A R C H I W A W A R S Z A W S K I E P O W O J N I E . ' I
A rchiw a w arszaw skie u traciły w czasie ostatniej wojny ogromną, część sw ych bogatych a mało, niestety, przez nauką zbadanych zaso b ó w 1). Już w© w rześniu 1939 r. spłonęło od pocisków niem ieckich Archiw um Oświe cenia Publicznego, a w n im podstawowe do dziejów ośw iaty n a ziem iach polskich akta, jako to fragm ent aikt Komisji Edukacji Narodowej (w. XVIII), ak ta pruskich i austriackich w ładz szkolnych (1796— 1809), ak ta Izby Edu kacyjnej i D yrekcji. Edukacji Narodowej (1807— 1815), Komisji Rządowej W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1815— 1833 i 1861— 1866) oraz odpowiedniego w ydziału Komisji Rządowej Spraw W ew nętrznych etc. (1833— 1839), aiktai K uratorii G eneralnej Szkół (1823— 1830), Okręgu N au kowego W arszaw skiego (1840—1861 i 1866— 1917), szeregu dyrekcyj szkol nych w Królestwie Polskim (1864— 1915), Inspektora Szkół m. W arszaw y (1866— 1915), a k ta W ydziału Oświecenia K om itetu Obywatelskiego m. st. W arszaw y (1915— 1916), W ydziału Szkolnego ces.-niem. Szefa Z arządu Cy wilnego przy G eneralnym G ubernatorstw ie W arszaw skim (1916— 1918) oraz ces.-niem. K uratora Szkół W yższych w W arszaw ie (1915— 1918), a k ta Tow arzystw a Ksiąg E lem entarnych (1810— 1830), Biblioteki Głównej w W arszaw ie (1832— 1.871), Szkoły P ra w a i Adm inistracji (1807— 1815),
1) O spraw ie tej pisali już: Włodzimierz ß w o r z a c z e k , Co archi w um polskim zabrała w ojna, Odrodzenie 1945 n r 43, A ntoni R y b á r s k i i W. K., W arszawa w zbiorowym opracowaniu: A rchiw a i inne zbiory ręko pisów odnoszących sie do dziejów społecznych i gospodarczych. Roczniki dziejów społecznych i gospodarczych V III 2 str. 366—369 i IX str. 246, Witold S u c h o d o l s k i , Straty archiw ów w arszaw skich w czasie w o jn y i okupacji, K w artalnik Historyczny L III 1946 zesz. 3—4, str. 700—714 oraz A rchiw a pol
skie w obliczu strat poniesionych podczas w ojny. Przegląd Biblioteczny 1947, zesz. 1—2, str. 1— 11. W czasie w ojny o losach i stanie archiwów w arszaw skich pisali Erich R a n d t w artykule Die A rchive des Generalgouvernements, Die Burg 1941 zesz. 1 str. 25—55 і zesz. 2 str. 51—91 oraz K arol E s t r e i- c h e r w pracy Cultural losses of Poland, London 1944. Obaj oni nie uwzględ n iają jednak katastrofalnych strat, jakie poniosły archiw a warszawskie w ostatnim stadium wojny.
Opracowanie niniejsze oparte jest: 1) na danych zaw artych w -pracy Wincentego Ł o p a c i ń s k i e g o , A rchiw a państw ow e Rzeczypospolitej Pol skiej, drukowanej w n -rze 1. Archeionu, W arszawa 1927 str. 15—22 oraz w Kronice i Spraw ozdaniach z działalności archiwów państwowych, które zamieszczał Archeion, W arszawa 1927—1938/39, 2) na syntetycznym opraco w aniu tymczasowej rejestracji stra t i szkód wojennych w archiw ach i na ustnych relacjach Kolegów Archiwistów, którym na tym m iejscu' składam po dziękowanie oraz 3) na wynikach dotychczasowej pracy segregacyjnej i za początkowanej pracy inw entaryzacyjnej w A rchiw um Głównym A kt Dawnych.
Królewskiego U niw ersytetu W arszawskiego (1818— 1831), Szkoły Głównej (1861— 1869), Akademii M edyko-Chirurgicznej (1857— 1861), Cesarskiego U niw ersytetu W arszaw skiego (1869— 1915) oraz W yższych Kursów Żeń skich przy tym U niwersytecie, Liceum W arszaw skiego (1805— 1833), In sty tu tu Gospodarstwa Wiejskiego i L eśnictw a w M arymoncie (1807— 1861). In sty tu tu W eterynaryjnego w W arszaw ie (1846— 1913), In sty tu tu Szlachec kiego tam że (1848— 1861), szeregu szkół średnich i początkow ych polskich i rosyjskich z terytorium K rólestw a Polskiego (poczynając od końca wdelcu XVIII aż do w ybuchu pierwszej wojny światowej), ak ta Komitetu S tarozá konných (1825— 1837) oraz w szystkie inw entarze i skorowidze.
W tym że w rześniu 1939 r. spłonęła w gm achu M inisterstw a Skarbu także część ak t Archiw um Skarbowego, a m ianow icie: ak ta C entralnej Ko misji Likw idacyjnej i Sekcji Długów K sięstw a W arszawskiego (1816— 1867) wraz z anterioram i i licznym i posterioram i (do r. 1875), ak ta W ydziału Gór niczego Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu (1826— 1867) w raz z frag m entem akt Dyrekcji Górniczej (od n 1818), ak ta dotyczące nadzoru nad funduszam i duchow nym i Komisji Rządowej W yznań Religijnych i Oświe cenia Publicznego (1815— 1833 i 1861— 1866) or.az W ydziału W yznanio wego Komisji Rządowej Spraw W ew nętrznych (1832— 1861), a k ta N ajw yż szej Tzby Obrachunkowej K rólestw a Polskiego (1816— 1867), ak ta Urzędu ' do Spraw W łościańskich przy W ydziale Ziemskim M inisterium Spraw: W e w nętrznych w ‘ Petersburgu (1864— 1917) w raz z .anterioram i sięgającym i XVII w. (Mons Pietatis w Łowiczu), ak ta płockiej Komisji do Spraw W ło ściańskich (1864— 1917) oraz płockiego i w arszaw skiego Urzędów Kom isa rzy W łościańskich (z tegoż czasu), a k ta K ancelarii Pom iarowej (ok. 1870— 1900) a także cały zbiór planów liczący ponad 45 tys. pozycyj, w tym p lan y do akt Urzędu do Spraw W łościańskich przy W ydziale Ziem skim (ok. 28 tys. pozycyj), plany z łom żyńskiego Urzędu K om isarzy W ło ściańskich (ok. 11 tys. poz.), p la n y gospodarstw leśnych (ok. 2 tys. poz.), p lan y do ak t W ydziału Górniczego (ok. 1200 poz.) i około 150 stary ch planów ekonom icznych sprzed 1830 r. Spłonęły także w ów czas w szystkie inw entarze, skorowidze i kartoteki Archiwum Skarbowego, .a w ięc cały ap a ra t arch i w alny pomocniczy, naw et do tej części aikt, k tóra ocalała.
Już tedy we w rześniu 1989 r. u traciły państw ow e archiw a w arszaw skie . szereg zespołów, fetóre bądź zaw ierały całość podstawowego m ateriału źródłowego do dziejów określonych instytucyj czy naw et całej rozległej dziedziny życia polskiego (vide zespoły Archiw um Oświecenia Publicznego), bądź stanow iły zn aczny ich zirąb (jak ak ta uw łaszczeniow e i. zbiór k arto graficzny Archiwum Skarbowego).
Nie n a tym jednak koniec. W rzesień 1939 r. przyniósł dalsze jeszcze stra.ty w zakresie akt, a choć nie dotknęły one bezpośrednio archiw ów , od biły się w szelako n a n ic h 'w następstw ie. E w akuacja w ładz z W arszaw y spow odowała m ianowicie wywiezienie n a w schód znacznej liczby niezbęd n ych do bieżącego urzędow ania lub szczególnie w ażnych akt. Los ich po dziś dzień nie jest z n a n y 2). Pozbawiło to składnice ak t urzędów i insty- tucyj w arszaw skich w ielu cennych m ateriałów aktow ych. W czasie zaś
) W r. 1942 powróciły do W arszawy jedynie akta Nadzoru P ro k u rato r skiego, które po przejrzeniu przez Gestapo złożyły władze niemieckie w A r chiwum A kt Nowych.
sam ych w alk\ o W arszaw ę uległy całkow item u zniszczeniu pozostałe tu w składnicach i w kancelariach ak ta M inisterstw a Spraw W ojskow ych oraz innych instytucyj i jednostek wojskowych m ających siedzibę w stolicy, akta M inisterstwa Skarbu, Komendy Głównej Policji Państw ow ej, Głównego Urzę du Statystycznego a także archiw um sądowe przy Sądzie Okręgowym w W ar szawie (1876— 1939), wi dużej zaś części: a k ta K ancelarii Cywilnej Prezydenta R zeczypospolitej, M inisterstw a Spraw Z agranicznych, M inisterstw a Rol nictw a i Reform Rolnych, M inisterstw a Opieki Społecznej oraz a k ta Komi sarza R ządu na m. st. W arszaw ę, w· najbliższych zaś m iesiącach po zajęciu przez Niemców W arszaw y zniszczeniu uległa także zn aczn a bardzo część akt kan celary j Sejmu i Senatu. Z akt innych instytucyj wspom nieć należy o sięgającym połowy XIX w. archiw um Powszechnego Z akładu Ubezpieczeń W zajem nych, o archiw um T ow arzystw a Kredytowego Ziemskiego (1825— 1939), które spłonęło w części aktowej, zachow ując jedynie kartografię, 0 części zbioru rękopiśmiennego Biblioteki Prze'zdzieckich (XVI— XVIII w w .), bogatym także w arch iw alia oraz o przechow yw anym w Bibliotece Ordy nacji Zamojskiej archiw um gospodarczym ordynacji (XVI— XVIII ww.).
