodzka, K am ienio g ó rsk a, Jeleniogó rsk a.
Zgodnie z podziałem P olski na 3 reg io n y fizjograficzno-ekologiczne z podregionem k o tlin śródgórskich w p o kry w ie glebow ej P olski w y ró żn iam y 4 klasy, a m ianow icie:
klasa I — gleby nizinne,
II — gleby w yżynne, III — gleby górskie,
N o w y k ieru n ek w sy ste m a ty c e g leb P o lsk i 351 T « ъ • 1 i 1 K la s a I - G leb y n i z i n n e K a t e g o r ie g le b G le b y uprawne G leby le ś n e T y p j i p o d ty p y 1 / w ła ś c iw e I * Grupy f i z j o g r a I n iz in n e b r u n a tn e 2 / kwaśne I I łę g o w e 3 / nawap n i owe o we f i e z n o - I I I t o r f i a s t e p o b l e ll c o w e 1 / s ła b o b ie l ic o w a n e 2 / mocno b ie l ic o w a n e - e k o l o g i c z n e IV b a g ie n n e 1 / su c h e
1 / c ie m n o s z a r e w ła ś c iw e I I . Pod gru p y 2 / ś r e d n io w ilg o t n e r ę d z in y 2 / o ie m n o s z a r e m ie sz a n e 3 / c z a r n o z ie m n e e k o lo g i c z n e 3 / podm łokłe 1 / step o w e 2 / c z a r n e z ie m ie 1 / brunatne c z a r n o z ie m y I I I . Typy 2 / b ie l i c o w e 3 / a lu w ia ln e mady 2 / podm okłe1 / ś r e d n io w ilg o t n e 4 / r ę d z in n e
5 / b ł o t n e Podgrupy 1 / s u c h e 1 / p ia s k o w e 2 / sz c z e r k o w e e k o l o g i c z n e / s t a n w i l g o t no 6 o l / 2 / ś r e d n io w ilg o t n e 3 / podm ok łe IV . Rodzaje 1 / p ia s k o w e 3 / s z c z e r k i naglinow e 2 / szo z er k o w e i g a t u n k i 4 / g lln k o w a t e R o d z a je 3 / s z c z e r k i n a g lin o w e 5 / g l i n i a s t e i g a t u n k i 4 / g lln k o w a t e 5 / g l i n i a s t e 6 / z w i e t r z e l i n y s k a ł r ó ż n y c h 6 / t o r f o w e T a b e l a 2 K la s a 1 - G leb y n i z i n n e K a t e g o r ie g le b
G leb y d a rn io w e G leb y a lu w ia ln e G leb y h y d r o m o r fic z n e Grupa I . D arn io w o -łftk o w e Grupa I . Mady 1 / m u ło w o -b ło tn e
Л / d o lin o w e 1 / p rz y k o r y to w e Typy 2 / to r f o w e 2 / ś r ó d p o ln e 2 / ś r e d n io w ilg o t n e 3 / m urszow e 3 / o r g a n o g e n ic zne 3 / podm okłe
Grupa I I .D a r n io w e —p a stw is k o w e R o d z a je t R o d z a je i g a t u n k is Л / ś r ó d le ś n e 1 / l e k k i e 1 / n a to r fo w e 2 / zb oczow e 2 / ś r e d n ie 2 / p r z e ła w lc o n e 3 / c i ę ż k i e z to r f e m P o d gru p y V s u c h e 4 / p r ó c h n ic z n e 1 / d o lin o w e e k o l o g i c z n e 2 / ś r e d n i o - w l l g o t n e 2 / n i s k i e
3 / p odm okłe Grupa I l.lf f u ło w o - b ło t n e T o r f y у p r z e j ś c io m »
Л / m u ło w e -m in e r a ln e
4 / bagnow e 1 / p ia s k o w o - p y la s t e 2 / mułowo—p r ó c h n ic zn e
R o d z a j . 2 / e z c z e r k o w . 3/ n ru ło w o -to rfo w e M ureze ^ n a to r fo w e
