Bożena Szewczul
"Il monachesimo femminile",
Mariella Carpinello, Milano 2002 :
[recenzja]
Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 48/1-2, 267-271
M ariella Carpinello, II monachesimo fem m inile, Arnoldo M ondadori Editore, M ilano 2002, ss. 349
M onastycyzm chrześcijański, jako specyficzna form a życia pielęgnująca ideał odosobnienia, sam otności, ascezy i kontem placji n a drodze realizacji ra d ew ange licznych, bierze swą nazwę o d słowa greckiego m o n o s - sam , sam otny. N ależy on w K ościele do najstarszych form życia pośw ięconego całkowicie B ogu, a jego p o czątki sięgają III wieku.
O becnie pojęcie m onastycyzm u jest m ało znane i rzadko stosow ane w języku polskim , a jeżeli się pojaw ia, to zazwyczaj w odniesieniu do tradycji praw osław nej. P od hasłem m onastyr najczęściej rozum ie się klasztor w kościołach w schodnich, a te rm in m nisi utożsam ia się ze słowem zakonnicy, chociaż ci o statn i pojaw ili się d opiero w X III w ieku, i nie zawsze aplikuje się je do benedyktynów , kam edułów , kartuzów czy cystersów. To zam ieszanie wiąże się częściowo z rozw ojem w X II i X III w. innego typu życia o d danego B ogu, tj. pow staniem zakonów : k a n o ników regularnych, zakonów rycerskich, żebrzących oraz kleryków regularnych. N ow o pow stałe zakony łączyły jedyny wówczas istniejący sposób życia m onastycz nego z p ra c ą duszpasterską, w alką o rężn ą z niew iernym i, z kaznodziejstw em oraz stawiały na pierwszym m iejscu działalność apostolską. Przejęły on e w praw dzie w iele cech właściwych m onastycyzm owi, lecz w bardzo zm ienionej, złagodzonej form ie, co przyczyniło się do zatarcia charakterystycznych cech duchow ości czysto m onastycznej. M onastycyzm u tracił swą oryginalność i pierw otne znaczenie, a sa m o pojęcie - jednoznaczność i klarow ność.
O becnie istnieje duże zainteresow anie życiem m onastycznym , zwłaszcza w tych krajach E uro p y Z achodniej, gdzie kształtow ały się jego początki. K lasztory k o n tem placyjne i m nisze są naw iedzane przez w iernych poszukujących tu często o d poczynku, ciszy i odosobnienia, ta k sprzyjających m odlitw ie oraz osobistej reflek sji. W yrazem tego zainteresow ania jest rów nież podejm ow anie wciąż nowych b a dan w zakresie historii i kultury m onastycznej także przez w iernych świeckich. Przykładem m oże być M ariella C arpinello - A u to rk a recenzow anej publikacji. Z ajm uje się o n a historią m onastycyzm u, w ydała szereg publikacji z tej dziedziny, bierze ud ział w p ro g ram ach telewizyjnych i radiow ych podejm ujących to zag ad n ie nie. Prow adzi rów nież kursy i sem inaria, a naw et jest zap raszan a przez wiele insty tu tó w i klasztorów w łoskich na konferencje na te m a t R eguły św. B enedykta i h i storii m onastycyzm u, zwłaszcza żeńskiego.
Pom im o w zm ożonego w o statnich latach rozw oju b adań n ad om aw ianym z a gadnieniem , wciąż brakow ało całościow ego opracow ania historii m onastycyzm u żeńskiego. W dużej m ierze zostało to spow odow ane niew ielką liczbą ź ró d eł doty czących życia m niszek w p o ró w n an iu z bardzo licznymi św iadectw am i m
onastycy-zm u m ęskiego. M niszki żyiy zawsze w większej izolacji, a ich archiwa, znajdujące w pom ieszczeniach objętych ścisłą k lau zu rą nie zawsze u d o stęp n ian o badaczom . S tąd należy docenić tru d M. C arpinello, k tó ra m im o tych przeszkód p o d jęła się napisania pierwszej m onografii pośw ięconej historii m onastycyzm u k o b iet o d m o m e n tu jego pow staw ania do czasów współczesnych.
N a recenzow aną pozycję składa się spis treści (s. 5 ), k ró tk i w stęp (s. 9-10), dw a naście rozdziałów z przypisam i końcow ym i o oddzielnej num eracji (s. 291-312), b i bliografii poszczególnych rozdziałów (s. 313-325), indeks nazw isk (s. 327-342) o raz indeks m iejscowości (s. 343-349).