Takie były pierw sze straty W arszaw y w archiw aliach i kancelariach. Niebawem przyszły następne, spowodowane m asow ym wyw ozem akt przez okupacyjne w ładze niemieckie. W ywóz ten zapoczątkow ało wojsko jeszcze ' w końcu 1939 r. Zabrało ono mianowicie w sposób bezcerem onialny, bez jakichkolw iek spisów i pokw itow ań szereg wagonów akt różnej prow eniencji: polskiej, niemieckiej, austriackiej i rosyjskiej. W pierw szym rzędzie w yw ie zione zostały do Archiwum Rzeszy w Poczdamie, a częściowo m oże do Archiwum Siły Zbrojnej, daw niej A rchiw um W ojska w W iedniu, wszystkie ak ta niem ieckich i austriackich w ładz i urzędów okupacyjnych w Króle stw ie Polskim z okresu pierwszej \vojny światowej, tj. z la t 1915— 1918, przechow yw ane w Archiwum Akt Nowych. Były to akta: kancelarii ces.- niem. Generalnego G ubernatorstw a W arszawskiego, kancelarii Szefa Z a rządu Cywilnego przy tym że G eneralnym G ubernatorstw ie (w yjąw szy ak ta W ydziału Szkolnego, które spłonęły w Archiw um Oświecenia Publicznego), a k ta samodzielnego W ydziału M ateriałów Technicznych p rzy tym że Gene raln y m G ubernatorstw ie, W ydziału Surowców W ojennych w W arszaw ie 1 Łodzi, Komisji S e k w e stru . Maszyn, Krajowego Urzędu Zbożowego, P a ń stwowej Centrali W arzyw i Owoców, Państw ow ej Komisji Odszkodowań, Wojskowej G eneralnej Dyrekcji Kolei w W arszaw ie, Z arządu Poczt i Tele grafów tam że, ces.-niem . Policji Polowej, ces.-niem . Prezydium Policji w Ło dzi, ces.-król. Krajowego K om isariatu Cywilnego w Lublinie, Sekcji W oj skowej c.-k. Generalnego G ubernatorstw a Wojskowego tam że, Sekcji Go spodarczej· tegoż Generalnego G ubernatorstw a, c.-k. Urzędu Górniczego w Dąbrowie Górniczej, Inten d en tu ry IV Armii wojsk austriackich, komend etapow ych I i II Armii, G ubernatora Wojskowego w Kielcach i w Piotrko wie, tudzież k ilk a m niejszych zespołów akt.
Równie bezcerem onialnie obeszli się niem ieccy archiw iści wojskowi z Archiwum W ojskowym, którego- zespeły i zbioiry — przechow yw ane bądź w m agazynach archiw alnych, bądź złożone w pracow niach Wojskowego In sty iu tu Historyczrïego oraz In sty tu tu B adania Najnowszej H istorii Polskiej — przewieźli n a przełomie roku 1939 n a 1940 do Oliwy. W transporcie tym z n alazły się m. in. fragm enty akt Dowództwa i S ztabu .Okręgu Wojskowego W arszaw skiego (1832— 1915), takież fragm enty akt różnych dowództw i
zą-kładów wojskowych rosyjskich w Królestwie Pol9kim (z tegoż czasu), akta formacyj wojskowych polskich z okresu pierwszej w ojny św iatow ej: Legio nów Polskich (1914— 1917), Polskiej Siły Zbrojnej i Polskiego Korpusu Po siłkowego (1917— 1918), form acyj polskich n a W schodzie, w e W łoszech, we Francji (1917— 1919) a także w innych krajach, a k ta pow stań śląskich (1918—1921), a k ta Naczelnego D ow ództwa W-ojska Polskiego i Sztabu Ge neralnego (z czasu wojny 1918— 1921), a k ta różnych dowództw, form acyj i zakładów W ojska Polskiego (z tegoż czasu) oraz niektóre starsze a k ta Mi nisterstw a Spraw W ojskowych. Ten wielki kompleks a k t ściśle wojskowych uzupełniały fragm enty archiw um Polskiej P artii Socjalistycznej i jej F rak cji Rew olucyjnej (1892— 1914) a także dość pokaźne partie ak t polskich organizacyj p aram ilitarn y ch z okresu poprzedzającego pierw szą wojnę św iatow ą (1908— 1914), jak: Związek W alki Czynnej, Związek Strzelecki i Strzelec, Polski Związek W ojskowy, Armia; P olska i Polskie D rużyny Strze leckie, D rużyny Sokole, Bartoszowe, Podhalańskie itd., wreszcie Skauting — oraz z czasu samej wojny (1914— 1919), jak Polska O rganizacja W ojskowa w k raju i n a wschodzie. Do tego· dochodziły pokaźne aoz niedość system a tyczne zbiory Polskiego Archiw um Wojenneigo a także ogromny i z dużym najkładem starań i system atyczności ‘zgrom adzony zbiór relacyj uczestni ków tw orzenia polskiego czynu .zbrojnego i bojów odrodzonego W ojska Pol skiego W latach 1914— 1920,
Podobnie bezcerem onialnie ja k niem ieccy archiw iści wojskowi postą piło Gestapo w arszaw skie z resztką ak t Ministerstwia. Spraw Zagranicznych (1918— 1939), w yw ożąc je do B erlina bez jakichkolw iek spisów czy pokw i tow ań. A kta te w róciły w praw dzie do WarszaJwry w r, 194-2 i złożone zo sta ły w A rchiw um Akt Nowych, jako· w arch iw u m do ich 'przechow ania w łaściw ym , ale nie m a pewności, czy iwiróciło wszystko co było wywiezione.