i 3 / g lln k o w a t e 2 / m u r s z a s t e m in e r a ln e g a t u n k i ^ g l i n i a s t e
352 J. T o m a szew sk i
T a b e l a 3
K lasa I I - Gleby wyżynne K a t e g o r ie g le b
G leb y uprawne G leb y l e ś n e G leb y d a rn io w e G leb y a lu w ia ln e Туру 1 / b r u n a tn e 2 / p o b i e li c o w e 3 / r ę d z in y 4 / c z a r n o z ie m n e 5 / mady Pod gru p y e k o lo g i c z n e Typy 1 / b r u n a tn e 2 / b i e l i c o w e 3 / r ę d z in y Pod gru p y e k o lo g i c z n e Grupa I . D a rn io w o -ła k o w e Grupa I . Mady P o d gru p y e k o l o g i c z n e 1 / d o lin o w e 2 / ś r ó d p o ln e 3 / ś r ó d le ś n e Grupa I I . D a r n io w o -p a s tw i skowe 1 / p r z y k o r y to w e 2 / ś r e d n i o - w i l g o t n e 3 / podm okłe ТЭ/ч/Э • о Цд 1 / g r z b ie t o w e 2 / zb oczow e 3 / w g łę b ie n io w e R o d z a je i g a t u n k i 1 / p ia sk o w e 2 / s z c z e r k o w e 3 / e z c z e r k i n a g lin o w e 4 / g lin k o w a t e 5 / g l i n i a s t e 1 / g r z b ie t o w e 2 / zb oczow e 3 / w g łę b ię n io w e R o d z a je i g a t u n k i 1 / g r z b ie t o w e 2 / zb oczow e 3 / ś r ó d le ś n e Туру 1 / b r u n a tn e 2 / a lu w ia ln e 3 / r ę d z in y R o d z a je i g a t u n k i ilOCLZa.łO 1 / l e k k i e 2 / ś r e d n i e 3 / c i ę ż k i e 4 / p r ó c h n ic z n e 1 / p ia e k o w o - p y l a s t e 2 / s z c z e r k o w e 3 / e z c z e r k i n a g lin o w e 4 / g lin k o w a t e 5 / g l i n i a s t e 1 / p ia s k o w o - p y la e t e 2 / s z c s e r k o w e 3 / s z c s e r k i n a g lin o w e 4 / g lin k o w a t e 5 / g l i n i a s t e T a b e l a 4 EL a s a I I I - G leb y g ó r s k ie K a t e g o r ie g le b
Uprawne L eśn e D arniow e Hydro ню r f i c z n e
Туру i p o d ty p y 1 / b r u n a tn e a/ w ła ś c iw e b / kwaśne 2 / p o b i e li c o w e 3 / r ę d z in y Rodza.le wg r o d z a j u i w ła ś c i w o ś c i z w i e t r z e - l i n s k a ł r ó ż n y c h G a tu n k i wg a k ła d u m echa n ic z n e g o i s t o p n ia e z k i e l e t o w o ś -c i Grupa I . G r z b ie to w e Grupa I I.Z b o c z o w e Typy i p o d ty p y 1 / b ru n a tn e a / w ła ś c iw e b / kwaśne 2 / b i e l i c o w e a / s ła b o z b ie lic o w a n e Ъ / s i l n i e z b ie lic o w a n e 3 / r ę d z in y R o d z a je wg r o d z a j u i w ła ś c i w o ś c i z w i e t r z e l i n s k a ł r ó ż n y c h G a tu n k i wg s k ła d u m e ch a n ic zn eg o i s t o p n ia e z k i e l e t o w o ś c l Grupa I . D a rn io w o -łą k o w e 1 / ś r ó d p o ln e 2J ś r ó d le ś n e 3 / zb o czo w e Grupa I I . D a r n io w o -p a s tw i skowe Л / zb oczow e 2 / h a ln e Typy i p o d ty p y 1 / b r u n a tn e aJ w ła ś c iw e b / kwaśne 2 / b i e l i c o w e 3 / r ę d z in y R o d z a je wg r o d z a j u i w ł a ś c i w o ś c i z w i e t r z e l i n s k a ł G a tu n k i wg s k ła d u m e c h a n ic z n e g o i s t o p n ia e z k i e l e t o w o ś c l Туру 1 / m ułowo—to r f o w e 2 / t o r f o w e R o d z a je 1 / t o r f o w o - n u ło w e 2 / t o r f i a s t e s z k i e le t o w e 3 / t o r f y t u r z y c o w o - - s f a g n o w e 4 / t o r f y b a g ie n n e