W rozdziale pierwszym , zatytułow anym Pierwsze m n iszki chrześcijańskie, A u to rk a u k azu je sylwetki pierw szych ch rześcijan ek przejaw iających głębsze p r a gnienie doskonalszego n aśladow ania C hrystusa i pośw ięcenia swego życia wy łącznie B ogu. W śró d nich w ym ienia dziew ice o raz m ęczennice z czasów p rz e ś la dow ań. O pisuje sposób życia w klaszto rze założonym w II I w ieku p rzez M arię, sio strę św. Pachom iusza, tw órcę życia cenobickiego (w spólnego), n a stę p n ie z a trzym uje się n a p o staci M akryny, siostry św. Bazylego, o raz stylu życia w k la sz to rze przez nią kierow anym . W dalszej kolejności w spom ina fakt, że św. A ugustyn biskup H ip p o ny, w sp ierał swą sio strę - w dow ę fu n d u jącą k laszto r żeński w tym m ieście. A u to rk a przyw ołuje te ż m onastycyzm erem icki, praktykow any tak że przez kobiety, jak o dośw iadczenie skrajnego o d o so b n ien ia, sam o tn o ści i ascezy, opisuje rów nież sposób życia w dów chrześcijańskich na przykładzie O lim pii z K o n stan ty n o p o la o raz naw róconych grzesznic. W końcow ej części ro zd ziału w spom ina o w spólnocie niew iast R zym u, w tym m .in. o Pauli i M arcelinie, z g ro m adzonych w okół św. H iero n im a, pośw ięcających się głębszem u życiu duchow e m u i stu d iu m Pism a Św iętego.
W rozdziale drugim ukazany został wpływ norm atyw ny św. B enedykta z N ursji i św. C ezarego z A rles na kształt m onastycyzm u żeńskiego. Św. B enedykt - w o d ró żn ien iu o d swych poprzedników czyli św. Pachom iusza, Bazylego i A ugustyna - nie kieruje żadnym klasztorem żeńskim , ale w k ręg u jego oddziaływ ania jako ojca i nauczyciela życia m onastycznego znajdow ała się k o b ieta - jego siostra Scholasty ka, k tó ra m ieszkała w pobliżu klasztoru założonego przez św. B enedykta. A u to rk a opisuje też ostatnie spotkanie św. Scholastyki z b ratem o raz jej śm ierć, k o n k lu d u jąc, że stanow i o no m odel relacji m iędzy m nicham i i m niszkam i. Ci pierw si często są zobow iązani do opieki n ad tym i drugim i zarów no w zakresie m aterialnym jak i duchowym. W iększą część rozdziału A u to rk a pośw ięca działalności C ezarego z A rles, założyciela k laszto ru dla dziewic w A rles oraz tw órcy reguły pt. Reguła
Sanctarum Virginum, w myśl której m niszki dzięki ścisłej klauzurze żyły w całkow i
tym o d d alen iu o d świata, nie opuszczając k lasztoru aż do śm ierci i pośw ięcając się kontem placji, studium Pism a św iętego i pracy.
W trzecim rozdziale pt. Pierwsze m niszki benedyktyńskie: kontem placja i misja ukazany został rozwój żeńskiego ru ch u m onastycznego m .in. w Irlan d ii i A nglii (pod wpływem działalności św. K olum bana), oraz w G erm anii (dzięki św. B onifa cem u). N astęp n ie A u to rk a bardzo szczegółowo przedstaw ia pow stanie i losy p o szczególnych klasztorów żeńskich w C helles, Jo u arre, R em irem o n t, M aubenge, Nivelles, F olkestone, a także biografie w ielu m niszek, głów nie ksień stojących na czele w spólnot klasztornych, w spółdziałających z K olum banem i Bonifacym . W skazuje także na odm ienność m onastycyzm u żeńskiego w tych krajach p o leg ają cą m .in. na b rak u ścisłej klauzury, na m ożliwości opuszczania k lasztoru w n iek tó rych sytuacjach, p odejm ow aniu działalności edukacyjnej oraz p o d d a n iu klaszto rów miejscowym biskupom lub klasztorom m ęskim .
R ozdział czwarty ukazuje rozwój m onastycyzm u żeńskiego na zachodzie E u ro py w w iekach V III-X I. W iąże się on z panow aniem K arola W ielkiego i Ludw ika P obożnego o raz z działalnością św. B enedykta z A n ian e - bezpośredniego anim a to ra odnow y życia m onastycznego, dążącego do pow szechnego w prow adzenia R e guły św. B enedykta w klasztorach mniszych, rozw oju liturgii, w yjaśniania Reguły oraz do centralizacji życia m niszego. W dalszej części rozdziału M. C arpinello om aw ia refo rm ę kluniacką m ając na uw adze klasztory żeńskie. D użo m iejsca p o święca pierw szem u żeńskiem u klasztorow i benedyktynek kluniackich w M arcigny (B urgundia), a n astęp n ie przedstaw ia sytuację m onastycyzm u żeńskiego w G e r m ani, i H iszpanii, Italii i Polsce. N ie pom ija też tzw. rekluzji - rozpow szechnionej w epoce erem ityzm u, a praktykow anej w tym czasie przez m niszki żyjące w p o je dynkę nie w m iejscach niebezpiecznych i dzikich, lecz w śród czterech ścian w z a m kniętej celi. Tego rod zaju m niszki m ożna było spotkać w średniow ieczu we wszystkich krajach E uro p y Z achodniej.