C yw ilna służba a rc h iw aln a niem iecka nie pozostała w tyle w stosunku do archiw istów wojskowych w zakresie w yw ożenia ak t z archiw ów w ar szaw skich. Przeciw nie, dorów nyw ała' im gorliwością a dystansow ała w n i kliwością. Czyniła to n a ogół pedantycznie zarów no przy form ułow aniu tez i żąd ań ,"k tó re nie podlegały w zasadzie dyskusji a n i zakw estionow aniu ze strony archiw istów polskich, jaik i przy przygotow yw aniu szczegóło w ych spisów w ywożonych akt. Toteż tempo akcji tej zakrojonej ju ż w sw ym założeniu n a ogromną skalę a rozrastającej się w m iarę postępu prac i zachłanności Niemcó,w> — było-nieporów nanie słabsze i nie doprowadziło w ostatecznym w yniku do całkowitego w ykonania zam ierzeń niemieckich. Mimo to liczba dokum entów i ak t w yw iezionych z W arszaw y przez cyw il nych archiw istów niem ieckich w ciągu pięciu la t okupacji była rów nie wiiel- ką, jak ra b u n ek dokonany przez wojskowych archiw istów niem ieckich w pierw szych jej m iesiącach. W ywieziono m ianow icie:
do Tajnego Archiw um Państw ow ego w Berlinie z Archiwum Głównego Akt D aw nych w W arszaw ie: dział Liuoniae A rchiw um Koronnego (z XIII 'd o XVI ww.), liczący 162 dokum enty pergam inowe, a k ta pruskiej Tajnej Ra-·
dy P ań stw a (1793— 1806) dotyczące ziem zaboru pruskiego, przypadłych na mocy postanow ień tra k ta tu wiedeńskiego K rólestwu Polskiem u, zespoły akt terytorialnych departam entów P rus Południow ych i Notârych P rus W schod nich w G eneralnym D yrektorium Finansów w Berlinie (z tegoż czasu i do tyczące tegoż terytorium ), a k ta D epartam entów rzeczow ych (Akcyz, Ceł, G órnictwa itd.) tegoż Generalnego· D yrektorium (co do czasu i terytorium ,
jak wyżej), w reszcie takież a k ta pruskiego M inisterium czy D epartam entu Spraw iedliw ości oraz pruskich sądów: najw yższych;
do A rchiw um Państw ow ego w W iedniu (poprzednio: A rchiw um Domu, Dworu i P aństw a) z Archiw um Głównego: a k ta austriackiej K am ery N ad w ornej (1796 â częściowo 1772 d-o 1809) dotyczące północnej części Galicji Zachodniej i cyrkułu zamojskiego, przypadłych n a m ocy postanow ień tra k ta tu wiedeńskiego Królestwu Polskiemu, zaś z Archiw um A kt Nowych — ak ta naczelnych i centralnych w ładz w iedeńskich dotyczące Galicji (ок.. 1850 do 1914), wimdykowane przez Polskę n a mocy postanow ień tra k ta tu w St. G erm ain oreuz a k ta Generalnego K onsulatu austriackiego w W arszaw ie;
do Archiw um Państw ow ego w Królewcu z A rchiw um Głównego: 74 do kum enty pergam inow e Zakonu Krzyżackiego (XIII— XVI ww.) z dziaJu Prussiae A rchiw um Koronnego oraz część ksiąg ziem skich i grodzkich po w iatu ostrołęckiego (z XV— XVIII wiw.); rów nież do archiw um królew iec kiego, względnie do leżącego w okręgu jego działania Urzędu Rejencyjnego w Ciechanowie w ywiezione zostały z Archiw um Akt Nowych: część akt Wojewódzkiego Urzędu Rozjemczego w W arszaw ie (1919— 1939) oraz W a r szawskiego Urzędu Wojewódzkiego (z tegoż czasu) dotyczące terytoriów w łączonych w r. 1939 do Rzeszy a położonych n a praw ym brzegu W isły;
do Archiwum Państwowego w P oznaniu z A rchiw um Głównego A. D.: księgi sądowe, podkomorakie, ziemskie i grodzkie (XV—XVIII ww.), tudzież fragm enty akt komisyj porządkow ych cywilno-w ojskow ych (1789— 1792) województw brzesko-kujawskiego, łęczyckiego, kaliskiego części północnej sie radzkiego (bez pow iatów piotrkowskiego! radomskowskiego), aiemi w ieluńskiej, tudzież fragm enty ksiąg ziem skich: inow rocław skich, kruszw ickich i ostrze- szowskich, księgi sądowe ziemi dobrzyńskiej (bobrownickie z XV— XVIII ww.), dokum enty i księgi m iast (XIV— XVIII ww.) z tej części Kró lestw a Polskiego, k tó ra w r. 1939 w łączona została do K raju W arty (W artheland), a k ta hipoteczne i sądowe sieradzkie z czasów pruskićTi ш Księ stw a W arszawskiego (1793— 1814), księgi dekretowe T rybunału Cywil nego w K aliszu (1807— 1876};
do Archiwów Państw ow ych w G dańsku i w Szczecinie z A rchiwum Głównego A. D. kilkadziesiąt dokum entów pergam inow ych i papierow ych dotyczących miejscowości położonych na Pom orzu (XIV— XVIII ww.);
do Archiwum Państwowego w W rocław iu ·ζ Archiw um Głównego A. D. i z Airchiwum Akt D aw nych kilkanaście poszytów ak t z czasów pruskich (1793— 1806) dotyczących powiatów lelowskiego i siewierskiego, które tw o rzyły w owym czasie tzw. Nowy Śląsk;
do niew iadom ych archiw ów czy urzędów·! ak ta niektórych kancelaryj polskich okresu międzywojennego (1918— 1939), a m ianow icie: ak ta W y działu Wojskowego M inisterstw a Spraw W ew nętrznych, część ak t Biura Personalnego tegoż M inisterstwa, Wojewódzkiego' .Uirzędu Rozjemczego w W arszaw ie, K uratorium Szkolnego Pomorskiego w Toruniu oraz ak ta' Legii Akademickiej.
Nie n a tym jednak koniec. W jpierwszych dniach w rześnia 1944 r., a więc w szóstym tygodniu pow stania w arszaw skiego, Gestapo zabrało z U rsynow a pod W airszawą bogate Archiw um Radziw iłłow skie i przewiozło je do zam ku Fischhorn koło Salzburga, a z podziemi Biblioteki K rasiń skich część skrzyń ze -izbiorami rękopiśm iennym i bibliotek w arszaw skich: Narodowej, Uniwersyteckiej i K rasińskich, wśród których było bardzo wiele
archiw aliów , exem plum : księgi celne z XVIII w., ak ta gospodarcze Wi Zbio rze Świdzińskiego czy liczne a k ta publiczne wśród rew indykatów z Rosji, złożonych do czasu rozpoznania w Bibliotece Narodowej.' W grudniu w re szcie a więc już po upadku pow stania, archiw iści niem ieccy zabrali z Ar chiwum Głównego A. D. (ściślej m ówiąc: z podziemi dzw onnicy przy ul. Łazienkowskiej), przeznaczone w zasadzie dla Archiwum Państwowego ,w Królewcu a w praktyce skierow ane do Salzdetfurth pod H anowerem księgi ziem skie i grodzkie północnego Mazowsza (XIV— XVIII ww.), a m ia nowicie: księgi płockie, ciechanow skie, pułtuskie, praasnyskie, zaw krzeń- skie, szreńskie, mławjskie i mdizborskie, w iskie, wąsowskie, sieluńskie ró żańskie, m akowskie, kolneńskie, łom żyńskie, zam browskie, zakroczym skie, wyszogrodzkie i pozostałą część ostrołęckich; w tym sam ym czaisie zab ran a została do B udziszyna ozęść ziem skich i m iejskich ksiąg hipotecznych (1818— 1944) oraz część akt stan u cywilnego m. W arszaw y ii pobliskich miejscowości (1808— 1948), nie licząc innych pom niejszych wywo>zów.
W ten sposób w ciągu pięciu lat okupacji, od końca 1939 do końca 1944 ir. w yw ieźli Niemcy z W arszaw y około 38 piętnastotonow ych wagonów akt, w tym· szereg zespołów pierwszorzędnego znaczenia dla dziejów Polski i jej stolicy.
Największe jednak i najboleśniejsze stra ty poniosły ^ arch iw a w ar szawskie w końcu 1944 r. W czasie pow stania, ściślej mówiąc w toku w alk 0 Stare Miasto w ostatniej dekadzie sierpnia zniszczone zostało Archiwum Akt D aw nych. Ozęść jego m agazynów runęła pod bombami,' reszta gm achu spłonęła w kilka dni później od pocisków, przy czym w y tlała i ta część akt, które już w cześniej przyw alone były gruzami. Zniszczeniu uległy wszystkie te zespoły Archiwum Akt D aw nych, które w chw ili wrybuchu pow stania znajdow ały się w gm achu archiw alnym , a m anowicie: ak ta kancelarii gen. gub. Ł anskoja (1813— 1815), ak ta S enatu K sięstw a W arszaw skiego i Kró lestw a Polskiego (1807— 1830), ak ta spraw R ady A dm inistracyjnej Króle stw a Polskiego (1815— 1867), przew ażna część akt S ekretariatu S tanu 1 W łasnej J. C. M. K ancelarii (1815— 1876) 5), część znaczna akt m iniste- riów i fcomisyj rządo\vych: Spraw W ew nętrznych oraz W ojny (1807— 1868), ak ta B ady Głównej Opiekuńczej (1807— 1870) i R ady L ekarskiej (1809— 1867), ak ta Komitetu Rozpoznawczego (1830— 1831), ak ta K ancelarii N a m iestnika K rólestw a Polskiego (1831— 1874) w raz z jego .archiwum sekret nym , dyplom atycznym i wojskowym, ak ta n a tu ry adm inistracyjnej w ar szaw skich departam entów Rządzącego S enatu (1841— 1860), ak ta Najw yż szego Sądu K rym inalnego (1831— 1839), Heroldii K rólestw a Polskiego (1836— 1914) i Redakcji Zbioru Przepisów A dm inistracyjnych (1864—1868); kilka zespołów akt wojskowych, jak: k a n celarii Naczelnego dowódcy Armii Czynnej (1830— 1865), Szefa S ztabu Generalnego (z tychże lat), G enerała K w aterm istrza (1830— 1840) i kancelarii Głównego D yżurstw a (1831— 1854), dalej a k ta Z arządu Ż andarm erii (1831— 1874), kancelarii W ojennego Gene ra ła G ubernatora (1831— 1862) i Tymczasowego W ojennego G enerała Gu b ern ato ra (1905), ak ta kancelaryj naczelników w ojennych w Królestwie Polskim (1831— 1867), ak ta Komisyj Śledczych Tymczasowej . i Stałej (1833— 1887), A udytoriatu Polowego (1861— 1877), akta- kancelarii
Oberpo-8) Spod gruzów wydobyto tylko te nieliczne akta, które wybuch bomb wyrzucił poza budynek n a ulicę i które przysypał przy tym. gruz walących się murów.
licm ajstra W arszawskiego (1840— 1917) i G enerała P olicm ajstra (1862— 1866), ak ta Rządu Narodowego P ow stania Styczniowego (1863— 1864), część akt kancelarii G enerała G ubernatora W arszaw skiego (1874— 1917) w raz z jego k an celarią w ojenną, część akt Komitetu Urządzającego w Kró lestwie Polskim (1864— 1870) i Komisji Likw idacyjnej (z tycłiże lat), ak ta Komitetu Próśb do Tronu (1864— 1880), ak ta Komitetu Cenzury (1876— 1911), p lan y gruntowe wołyńskie (XIX w.); nie licząc zespołów m niejszych i mniejszego znaczenia. W raz z ak tam i spłonęły w szystkie pom oce arc h i w alne: inw entarze, repertoria, skorowidze, kartoteki itd.