N o w y k ieru n ek w sy ste m a ty c e gleb P o lsk i 353
J a k dotychczas w polskiej sy stem aty ce gleb i k a rto g ra fii gleby w y żynne i nizinne b y ły tra k to w a n e łącznie, nie znaleziono bow iem w aż nych k ry te rió w celem rozg ran iczen ia n a N iżu P olskim ty ch dw u reg io nów p o k ry w y glebow ej. W y nik i naszych b ad ań zespołow ych pozw alają na sfo rm u ło w anie o dręb n y ch cech p o k ry w y glebow ej regionów w y ż y n nych, a m ianow icie:
— p o k ry w a glebow a regionów w yży n n y ch m a c h a ra k te r ko m p lek sowy, bow iem p łaskie w ierzchow iny p ag órków m ają gleby z n o rm alnie
T a b e l a 5
П а з а IV - G leb y k o t l i n ś r ó d g ó r s k ic h
K a t e g o r ie g le b
Uprawne L eśn e D arn iow e A lu w ia ln e H y d ro m o r ficzn e
*717 1 P « < « 2 K B ru n a tn e 1 / w ła ś c iw e 2 / kwaśne Grupy» I n iz i n n e I I lig o w e I I I t o r f i a s t e Pod gru p y e k o lo g i c z n e Grupa I . D a rn io w o -ł^ k o w e Grupa I* Mady Typy 1 / a u ło w o - b ło t n e 2 / t o r fo w e 3 / murazowe 1 / d o lin o w e 2 / ś r ó d p o ln e 3 / ś r ó d le ś n e Grupa I I . D a r n io w o D a s t w is -1 / l e k k i e 2 / ś r e d n ie 3 / c i ę ż k i e 4 / p r ó c h n ic z n e Grupa I I . M u ło w o -b ło tn e 3 / nawapnlow cow e P o b le llc o w e 1 / s u c h e 2 / ś r e d n io w ilg o t n e 3 / p o d a o k łe R e d lin y kowe 1 / c i e a n o - s z a r e w ła ś c iw e 2 / c i e a n o - s z a r e a i e s sa n e Typy 1 / b ru n a tn e 2 / b i e l i c o w e 3 / a lu w ia ln e 1 / ś r ó d le ś n e 2 / zb oczow e P od gru p y e k o lo
1 / m ułow o-m ine r a l n e 2 / a u ło w o -- p r ó c h n lc zne Mady 1 / ś r e d n i o - w i l g o t n e 2 / p o d a o k łe g ic z n e 3 / a u ło w o -4 / r ę d z in y 5 / b ł o t n e R o d z a je i g a t u n k i ™ ^ 1 / s u c h e 2 / ś r e d n i o - - w i l g o t n e 3 / p o d a o k łe - t o r f o w e R o d z a je 1 g a t u n k i 1 / p ia s k o w e 1 / p ia s k o w e 2 / sz c z e r k o w e 3 / g lin k o w a t e 4 / g l i n i a s t e 5 / p r ó o h n io s n * 2 / s z c z e r k o w e 3 / g lin k o w a t e 4 / i l a s t e 5 / t o r f i a s t e R o d z a je i g a t u n k i 1 / p ła s k o w o - - p y l a s t e 2 / s z c z e r k o w e 3 / g lin k o w a t e 4 / g l i n i a s t e
w y kształcon ym profilem , sto k i pagórków m ają gleby płytsze z p ro filem w znacznym sto p n iu skróconym w sk u te k erozji w odnej, a w ąw ozy i w głębienia m iędzy pag ó rk am i w y k azu ją zupełnie odm ienną budow ę i w łasności gleb.