R o zd ział p iąty p t. Pełnia złotego wieku: dziedziniec klasztorny i kultura p o św ięca A u to rk a w sp o m n ian ej w p o p rz e d n im ro zd ziale rekluzji, o p isu jąc szcze gółow o w ygląd celi m niszek, c e rem o n ię in g resu do niej, sposób życia, m odlitw ę i p ra c ę . W ro zd ziale tym p rzed staw ia rów nież kon w ersk i - now ą fo rm ę ż e ń sk ie go życia m onasty czn eg o pojaw iającego się w X II w ieku, om aw ia te ż liczne fu n dacje k laszto ró w żeńskich i ruchy re fo rm a to rsk ie m onastycyzm u k o b iet, u k a z u ją c jed n o cz eśn ie ich w pływ n a rozw ój i szerzen ie się k u ltu ry eu ro p ejsk ie j n a Z a chodzie. A u to rk a zauw aża, że surow e o d d zielen ie m n iszek o d św iata nie s ta n o w iło tu przeszkody, po n iew aż m niszki prow adziły je d n o cz eśn ie stu d ia biblijne o ra z n ie je d n o k ro tn ie d ziałaln o ść lite ra c k ą , a przy k la sz to ra c h pojaw iały się szkoły d la dziew cząt.
R o zd ział szósty z o sta ł w całości pośw ięcony cystersom i cysterskom . Po p rz e d sta w ie n iu h isto rii p o w stan ia z a k o n u A u to rk a sk u p ia swą uw agę n a k la sz to ra c h cystersek, pośw ięcając w iele m iejsca p ierw szem u klaszto ro w i żeń sk iem u
w M olesm es. O m aw ia sposób form acji m niszek, ich p ra c ę , m odlitw ę o raz p o dział sp ołeczności k laszto rn e j na m niszki chórow e, konw erski, b raci konw er- sów, o b latk i o ra z osoby św ieckie. P o d aje te ż przykłady w ybitniejszych m niszek- -cysterek. N a zak o ń czen ie A u to rk a u k azu je k ształto w an ie się now ego ro d z a ju k u ltu ry m onastycznej w poszczególnych k rajach e u ro p ejsk ic h dzięki p o w stan iu z a k o n u cystersów .
Prorokinie i m istyczki u schyłku Średniowiecza to tytuł siódm ego rozdziału r e
cenzow anej publikacji, w którym M. C arpinello przedstaw ia przyczyny kryzysu i u p a d k u m onastycyzm u żeńskiego m ającego swe źródło po części w kryzysie K o ścioła związanym z niew olą aw iniońską papieży i schizm ą w schodnią. A le i w tej epoce pojaw iają się osobow ości m ające doniosłe znaczenie dla m onastycyzm u żeńskiego, takie ja k Brygida, p a tro n k a Szwecji, M aria z B retanii, Franciszka Rzy- m ianka, których życie było pow rotem do ź ró d eł m onastycyzm u.
Ósm y rozdział ukazuje wpływ reform acji na monastycyzm , w tym głów nie że ń ski. Przyjęta na teren ie N iem iec zasad a cuius regio, eins religio pow odow ała, że lo sy klasztorów zależały o d p rzek o n ań sen io ra danego kraju. Jeżeli w ięc książę p rz e chodził n a protestantyzm , klasztory ulegały kasacie a ich d o b ra konfiskacie. Z d a rzały się też przejścia całych klasztorów na protestantyzm . W dalszej części ro z działu M. C arpinello kreśli w sposób bardzo szczegółowy u p a d e k klasztorów m n i szek w niektórych krajach Europy.
R o zd ział dziew iąty zatytułow any Odrodzenie charyzm atów w epoce potrydenc-
k ie j, p rzypom ina zasady refo rm y trydenckiej w o d n iesien iu do klaszto ró w m n i
szek, a n a stę p n ie u k azu je wpływ tej refo rm y na życie klaszto ró w m niszych, p o św ięcając dużo m iejsca głównym re fo rm a to rk o m życia m niszek w k rajach e u ro pejskich.