Archiwum Skarbowe oraz Miejskie w arszaw skie poniosły w czasie działań pow stańczych częściowe tylko stra ty ; w Skarbow ym spłonęło -wów- czas około 15% akt, w Miejskim — około 20% ; resztę ich zaw artości akto w ej uratow ano przez ugaszenie pożarów, w czym. obok personelu brały udział oddziały pow stańcze i ludność sąsiednich domów. A rchiw um Główne Akt D aw nych, choć rozhite bardzo silnie przez pociski i bomby, w czasie akcji pow stańczej nie utraciło nic ze sw ych zespołów. A rchiw um Akt No w ych, położone w innej, południowej części m iasta, w yszło nieuszkodzone. Zniszczenie archiw ów tych nastąpiło później, po zakończeniu działań wojskowych. Archiwum Główne A. D. m ianowicie i Archiw um Skarbowe spalone zostały przez Niemców w pierw szych dniach w rześnia, a więc już po w ycofaniu się oddziałów pow stańczych ze Starego M iasta i po zajęciu dzielnicy tej przez wojska niemieckie. Spalenie ich nie było zatem w yni kiem działań w ojennych, lecz akcją niszczycielską, dokonaną przez Niem ców n a zimno. A m szczycielstwo to było tak daleko posunięte, że nie zado wolono się podpalaniem , jak zazw yczaj, w kilku n araz p unktach sam ych budynków, lecz palono z osobna k ażd ą z piwnic, do . któryęh przed i w czasie pow stania zniesiona b y ła z m agazynów zn aczn a część a k t 4).. Jeszcze później, bo dopiero w pierw szych dniach listopada, spalone były przez Niemców dw a pozostałe· wielkie archiwa, w arszaw skie: Archiwum Miejskie i Archiwum Akt Nowych, A nastąpiło to, dodajmy, już po w y ra żeniu przez w ładze niemieckie zgody n a w ywiezienie z W arszaw y pozosta łych w niej archiwów, bibliotek i m uzeów i po przystąpieniu do tej akcji polskich pracow ników tych in s ty tu c y j6).
W tym też zapew ne czasie, tj. po kapitulacji W arszaw y a podczas sy stem atycznego jej palenia, uległy p is z c z e n iu inne także publiczne i pry w atn e archiw a waröziawskie, jak A rchiw um K apituły i K onsystorza R zym sko-Katolickiego (XIX— XX ww.) w raz ze starszą częścią archiw um kole giaty św._ J a n a (XIV— XVIII ww.), w yniesione w czasie pow stania z pło nącego pałacu biskupiego i złożone w sąsiedztwie, jak archiw um Sądu Ape lacyjnego i przechow yw ane razem ak ta D epartam entu Ustawodawczego M inisterstw a Spraw iedliw ości (XX w.), jak Archiw um Czerwonodwor- skie Tyszkiewiczów (XIV— XVIII ww.), w którym obok bogatej kores pondencji Zabiełły, wojskiego litewskiego, oraz licznych akt gospodarczych
4) W Archiwum' Głównym A. D. nie uległa spaleniu jedna tylko piwnica, do której dostęp zewsząd był przysypany gruzem. Wydobyto z niej następnie
6 nieuszkodzonych skrzyń z aktam i.
6) Dla charakterystyki stosunku fachowców niemieckich do archiwów polskich szczególną wymowę m a fakt, że na interw encję dyrektora Archiwum A kt Nowych o jak najszybsze wywiezienie z W arszawy tego całkowicie oca lałego archiwum , niemiecki szef służby archiw alnej w W arszawie, d r Branig, odrzekł, że władz niemieckich nie interesuje to archiwum.
i m ajątkow ych z obszaru Litw y, był także szereg dokum entów pergam ino w ych poczynając od XIV w., w tym k ilk a pochodzących z A rchiw um W iel kiego K sięstw a Litewskiego.
W ogólnym podsum ow aniu zniszczenia okazały się potw orne. W gm a chu Archiiwium Głównego Akt D aw nych spłonęły: dział dokum entów oświę cim skich i Zatorskich Archiw um Koronnego (XIV— XVI ww.), księgi sądów asesorskich (1537— 1794) i sejm owych (1549— 1720) oraz część relacyjnych (1591—1750), księgi uchw ał sejm ow ych (1576— 1792) i konfederacji gene ralnej (1773— 1775), część ak t R ady N ieustającej i jej departam entów (1776— 1788), a k ta jurysdykcji m arszałkow skiej i zn a czn a ozęść akt Ko misji Policji (1611— 1794), duża część różnych działów skarbow ych i skar- bowo-wiojskowych, w ty m część akt Komisji Skarbu Koronnego i Obojga Narodów (1764— 1794), Archiw um Dóbr Stołow ych JKM. (XVI— XVIII ww.)', ak ta T ry b u n ału Radomskiego i różnych komisyj do zaspokojenia wojska (1543— 1763), Szkoły Rycerskiej i Korpusu Kadetów (1765— 1794) i in., zn aczn a bardzo ozęść akt Komisji W ojskowej Koronnej i Obojga Nairódów (1766—1794), a k ta A rtylerii Koronnej (XVII—XVIII w.), tudzież K ancelarii Wojskowej króla i K om isariatu Wojskowego (1776— 1793), ak ta Komisji Edukacji Narodowej w raz z anterioram i dotyczącym i dóbr jezuickich (od pocz. XVIII w.) i posterioirami dotyczącym i funduszów edukacyjnych (do 1814 r.), ’ księgi T rybunału Koronnego (1578— 1794), księgi dekretow e N un cjatury Apostolskiej w Polsce (1578— 1793) w raz z alegatam i, zn aczn a b a r dzo część ksiąg ziem skich i grodzkich (XIV—XVIII ww.) oraz fragm enty ksiąg podkomorsfcich i akt komisyj porządkow ych cyw ilno- wojskowych, jako to: część ksiąg girodu w arszaw skiego (od r. 1600), księgi i a k ta czerskie i tarczyńskie, raw skie, piotrkowskie i radom skow skie, kieleckie, lelowskie, chm ielnickie i nowokorczyńskie, sandom ierskie i radom skie, st^ż-yckie i łu kowskie, wreszciff księgi grodów podlaskich, ogrom na część k sią g .i ak t S ta rej i Nowej W arszaw y (XVII— XIX ww.) oraz juirydyk w arszaw skich (z te goż czasu) a także księgi i a k ta innych m iast z w yżej zakreślonego teryto rium (XIV·—XIX ww.), księgi Komisji B ankow ej i T rilałeralnej w raz z a n te rioram i (1723— 1803), pochodzącym i z kancelaryj upadłych Banków, aM a górnicze K ancelarii Nadwornej W iedeńskiej (1796— 1809) * i a k ta K ancelarii Nadw ornej (z tychże lat), a k ta G ubernium Galicyjskiego oraz cyrkułu z a mojskiego (1772— 1809), ak ta M inisterium a później Komisji Rządowej W ojny (1807— 1831) w raz z posterioram i, ak ta M inisterium a później Ko misji Rządowej Sprawiedliwości (1807— 1876) w raz z aktam i Komisji P r a wodawczej, a k ta Sądu Najwyższej Instancji a później D epartam enów IX і X Rządzącego S en atu (z tychże lat), a k ta Sądu Apelacyjnego K sięstw a W arszaw skiego i Królestwa Polskiego (z tegoż czasu), księgi i a k ta T rybu nałów! Cyw ilnych .w W arszaw ie, Radom iu, Kielcach, Lublinie, Płocku, Łom ży i Augustowie (później w Suw ałkach), jako też a k ta spraw T rybunału Cy wilnego w K aliszu (wszystkie z tegoż czasu) w raz z anterioram i, tj. z aktam i rejencyj pruskich względnie austriackich sądów szlacheckich-(F ora Nobilia), a k ta Sądów Pokoju (z tegoż terytorium i czasu) w raz z anterioram i z okresu rządów pruskich, względnie austriackich, a k ta Sądów K rym inalnych w W arszaw ie, Kielcach, Lublinie i Łom ży oraz Sądów Policji Poprawczej i Prostej (z tegoż terytorium i czasu) w raz z anterioram i, wreszcie ak ta w łasne A rchiw um Głównego Akt D aw nych (1807—1944) w raz z anterioram i z doby pruskiej oraz a k ta Archiwów Akt D aw nych przy T rybunałach
Cywil-nych w W arszaw ie, K aliszu (i Sieradzu), Radomiu, Kielcach, Lublinie,.. Łom ży i Płocku (1816— 1876). Z aktam i spłonęły także w szystkie niem al pomoce naukow e, jako to daw ne — w dużej m ierze współczesne aktom — sum ariusze i indeksy a także sporządzone już w A rchiw um inw entarze, skorowidze, kartoteki i katalogi. i