— G leby w yży nn e w w iększym lub m n iejszy m sto pn iu pod leg ają erozji w odnej i sk u tk iem tego zachodzi stosunkow o szybko p rze o b ra żenie gleb.
R ozgraniczenie gleb w y ży n n y ch i n izinnych m a duże znaczenie z p u n k tu w id zenia p o k rew n y ch dziedzin w iedzy, jak oto: geografii, h y d rologii, ekologii, biologii, a szczególnie ro ln ictw a.
O ile w y ró żn ian ie i o k reślan ie k a te g o rii gleb nie n a strę cz a tru d n o ś ci dla gleboznaw ców , jak i dla in n y ch specjalistów , to rozpoznaw anie
354 J. T o m a szew sk i
i w y ró żnian ie typów gleb w ym aga znajom ości cech c h a ra k te ry sty c z n ych poszczególnych typów , a ponadto znajom ości procesów ty p olo gicznych oraz ich w y rażen ia m orfologicznego, czyli sk u tk ó w działania ty c h procesów . T rzeba jeszcze w ziąć pod uw agę fak t, że duże obszary p o k ry w y glebow ej są pozbaw ione cech c h a ra k te ry sty c z n y c h k tó re g o kolw iek z typów , czyli są typologicznie nie w ykształcone. Takie obszary spo ty k am y w are a le gleb u p raw n y ch , piaskow ych gleb leśnych, gleb nalessow ych erodow anych. F a k t ten je st p rze stro g ą i dowodem , że sys te m a ty k i gleb nie m ożna budow ać na sam ej typologii, ja k się to robi w ZSRR i robiło dotychczas u nas.
W zasięgach gleb ty pow y ch w y ró żn iam y rod zaje gleb w zależności p rzew ażnie od skał m acierzy sty ch , z n a jd u jąc y c h się pod dolnym pozio m em gleby. O ile ilość poznanych k a te g o rii i ty pó w gleb w y raża się łącznie liczbą k ilk u n a stu , to rozm aitość skał m acierzy sty ch w Polsce w różny ch k om bin acjach oblicza się n a tysiące.
P rz ed sta w io n y w 5 tab e lac h sch em at sy ste m aty k i gleb P o lsk i został opraco w any w oparciu o podział te ry to riu m Polski na regiony fiz jo g ra - ficzno-ekologiczne i zgodnie z zasadam i now ego k ie ru n k u bio-ekologicz- nego w rozw oju n a u k i o glebie. Jak o jed n o stk ę sy stem aty czn ą pierw sze go rzęd u p rzy ję to k a te g o rię gleby, k tó ra c h a ra k te ry z u je środow isko bio-ekologiczne, m orfologię oraz głów niejsze w łasności gleby. K atego rie gleb o b e jm u ją w szystkie gleby P olski i c h a ra k te ry z u ją p o k ry w ę gle bow ą w jej obecnym stanie, gdy tym czasem ty p y gleb o d zw iercied lają przeszłość, m in ion y o k res ew olucji gleby.
Rodzaj gleby c h a ra k te ry z u je sk ład oraz fizyczne i chem iczne w łas ności gleby i stan ow i jed n o stk ę sy stem aty czn ą trzeciego rzę d u lub d r u giego w p rzy p ad k ach , kied y ty p gleby nie je st zaznaczony w p ro filu , ja k to b y w a często w glebach u p raw n y c h .