R ozdział dziesiąty opisuje koleje m onastycyzm u w X V III i X IX w ieku, a więc w okresie prześladow ań, rew olucji i przew rotów narodow ych niosących ze sobą k asatę klasztorów , a w niektórych krajach praw ie całkow ity zanik życia zak o n n e go. Z drugiej je d n a k strony - ja k zauw aża A u to rk a - próby zniszczenia życia z a k onnego rodziły reakcję o dw rotną w postaci zakładania nowych zgrom adzeń z a konnych o ślubach prostych, bez klauzury, często naw et bez h ab itu oddających się różnorodnym dziełom apostolskim , takim ja k nauczanie oraz tro sk a o chorych, ubogich i dzieci osierocone. Z g ro m ad zen ia te - aczkolw iek w swej organizacji n a w iązują do sposobu życia m niszek - ze w zględu na prow adzone dzieła rezygnują z duchowości właściwej m onastycyzm owi.
W rozdziale jedenastym A u to rk a przedstaw ia rozwój nowej form y życia m o n a stycznego kobiet, k tó re nie jest już zam knięte w ścisłej klauzurze, lecz zaan g ażo w ane bardzo m ocno w życie św iata, aczkolw iek zawsze przystosow ane do k o n te m placji w edług reguły św. B enedykta.
O statn i, dw unasty rozdział zatytułow any M onastycyzm żeński a kontynuacja
duchow a, je st spojrzeniem na życie m niszek w X X w ieku. Jak w ynika z relacji A u
torki, tak że obecnie m o żn a sp o tk ać w m onastycyzm ie żeńskim najbardziej su ro w ą jego form ę tj. rekluzję praktykow aną na sposób antyczny. Jako przykład tego zjawiska M. C arpinello opisuje drogę pow o łan ia i sposób życia w zam knięciu J u lii C ro tta, A m erykanki w łoskiego poch o d zen ia, żyjącej przy kam ed u łk ach w klasztorze św. A n to n ieg o na A w entynie, zm arłej w 1990 roku. W dalszej części ro zd ziału A u to rk a ukazuje wpływ Vaticanum I I na odnow ę życia m niszek p o le g a jącą m .in. na pow rocie do lectio divina o raz do surow szego przestrzeg an ia k la u z u ry, a także n a przykładzie kilku klasztorów om aw ia inne zm iany w ynikające z o d kryw ania przez m niszki na now o ź ró d e ł m onastycyzm u i m ające na celu p ow rót do tych początków .
C ech ą ch a ra k te ry sty c z n ą m on asty cy zm u żeń sk ieg o X X w iek u - ja k zau w aża A u to rk a - je s t ta k ż e z a k ła d a n ie k laszto ró w w tych k ra ja c h , gdzie n ie były one dotychczas z n a n e , np. w A rg e n ty n ie , W enezueli, In d o n e z ji, M eksyku, n a F ilip i n a c h i M ad a g a sk a rz e , w K ongo, E k w ad o rze, N ig erii i C hile. R ozw ój żeń sk ieg o życia m o n asty czn eg o p rzejaw ia się rów nież we w zroście liczby p o w o łań , ta k b a rd z o w idocznym chociażby n a przy k ład zie tra p is te k , k tó re p rz e d S ob o rem W atykańskim II p o sia d a ły tylko 15 k laszto ró w p o d czas gdy o b ecn ie m ają ich ok. 70.
L e k tu ra recenzow anej książki, wnikliwie przedstaw iającej specyficzne cechy ży cia m niszek i ukazującej historię niektórych instytucji właściwych życiu m onastycz nem u, pozw ala szerzej spojrzeć na szereg zasad obow iązujących także w instytu tach życia konsekrow anego o ch arak terze apostolskim , k tó re przecież w yrastają z m onastycyzm u.
K onkludując należy podkreślić, że publikacja M. C arpinello jest pierw szą n a ukow ą p ró b ą opisu rozw oju m onastycyzm u żeńskiego i m oże stanow ić dobry p o czątek dla kolejnych opracow ań. N a szerszy opis czeka - ja k sam a A u to rk a w z a kończeniu publikacji sugeruje - problem atyka m onastycyzm u ostatnich dwóch w ieków a zwłaszcza jego ro zprzestrzenienie się n a szereg krajów p o z a e u ro p e j skich, jako że te m a t te n nie m ógł być w yczerpany w ram ach w dwóch krótkich ro z działów. N ależy sobie życzyć, aby także w Polsce tem atyka historii m onastycyzm u żeńskiego stała się przedm iotem bardziej szczegółowych b adań naukow ych, któ re zaow ocują pozycją m onograficzną, poniew aż - ja k dotychczas - zagadnienie to trak to w an e jest m arginalnie, opisywane selektyw nie w różnych publikacjach p o święconych m onastycyzm ow i m ęskiem u i zawsze w jego cieniu.