A rchiw um Skarbowe utraciło n a skutek sp alen ia przez Niemców resztę sw ych akt, jako to: taryfy ofiary 10-go i 20-igo grosza (1789— 1796), ta ry fy i regesty podymnego i półpodymnego (1775— 1796), a k ta skarbow e insurekcji kościuszkowskiej (1794) i za rząd u gen. Buxhövdena (1795), ak ta niektórych lokalnych w ładz pruskich (1793— 1806) oraz fasje podatków do m inialnych i ru sty k aln y ch austriackich (1796— 1809), m em oriały do Ko m isji T rilateralnej (1796— 1806), a k ta M inisterium Skarbu· K sięstw a W ar szawskiego (fragm enty) i Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu K rólestw a Polskiego (1807— 1867) "), ak ta D epartam entu II (do sp raw w łościańskich) S enatu petersburskiego (1881— 1917) oraz Departamentów. Leśnego i Dóbr P aństw a, M inisterium R olnictw a i Dóbr P ań stw a w P etersburgu (z tegoż czasu), duży zespół akt Prokuratorii G eneralnej w Królestwie Polskim (1818— 1915) iwiraz z licznym i bardzo lalegatami, sięgającym i daleko wstecz (XV w.) i posiadającym i dla b a d ań historycznych w iększą niejednokrotnie w artość niż sam e a k ta Prokuratorii, a k ta Komisji E m erytalnej K rólestw a Polskiego (1816— 1917), B anku Polskiego (1828—1885) i Mennicy w W a r szaw ie (1810—1867), której an terio ra aktow e sięgaiy XVII w., a k ta W ar szaw skiej Izby Kontroli (1867— 1917), ak ta Z arządu Finansowego w Króle stw ie Polskim (1867— 1869) a następnie W arszaw skiej Izby Skarbowej (1869— 1917) oraz K asy Skarbowej W arszaw skiej (z tychże lat) w raz z an - terioram i pochodzącym i z kancelarii K asy Głównej i kas generalnych woje wódzkich K rólestw a Polskiego, ak ta Izb Skarbow ych piotrkowskiej i k a li skiej, dotyczące zajęcia n a skarb uposażenia .duchow ieństw a (1869— 1900), duży kompleks zespołów akt Z arządu Dóbr P ań stw a guberni w arszaw skiej, kaliskiej, piotrkowskiej i płockiej (1875— 1915) w raz z licznym i bardzo an - terioram i, pochodzącym i z kancelarii K asy Głównej i k a s g eneralnych woje- г. 1867), z W ydziału Dóbr i Lasów N arodow ych Komisji Rządowe] Przycho dów i Skarbu (od r. 1826) oraz z różnych w cześniejszych co do czasu dy- rekcyj zarządzających dobram i skarbow ym i (od r. 1810) i z kancelaryj róż nych pruskich i austriackich urzędów adm inistrujących tym i dobram i (od r. 1793 wzgl. od r. 1796) a także a k ta Z arządu Dóbr P ań stw a Okręgu R a domskiego (z tychże lat) z anterioram i (od r. 1840), a k ta Z arządu Księstwa Łowickiego (1820— 1914), ak ta W arszaw skiej Komisji do S praw W łościań skich (1864— 1917) i B anku W łościańskiego (z tegoż czasu), nie licząc ze społów m niejszych lub mniejszego znaczenia. Ponadto w gm achu Archiw um Skarbowego spłonęło ajrchiwum Delegacji Polskiej w Mieszanej Komisji pol sko-radzieckiej (1921— 1934).
W Archiw um Akt Nowych spłonęły głównie a k ta w ładz i urzędów pol skich okresu międzywojennego (1918— 1939), a m ianow icie: uratow ane fragm enty K ancelarii Cywilnej P rezydenta Rzeczypospolitej Polskiej oraz kancelaryj Sejmu i Senatu, przew ażna część akt Najw yższej Izby Kontroli
') Drobna część tych akt, mianowicie ak ta B iura Przybocznego Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu ocalała, gdyż ■— złożona przed samym w ybu chem wojny w m agazynach na Forcie — nie znajdowała się w czasie palenia Starego M iasta w gmachu Archiwum Skarbowego.
P ań stw a a także ak ta O kręgowej' (warszawskiej) Izby Kontroli, część akt Prezydium R ady M inistrów w raz z aktam i Komitetu Ekonomicznego, F unduszu K ultury Narodowej i dolskiej Ajencji Telegraficznej, całe k an ce larie Najwyższego T rybunału A dm inistracyjnego i T rybunału Kom peten cyjnego, część ak t M inisterstw a Spraw W ew n ętrzn y ch , jako też uratow ane części akt K om isariatu R ządu n a m. st. W arszaw ę orajz starostw grodzkich w arszaw skich, ak ta W arszaw skiego Urzędu Wojewódzkiego oraz kilku sta rostw pow iatow ych i kom end Policji Państw ow ej, powrócony z B erlina fragm ent akt M inisterstw a Spraw Z agranicznych w raz z oryginałam i tra k tatów zaw arty ch przez Polskę w okresie m iędzyw ojennym , część ak t Mini sterstw a W yznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oiraz a k ta K urato riów Okręgów Szkolnych:* warszawskiego, brzeskiego i łódzkiego; ozęść akt M inistersw a R olnictw a i Reform Rolnych, w tym ak ta D epartam entu Rol nictw a b. Dzielnicy Pruskiej a także aikta Okręgowego (warszawskiego) Urzędu Ziemskiego i Naczelnej Dyrekcji Lasów Pańsfcwoitoiycli, jako też Okręgowych Dyrekcyj Lasów : w arszaw skiej i siedleckiej, przew ażn a część a k t M inisterstw a Przem ysłu i H andlu, M inisterstw a Spraw iedliw ości a także Prokuratorii G eneralnej, reszta akt M inisterstw a P racy i Opieki Społecznej i ak ta Urzędu Emigracyjnego iwi W arszaw ie a także ak ta Głównego i Okrę gowego (warszawskiego) Urzędów Ubezpieczeń Społecznych, ak ta M inister stw a Zdrowia Publicznego i G eneralnej Dyrekcji Zdrowia oraz Naczelnego Nadzwyczajnego Komitetu do. Spraw W alki z Epidemiami, znaczna część ak t M inisterstw a Robót Publicznych, ak ta D epartam entu Lotnictw a Cywil nego M inisterstw a Kom unikacji, a k ta Urzędu W alki z Lichw ą i Spekulacją, akta Izby Skarbowej Grodzkiej w W arszaw ie i Urzędu Celnego tam że, ak ta P aństw ow ych Zakładów G raficznych, ak ta Urzędu Zdobyczy W ojennej, Ko m isariatu do . spraw jeńców i uchodźców . i Głównego Urzędu Opieki nad grobam i wojennymi.
Z akt urzędów i instytucyj polskich działających <wi okresie pierwszej wojny światowej i wojen polskich (1917— 1921) spłonęły:
ak ta Z arządu Cywilnego Ziem W schodnich i Z arządu Cywilnego Wo ły n ia i F rontu Podolskiego, a k ta Polskiej Krajowej K asy Pożyczkowej, akta Komisji szkolenia urzędnikowi, ak ta Polskiego K om itetu Pomocy Ofiarom W ojny, ak ta P atronatu W ięziennego w Moskwie i kilka innych zespołów.
Z akt instytucyj społecznych i politycznych, działających iw okresie m iędzyw ojennym : fragm enty ak t Ligi Obrony Pow ietrznej P aństw a, Pol skiej M acierzy Szkolnej, Polskiego Zw iązku Zachodniego i S tronnictw a Nag rodowego.
Z akt w indykow anych w latach przedw ojennych z Austrii a nie w y d anych Niemcom przez archiw istów polskich spłonęły: ak ta M inisterstw a d la Galicji (1873— 1918), część akt austriackiego M inisterium H andlu, akta w iedeńskich i galicyjskich w ładz i urzędów kolejowych, m ateriały trian g u lacyjne wiedeńskiego Urzędu Miar i Pom iarów oraz szereg drobnych zespo łów prow eniencji galicyjskiej (w szystkie z drugiej połowy XIX i pocz. XX ww.).
Ponadto w Archiw um Akt Nowych spłonęły a k ta delegacji do układu archiw alnego polsko-austriackiego a także część ak t Kurii M etropolitalnej Rzym sko-Katolickiej w arszaw skiej.