W naszej koncep cji o pracow ania i p rzed staw ien ia sy ste m a ty k i gleb P o lsk i p rz e ja w ia się w y ra ź n ie gleboznaw czy p u n k t w idzenia, a poza ty m dok o n u je się p ow iązania gleb o znaw stw a z biologią, hydrologią, k li m atologią, rolnictw em , leśnictw em , geog rafią i in n y m i dziedzinam i w iedzy.
L IT E R A T U R A
[1] D o b r z a ń i s k i B.: G leb y i ich w a r to ść u ży tk o w a . PW R iL, W arszaw a 1966. [2] D u c h a u f o u r P.: S o il c la ssific a tio n a com p arison of th e A m erica n and
th e F ren ch sy stem s. T h e J o u rn a l of S o il S cien ce. O xford 1963.
[3] I w a n o w a E. N.: E ssai d e c la s sific a tio n g én éra le d e s sols. E x tr a it des R ap p o rts p r é se n té s au C ongrès. P aris 1956.
N o w y k ieru n ek w sy ste m a ty c e gleb P o lsk i 355
[4] K u b i e ń a W.: B estim m u n g sb u ch und S y ste m a tik der B öd en Europas. S tu ttg a rt 1953.
[5] b e e p e r G. W.: T he c la ssific a tio n of soils. T h e J o u rn a l of S o il S cien ce, 1956.
[61 M ü c k e n h a u s e n E.: E n tw u rf ein er S y ste m a tik der B öd en D eu tsch la n d s. M ü n chen 1955.
[7] G en etyczn a k la s y fik a c ja gleb P olsk i. R oczn. G lebozn., 1959.
[8] T o m a s z e w s k i J.: T en d en cje ż y c io w e i w ła śc iw o ś c i różn ych k ategorii gleb . R oczn. G lebozn., t .1, 1950.
[Э] T o m a s z e w s k i J.: U w a g i k ry ty czn e od n ośn ie sy s te m a ty k i gleb P olsk i. R oczn. G lebozn., t. 3, 1954.
[10] T o m a s z e w s k i J., B o r k o w s k i J.: C ech y m o rfo lo g ic zn e i g łó w n ie jsz e w ła sn o śc i g leb b ie lic o w y c h i b ru n atn ych . R oczn. G lebozn., t. 7, 1959.
[11] T o m a s z e w is к i J.: C zynnik b io -e k o lo g ic z n y w ro zw o ju i e w o lu c ji gleb y. E k ologia P o lsk a , S eria A, t. X , 1962.
[12] U g g l a H.: G leb o zn a w stw o le ś n e szczeg ó ło w e. PW RiL, W arszaw a 1965.
А. ТОМАШЕВСКИ НОВОЕ ТЕЧЕНИЕ В СИСТЕМАТИКЕ ПОЧВ ПОЛЬШИ Кафедра Почвоведения Высшей Сельскохозяйственной Школы, Вроцлав Р е з юм е В основу построения новой систематики почв Польши положено расчленение территории Польши на 4 рельевно-экономические районы, характеризующиеся раз личными био-экологическими условиями почвенной среды. Выделенным четырём районам соответствуют 4 класса почв, а именно: класс 1 почвы низменные, „ 2 „ возвышенных плато, „ 3 „ горных районов, 4 „ межгорных котловин. В виду того, что био-экологический фактор играет первенствующую роль в обра зовании и развитии почвы, — в качестве систематической единицы первого разряда принята категория почвы, характеризующая почвенную биоэкологическую среду, морфологию и главнейшие свойства почвы. Категории обнимают весь почвенный покров Польши, причём они представляют почвенный покров з его настоящем состоянии, — тогда как типы почв отражают прошлое — минувшую фазу жизни и развития почвы. На территории Польши выделены следующие категории почв: 1) почвы окультуренные (пахотные), 2) „ лесные, 3) „ дерновые, 4) „ элювиальные (пойменные), 5) „ болотные.