W A rchiw um Miejskim spłonęły: księgi uchw ał M agistratu (1837— 1939) oraz ak ta i księgi R ad Miejskich (1916— 1938), ak ta ogólne (1816—
1893) i szczegółowe (1816— 1893) zarządów miejskich, księgi budżetów m ia sta (1797—1939), miejskie ak ta gruntowe (1810— 1915) i budow lane (1810— 1915), ak ta z okresu i dotyczące okresu pow stania listopadowego. (1830— 1835), ak ta personalne zarządów m iejskich (1806— 1938), ak ta w ydziałow e (1894— 1939) oraz a k ta dotyczące teatrów m iejskich, św ia dectw a lekarskie zgonów (1900— 1941), szereg zespołów aikt przed siębiorstw miejskich: Gazowni, Wodociągów i K analizacji, Elektrow ni, Tram w ajów , Rzeźni, Zakładów Z aopatrzenia i Domu Składowego (1850—· 1915), szereg zespołów a i t szpitalnych: Św. D ucha (1600— 1938), Św. Ro cha (1650— 1935), Š w. Ja n a Bożego (1807— 1938), Dzieciątka Jezus (1815—
1930), Przem ienienia Pańskiegp^ (1896—1985), Starozákonných (1890— 1938), ak ta i księgi Domu ks. B audouin’a (1776— 1900) oraz Domu Panny M jrii i Św. Ducha (1800—1935), a k ta K asy Pokładowego (1850— 1915), ak ta róż nych fundacyj miejskich z anterioram i pochodzącym i z k an celarii R ady Dobroczynności Publicznej oraz R ady Głównej Opiekuńczej (1807— 1938); a k ta Komitetu Urządzającego, w ydział VIII (1866— 1870), Sądów Obywa telskich (1916), gmin Czyste i Mokotów (1870— 1915), Głównego Urzędu Likwidacyjnego (1918— 1921), R ady Obrony Stolicy (1920), liczne plany, w tym oryginał p lan u W arszaw y, sporządzonego przez Tiregaille’a w r. 1762 oraz p la n y budow lane W ydziału N adzoru Budowlanego, wreszcie złożone już w czasie w ojny ak ta T ow arzystw a Miłośników Historii (1906— 1939), T ow arzystw a Opieki nad Z abytkam i Przeszłości (z tegoż czasu), Tow arzy stw a Zachęty Sztuk Pięknych (1870— 1939) i B iura Historyczno-W ojsko wego· z okresu drugiej wojny światowej (1939— 1943).
We w szystkich archiw ach spłonęły także ich biblioteki podręczne. И
Minio tak potw ornych zniszczeń archiw a wairszawskie nie utraciły w czasie wojny w szystkich sw ych zasobów. Przypisać to należy okolicz ności, że były one w posiadaniu dobrze zabezpieczonej od pocisków i po żaru pomocniczej składnicy n a Forcie im. Sokolnickiego n a Żoliborzu. Ze składnicy tej ■— uzyskanej przez W ydział Archiwów Państw ow ych Mini sterstw a O św iaty jeszcze w r. 1928 i z grubsza przystosow anej do potrzeb archiw alnych — korzystało z razu tylko A rchiw um Akt D aw nych, grom a dząc tu nieuporządkow ane a rozm iaram i duże zespoły lokalnych władz adm inistracyjnych — a w pewnej liczbie i sądowych — XIX w. oiraz ak ta likw idow anych urzędów polskich z pierw szych lat. niepodległości, opiekę n ad którym i przypadło Archiw um tem u doraźnie spraw ow ać. Niebaw em już jednak, bo z chw ilą utw orzenia w r. 1930 Archiwum Akt Nowych i ono także korzystać poczęło w szerszych rozm iarach z m agazynów n a Forcie. W ten sposób jeszcze przed w ojną zapełnił się Fort aktam i. Były to jednak n a ogół a k ta mniejszego znaczenia. Akta o dużej w artości naukow ej n ap ły nęły n a Fort dopiero n a krótko przed w ybuchem wojny, w obliczu niebez pieczeństw a' ew entualnych zniszczeń, które zawisło nad archiw am i. Fort u zn an y został w ów czas źa dobry i dogodny schron dla akt i przeznaczony wobec tego przez W ydział Archiwów P aństw ow ych także i n a chwilowe po mieszczenie dla najcenniejszych zespołów archiw ów w arszaw skich. Sko rzystało z tego Archiw um Główne Akt D aw nych i złożyło w dolnych k a z a m atach í ’ortu bez m a ła 120 skrzyń z księgam i centraln y ch a po części
i lokalnych w ładz daw nej Rzeczypospolitej, a ponadto w szystkie pudła z do kum entam i tak pergam inow ym i jak i papierow ym i oraz cały zbiór k a rto graficzny. To samo uczyniło i A rchiw um Akt D aw nych, przewożąc ze swych m agazynów) kilkanaście skrzyń i ok. 2500 w iązek co cenniejszych akt i sk ła dając je w górnej, parterow ej części Fortu. W ten sposób zabezpieczone zo stały n a krótko przed w ojną najw artościow sze zespoły i partie ak t dwóch najw iększych archiw ów w arszaw skich.
Niem ieccy archiw iści po objęciu pod swój zarząd archiwów·, polskich polecili zim ą z 1939 n a 1940 r. — w brew opinii i persw azjom archiw istów polskich — przewieźć złożone n a Forcie ak ta A rchiw um Głównego oraz część akt Archiwum Akt D aw nych z powrotem do m agazynów archiw al- n ^ h i po ustaw ieniu ich na w łaściw e m iejsca udostępnić je sobie i b a d a czom niemieckim. Aliści w r. 1943, wobec groźby w ynikającej z ponaw ia nych n a W arszaw ę nalotów i idąc za przykładem sw ych kolegów w, Rzeszy, którzy z tych sam ych względów rozpraszali swe arch iw alia po całych Niemczech, zdecydow ali się przychylić do w niosku archiw istów polskich, by najcenniejsze zespoły i arch iw alia w arszaw skie przewieźć ponow nie n a Fort im. Sokolnickiego i tam je zabezpieczyć. A kcja ta rozpoczęta późnym latem 1943 r. nap o ty k ała n a w zrastające stale trudności techniczne, jak brak środków transportow ych i skrzyń oraz n a opory archiw istów niem iec kich, którzy dom agali się, by szereg zespołów wysokiej w artości histo rycznej pozostał n ad al w m agazy n ach archiw alnych, uw ażając to za nie zbędne do u trzy m an ia ciągłości pracy w archiw ach. W tym drugim stadium zabezpieczania akt najw iększą ich liczbę przew iozły ' n a Fort Archiwum Główne A. D. i Archiw um Akt Nowych, zajm ując łącznie 7 dolnych k a z a m at. Na krótko wreszcie przed w ybuchem pow stania udało się Archiwum Głównemu A. D. uzyskać jeszcze jeden schron .d la jednego m niej więcej w agonu akt pod dzw onnicą kościoła N. M. P. przy ul. Łazienkow skiej oraz Zigodę 0 0 . Paulinów ma przew iezienie dwóch wagonów ak t n a Ja sn ą Górę i złożenie ich w pom ieszczeniach klasztornych. Prace te i -zabiegi uchroniły część akt archiw ów w arszaw skich od zniszczenia a później — w czasie ich ew akuacji z W arśzaw y w końcu 1944 r. — od w yw iezienia do Niemiec.
Na obecną zaw artość aktow ą archiw ów w arszaw skich oddziałała także i in n a jeszcze okoliczność, powistała już w czasie okupacji Było n ią zw ięk szenie zasobów Archiwum Akt Nowych przez włączenie doń niew yew a- kuow anych z W arszaw y a nie zniszczonych we w rześniu 1939 r. kancelaryj w ładz i urzędów w arszaw skich oraz rozszerzenie działalności Airchiwum Głównego Akt D aw nych przez oddanie mu pod zarząd Archiw um W ilanow skiego a pod nadzór Archiw um Radziwiłłowskiego oraz przez przewiezienie do W arszaw y i złożenie w depozyt cennego A rchiw um Jab ło ń sk ieg o J). W ten sposób trzy duże arch iw a pryw atne zn alazły się w kręgu bezpośred niego działania państw ow ej służby archiw alnej. A że w spom niane k an ce larie względnie arch iw a w yszły z ciężkich doświadczeń 1944 r. bądź w części tylko zniszczone, bądź całkiem nie naruszone, w kład ich do arch i wów w arszaw skich — zw łaszcza wobec zniszczeń, jakie poniosły one w do tychczasow ych sw ych zasobach — oddziałał bardzo silnie n a ich zaw artość
7) Archiw um Główne A. D. w ykonyw ało także w czasie w ojny facho w y nadzór nad Archiwum A kt Stanu C ywilnego przy Sądzie Okręgowym w Warszawie.
aktow a. Dalsze nabytki, dokonane już po w ojnie w latach 1945— 1947, w pły nęły n a to jeszcze silniej.
Szczególnie ostro ■ zarysow ały się kontury nowej rzeczyw istości w a r chiw ach w arszaw skich w pierw szych m iesiącach 1945 r., tj. w okresie gdy jedynym i realnym i punktam i oparcia dla wznowionej pracy archiw alnej były: Fort im. Sofeolnickiego, pozbaw iony cennych zespołów- zabezpieczo nych tu przez airchiwa w przeddzień wojny i w czasie jej trw an ia a w y w iezionych n a Ja sn ą Górę w końcu 1944 г., oraz W ilanów , którego arch i wum — spakow ane i. przygotow ane do w yw iezienia w styczniu 1945 r. ·—· czekało n a decyzję co 'do dalszego swego losu. Powrócenie jednak ak t z Po z n an ia i Jasnej Góry oraz rew indykacja z am erykańskiej strefy okupacyjnej A ustrii i brytyjskiej strefy okupacyjnej Niemiec części w yw iezionych tam w czasie wojny zespołów archiw alnych przywróciło archiw om w arszaw skim w pew nym stopniu ich przedw ojenną wysoko w artościow ą zaw artość takow ą, zaś Archiw um Akt Nowych zwróciło ocaloną część akt urzędów w ar szaw skich oikresu międzywojennego. Jednocześnie przeprow adzane grom a dzenie kancelaryj, archiw ów i archiw aliów opuszczonych i bezpańskich pomnożyło zasoby.
W ten sposób do połowy 1947 т. w W arszaw ie (i w pobliskim W ilano wie) zgrom adzony feostał przez państw ow ą służbę archilwialną znaczny bardzo zasób akt i archiw aliów , w tym dużo pierwszorzędnego dla bad ań historycz nych znaczenia. W stosunku do przedwojęnnej zaw artości aktowej arch i wów państw ow ych w arszaw skich stanow i to nie więcej jak 20 do 30%, ale zw ażyw szy charakter m ateriału źródłowego pochodzącego w znacznej części z wielkich kancelaryj publicznych i p ryw atnych — oraz bardzo m ałe zu żytkow anie go dotychczas przez naukę, jest to zasób zapew niający W ar szaw ie utrzym anie n a d al poczesnego m iejsca w dziedzinie bad ań i prac archiw alnych. Zasobem tym — bez względu n a to z jakiego zbioru pocho dzą jego części składowe — zarządza od pierw szych m iesięcy 1945 r. Ar chiw um Główne Akt D aw nych, jedyne pozostałe sprzed wojny czynne a r chiwum w arszaw skie. Jem u też przypadło zabezpieczać, gromadzić i po rządkow ać akta i ich zespoły. oraz udostępniać je w m iarę możności zgła szającym się już badaczom i interesantom . A nie jest to w obecnych w a runkach rzeczą prostą: zniszczeniu uległy bowiem praw ie w szystkie pomoce archiw alne, a różnorodność zgrom adzonych zespołów ta k co do proweniencji jak i- co do czasu jest bardzo duża. Pom ijam już trudności n atu ry czysto technicznej.
Całość m ateriału aktowego Archiwum Głównego Akt D aw nych w dzi siejszej jego postaci tworzy kilka grup, różnych charakterem i w artością zespołów.
1. Akta w ładz naczelnych i centralnych (dawnej Rzeczypospolitej, K sięstw a W arszaw skiego i K rólestw a Polskiego), a więc:
A rchiw um Koronne Krakowskie (XIII—XVII ww.) bez w ywiezionych działów Lwoniae i ' części działu Prussiae oraz spalonych dokumentów oświęcimskich i Z aorskich, Archiwum Koronne W arszaw skie (XVII—■ XVIII ww.), księgi M etryki Mazowieckiej (1377— 1526), działy Metryki Ko ronnej (1447— 1794-), a m ianow icie: księgi publiczae (inscriptiones), pie- czętne (sigillata), kanclerskie, poselstw (legationum), część ksiąg sądów re lacyjnych, księigi sądów referendarskich, wreszcie lustracje w raz z
patčkowyini dodatkam i; księgi transkrypcji M etryki Litewskiej (1386— 1580), nieco akt sejmowych (z XVIII w.) i ' tzw. Archiw um S tanisław a Augusta, przechow ane głównie w Archiw um Jabłońskim oraiz w tzw. Ar chiw um K rólestw a Polskiego; szereg zespoliów skarbow ych, jako to: rachunki z dochodów i w ydatków królewskich (1388— 1412 i 1470— 1605) oraz z podejm ow ania królów, książąt i poselstw zagranicznych (XVI— XVIII ww.), księgi poborowe —XVIII ww.), rach u n k i sejmowe (1520— 1794), księgi aisygnacyj (1503— 1783), rekognicyj (1501— 1766) i kw itów (1502— 1766), lustracje i inw entarze królew szczyzn i dóbr po bi skupie brak owsiki m (XVI— XVIII ww.), rach u n k i wojskowe (z tegoż czasu) oraz ad dytam enta wojskowe, delaty kw arciane itd. (1643— 1794), rejestry popisów W ojska Koronnego (1474— 1748), rachunki z dochodów i w ydatków na utrzym anie W ojska Koronnego, twierdz, zamków, koszar itp. (1472—· 1794), fragm enty akt ekonomij królew skich oraz ksiąg solnych (zachowane głównie w tziwi Zbiorze Popielów, Archiw um Jabłońskim i w dziale Iustracyj Metryki Koronnej); część akt w ładz reform stanisław ow skich, konfederacji targowickiej i insurekcji kościuszkowskiej (1764— 1794), jako to: W ielkich Komisyj Koronnych i Obojga Narodów, Komisji Edukacji Narodowej ('fra gment), R ady N ieustającej! niektórych jej departam entów , S traży P raw (fra gm ent), R ady Zastępczej Tymczasowej i w ładz jej podległych — przecho w anych głównie w działach tzw. M etryki Litewskiej, w tzw. A rchiw um Kró lestw a Polskiego i w Zbiorze Popielów.
Z akt .władz K sięstw a W arszawskiego i Królestwa Polskiego (1807— 1915): àktai Komisji R ządzącej K sięstw a W arszawskiego, R ady S tanu i R ady Ministrów, fragm ent akt M inisterium W ojny, M inisterium Spraw W ew nętrz nych i M inisterium Skarbu (przechow anych łącznie z aktam i odpowiednich Komisyj Rządowych K rólestw a Polskiego), a k ta R ady Najwyższej Tym cza sowej K sięstw a W arszawskiego, ak ta R ady S tanu K rólestw a Polskiego, księgi protokółów R ady A dm inistracyjnej, fragm ent akt S ekretariatu S tanu Kró lestw a Polskiego i W łasnej J. C. M. K ancelarii, ak ta Tajnej Policji w. ks. Kon stantego i kancelarii sen ato ra Nowosilcowa, fragm ent akt Komisji Rządowej W ojny K rólestw a Polskiego, część akt Komisji Rządowej Spraw W ew nętrz nych i Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, a k ta w ładz centralnych po w stania listopadowego, ak ta pasziportowe k an celarii N am iestnika K rólestw a Polskiego, część akt k an celarii G enerała G ubernatora W arszawskiego, ak ta Zarządu Pałaców Cesarskich z anterioram i sięgającym i r. 1807, księgi pro tokółów Komitetu UrządizającegO w: Królestwie Polskim, fragm ent akt perso nalnych Zarządu Dróg Żelaznych w Królestwie Polskim i Drogi W arszaw - sko-W iedeńskiej, akta D yrekcji Ubezpieczeń; wreszcie fragm enty akt różnej proweniencji.
2. Akta w ładz i urzędów niższych imstancyj (dawnej Rzeczypospolitej, K sięstw a W arszaw skiego i Królestwa Polskiego), jako to:
fragm ent akt Grodu W arszawskiego (do r. 1600) z nielicznym i księ gami z czasów późniejszych, księgi ziem skie i grodzkie woj. mazowieckiego (Χλ?— XVIII), jatko to ziem : ciechanowskiej, (wi tym przasnyskie), nur-skiej, różańskiej (w tym m akow skie i sieluńsbie), wyszogrodzkiej A zakro czymskiej (w tym pułtuskie) oraz nieco siąg ostrołęckich; księgi ziem skie i grodzkie woj. kaliskiego, powiatów kaliskiego i konińskiego; księgi podkomorskie, ziem skie i grodzkie woj. sieradzkiego powiatów :
sieradzkiego, szadkowskiego оз-aż ziemi wieluńskiej (te ostatnie w raz z aiktami Komisji' Porządkowej Cywilno-W ojskowej), księgi podkomorslcie, ziemskie i grodzkie woj. łęczyckiego powiatów: łęczyckiego, brzezińskiego i orłowskiego, księgi ziemskie i grodzkie woj. brzesko-kujawskiego powiatów: brzeskiego, przedeckiego, kowalskiego i radziejowskiego, księgi ziemskie i grodzkie ziemi dobrzyńskiej (bobrownickie). Księgi- województw wiel kopolskich, pochodzące w zasadzie z wieków XV do XVIII, posiadają znaczne luki, zw łaszcza wśród ksiąg starszych. Fragm ent ksiąg Starej i No wej W arszaw y (do r. 1600, .ekonomiczne także z w. XVII i XVIII), księgi i ak ta m iast z terytorium włączonego w r. 1939 do K raju W arty (W arthe- land); księgi te i alkta pochodzące z wieków XV—XVIII w ykazują również bardzo znaczne luki w części starszej. Akta hipoteczne i sądowe sieradzkie z czasów pruskich i K sięstw a W arszawskiego, a k ta pruskiej Kam ery Biało stockiej, dokum enty miejskie (XIV— ΧVIIΙ ww.) z terytorium K rólestw a Pol skiego, w yjąw szy tę jego część, k tó ra w r. 1939 przyłączona b y ła do Rzeszy. Duży zespół akt D epartam entu W arszawskiego oraz Komisji W ojewództwa Mazowieckiego pióźniej Komisji G ubernii W arszaw skiej (1807— 1867); księgi dekretowe T rybunału Cywilnego Kaliskiego (z tegoż czasu), ak ta G uberna tora i R ządu Gubern ialnego W arszawskiego (1867— 1916), część łom żyń skiego, fragm ent płockiego i suwalskiego; ak ta kilk u n astu urzędów powiato w ych z terytorium guberni w arszaw skiej i łom żyńskiej (z tegoż czasu), frag m ent ksiąg gubernialnych m arszałków szlachty w Królestwie Polskim, drob ny fragm ent akt Intendentury, fragm ent akt Krajowego Urzędu Odbudowy we Lwowie i Komitetu Odbudowy Galicji.
3. A kta w ładz i urzędów okresu międzywojennego oraz a k ta okupa cyjne (1918— 1944):
część a k t i ksiąg Prezydium R ady Ministrów, M inisterstw a Spraw W e w nętrznych, M inisterstw a W yzn ań Religijnych i Oświecenia Publicznego, M inisterstw a R olnictw a i Reform R olnych, M inisterstw a Robót Publicznych; fragm enty akt Najwyższej Izby Kontroli, Ministerstwa, Sprawiedliwości, Mi nisterstw a Przem yślu i H andlu, M inisterstw a Aprowizacji, Prokuratorii Ge neralnej, ak ta Głównego Urzędu Likwidacyjnego, Komisji Szacunkowej Rol nej, Państwowego Urzędu Zakupu Artykułów Pierwszej Potrzeby, Urzędów Zbożowego i Ziem niaczanego, Komisji R ew indykacyjnej w W iesbadenie; ak ta K uratorium Szkolnego w| W arszaw ie, łącznie z aktam i niektórych szkół i kursów w arszaw skich oraz z aktam i T ow arzystw a Nauczycieli Szkół W yż szych, wreszcie fragm enty akt starościńskich. Z okresu ostatniej okupacji: fragm ent akt R ządu G eneralnej Gubernii i G ubernatora Okręgu Lubelskiego, a k ta Centralnego Urzędu Rolniczego i Komisji Przesiedleńczej, dowody k a sowe dotyczące budowy dróg n a terenie Genena.lnej Guberni, w reszcie kilka fragm entów akt różnych urzędów niemieckich.
4. Akta instytucyj p raw a publicznego i społecznych:
dokum enty różnych instytucyj kościelnych z . terytorium Królestwa Polskiego (bez części zachodniej w łączonej w r. 1939 do K raju W arty), w szczególności dokum enty klasztoru miechowskiego (XIV—XVIII ww.); ak ta Kurii Biskupiej Grecko-Katolickiej w Przem yślu (począwszy od końca XVIII w. do 1944 r.), ak ta K onsystorza ewang.-autgsb. w W arszaw ie (od ostatniej ćwierci XIX w. do r. 1939), a k ta G im nazjum i Liceum im. Miko ła ja R eya oraz Szkoły Pow szechnej przy tym Gim nazjum , fragm ent akt
Macierzy Szkolnej, ak ta Centralnego Komitetu Obywatelskiego i R ady Głównej Opiekuńczej w Rosji (1915— 1918), ak ta Centralnego T ow arzystw a Rolniczego w W arszaw ie z okresu międzywojennego i ak ta późnych insty- tucyj spółdzielczych (z tegoż czasu).
5. A rchiw a i archiw alia pryw atne:
. Archiwum B ranickich (Gryfitów) z· Białegostoku (XVII— XVIII ww.) w raz z anterioram i sięgającym i XIV w. i posterioram i z XIX w., w tym m. in. archiw um hetm ańskie Ja,na K lem ensa Branickiego; Archiwum Potoc kich z Bóciek i Rosi (XVII—XIX ww.), w tym zbiór odpisów z grodów pod laskich i wschodniego M azowsza (tzw. K apiciana); Archiwum Potockich z W ilanow a (XVIII— XIX ww.), w tym an terio ra z A rchiw um Radzyńskiego Szozuków (XV—XVII ww.), fragm ent archiw um h etm an a Józefa Potockiego, tudzież fragm ent archiw um Lubom irskich i bardzo bogate archiw um gospo darcze Potockich, dotyczące W ilanow a, M iędzyrzeca Podlaskiego, Słubic oraz dóbr ukraińskich i nadw ołżańskich; archiw um B ranickich (Korczaków) z W ilanow a (XVIII— XX ww.), zaw ierające obok papierów rodzinnych bo gate archiw um gospodarcze, dotyczące W ilanow a i dóbr ukraińskich oraz -nieruchomości w arszaw skich; zbiór hr. A nny B ranickiej (XV— XX w w.) zaw ierający obok akt publicznych druki ulotne oraz liczne Braniciana bia łostockie i Potociana; zbiór hr. B eaty Branickiej zaw ierający nieco doku m entów pergam inow ych, pokaźny plik Sobescianów i dużą kolekcję dru tó w (z XVIII— XX ww.); część zbioru B ranickich z Suchej (XV— XIX wiw.), archiw a R adziw iłłów (XIII— XIX ww.), żaw ierające obok dużej liczby pergam inów bardzo bogatą korespondencję i nie m niej obszerny dział ksiąg i ak t m ajątkow ych 'i gospodarczych; Archiwum Ostrowskich z M aluszyna, iglównie 'gospodarcze i m ajątkow e (XVII—XIX w w .); Archi- ■wium Potulickich z Obór (XIV— XIX ww.), rów nież głównie gospodarcze i m ajątkow e; fragm ent archiiwum M ałachowskich z B iałaczow a (XVIII— XIX ww.) a także Poniatow skich i Potockich z Jabłonny (z tegoż czasu); fragm ent archiw aliów , głównie tyzenhauzow skich i dubrow lańskich z Bi blioteki Przezdzieckich w< W arszaw ie (XV— XVIII w.); .zbiór papierów m ająt kow ych jednej z linij rodziny Piłsudskich (XVII—XVIII ww.), (fragment papie rów po Franciszku Potockim (XIX w.), po Feliksie Czackim (z tegoż czasu) oraz nieco papierów gen. L. Żeligowskiego.
❖ #
#
Zestawienie powyższe — utrzym ane w charakterze inform acji ogólnej, wstępnej niejako, a to dla braku inw entarzy a często zw ykłych naw et spi sów — nie jest an i ostateczne ami wyczerpujące. Zaw artość aktow a A rchi w um Głównego Akt D aw nych ulegnie niew ątpliw ie niejednej jeszcze zm ia nie. Niejeden zespół czy jego fragm ent u w ażany dziś za utracony, odnajdzie się może przy dalszym porządkow aniu i inw entaryzacji ak t; wiele w in n a n am powrócić rew indykacja z Niemiec i z Austrii, w iele uzyskać pow in niśm y w trybie w indykacji archiw ów i akt, należnych nam z ty tu łu -zm ian y gramie i gw arancji bezpieczeństw a; niejedno przybędzie zapew ne w w yniku dalszej akcji zabezpieczania opuszczonych archiwów i zbiorów. A przecież także i akcja scalania, podzielonych czy rozproszonych zespołów nie pozo stanie bez w pływ u n a zasoby archiw alne poszczególnych archiwów, a więc i Archiwum Gióiwnegw A. D. Cóż dopiero mówić o usitaleniu sieci arch i
w alnej i racjonalnym podziale między archiw a polskie naszych bogactw aktow ych 8).
Niejedna tedy ■— ja to się rzekło — zm iana czeka jeszcze Archiwum Główne Akt Daw nych, nim dojdzie ono do ostatecznego u stalen ia swych zasobów. Ale już dziś gromadzi ono tak pokaźny a różnorodny prow enien cją i charakterem m ateriał aktow y, a do tego tak znacznie różni się sw ą obecną zaw artością od zaw artości dawnej, że w ydaje się' rzeczą wskazaną, poinform owanie o tym ogółu historyków.
8) W pierwszym rzędzie oczekiwać należy powrócenia do życia A rchi wum Akt Nowych w Warszawie.
