Wymiana handlowa państw członkowskich UE z Europy Środkowo-Wschodniej w latach w kontekście integracji europejskiej

(1)

Grzegorz Mazur

Wymiana handlowa państw członkowskich UE z Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1993–2006 w kontekście integracji europejskiej

Wprowadzenie

W ciągu ostatnich kilkunastu lat nowe kraje członkowskie UE z Europy Środ- kowo-Wschodniej¹ przebyły długą drogę od gospodarki centralnie planowanej do wolnorynkowej. Jednym z istotnych elementów transformacji gospodarczej były dokonujące się zmiany w zasadach, strukturze i kierunkach handlu zagranicznego, które zostały zdeterminowane przez przystosowanie do zwiększonej konkurencji zarówno na własnych, jak i zewnętrznych rynkach. Wprowadzenie wymienial- ności walut, liberalizacja obrotów handlowych przy postępującym zmniejszaniu barier handlowych w skali światowej, rozpoczęcie procesów restrukturyzacji gospodarczej i prywatyzacja, napływające w dużych ilościach zagraniczne inwestycje bezpośrednie czy w końcu pełne włącznie tych krajów w struktury Unii Europej- skiej (odpowiednio w 2004 i 2007 roku) to czynniki, które kształtowały wymianę handlową tych krajów w ciągu ostatnich kilkunastu lat.

Celem artykułu jest przedstawienie głównych zmian, jakie dokonały się w obrotach handlowych krajów EŚW-10, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia powiązań z krajami Unii Europejskiej. Artykuł prezentuje syntetyczny obraz do- konujących się zmian w odniesieniu do wielkości, struktury i kierunków wymiany handlowej ww. państw z zagranicą. Analizowany okres obejmuje generalnie lata 1994–2006², jednak w niektórych przypadkach dla zobrazowania wielkości i znaczenia dokonanych przemian następuje odwołanie do wcześniejszego okresu

1 Artykuł dotyczy następujących państw: Bułgarii, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumu- nii, Słowacji, Słowenii, Węgier (EŚW – 10).

2 Rozszerzenie UE o Bułgarię i Rumunię nastąpiło 1.01.2007 – w przedstawionych statystykach przyjęto dla UE-27 dane statystyczne z 2006 r.

(2)

początku lat 90., rozpoczynającego w tych krajach proces transformacji. Na za- kończenie artykułu przedstawiono wpływy rozszerzenia UE o ww. kraje na ogólne znaczenie Wspólnoty w handlu międzynarodowym.

1. Rozwój wymiany handlowej państw EŚW-10

Podobnie jak w wielu innych aspektach życia gospodarczego, także w sfe- rze handlu zagranicznego kraje Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW-10) doko- nały istotnego postępu, zarówno w ujęciu ilościowym jak i jakościowym³. O ile w pierwszych latach transformacji gwałtowne przesunięcia i spadki w ujęciu ilo- ściowym wywołane były załamaniem się wcześniejszego systemu gospodarczego (wartość eksportu krajów EŚW-10 spadała na początku dekady lat 90. odpowiednio o 20,1% w 1991 oraz 9,7% w latach 1992 i 1993⁴), o tyle w późniejszym okresie (głównie po 1993 roku) jego przeobrażenia i rozwój były rezultatem wprowadza- nych reform gospodarczych i zacieśniania współpracy międzynarodowej, w tym głównie z krajami Unii Europejskiej (UE-15).

W latach 1993–2006 całkowita wartość eksportu krajów EŚW-10 wzrosła ponad sześciokrotnie: z ok. 51,3 mld EUR (1993) do 337,1 mld EUR (2006)⁵. Glo- balny poziom eksportu (wewnątrz- i zewnątrzwspólnotowego) w roku 2006 wy- niósł ok. 4,2% światowego eksportu (8033 mld EUR), co plasuje te kraje na równi z eksportem Wielkiej Brytanii na 7. miejscu w skali świata. Równie dynamicznie we wspomnianym okresie rósł całkowity import (wewnątrz- i zewnątrzwspólno- towy) krajów EŚW-10 – z poziomu 62,3 mld EUR (1993) do 388 mld EUR w 2006 roku. Wielkość ta dawała krajom EŚW-10, podobnie jak w przypadku eksportu, 7. miejsce w skali światowej (za Francją) i udział w światowym imporcie na poziomie 4,6%.

Eksport

Spośród analizowanych krajów największymi eksporterami (wartość glo- balnego eksportu wewnątrz- i zewnątrzwspólnotowego) w 2006 roku były: Pol- ska (88,2 mld EUR), Czechy (75,6 mld EUR), Węgry (59,9 mld EUR) i Słowa- cja (33,3 mld EUR), na które przypada łącznie 76% wartości eksportu wszystkich

3 Struktura handlu – patrz podrozdz. 2.

4 E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki Polski ze Wspólnotami Europejskimi od 1989 roku, wyd. 2, Ofi cyna Wydawnicza Szkoły Głównej Handlowej, Warszawa 1997, s. 258.

5 Obliczenia własne na podstawie danych Eurostat/Comext.

(3)

Wymiana handlowa państw członkowskich UE z Europy Środkowo-Wschodniej

krajów EŚW-10 (tab. 1). Z kolei najmniejszymi eksporterami w regionie w 2006 roku były Łotwa i Estonia, których eksport wynosił odpowiednio 4,9 mld EUR i 7,7 mld EUR (2006 r.). Odmiennie kształtuje się sytuacja, uwzględniająca war- tość eksportu przeliczoną na jednego mieszkańca danego kraju. W tym przypadku najlepszy wskaźnik osiąga Słowenia, której eksport per capita w 2006 roku wy- niósł ok. 9250 EUR, przy średniej dla wszystkich państw EŚW-10 na poziomie ok.

3300 EUR. Na kolejnych miejscach za Słowenią znalazły się odpowiednio Czechy (7400 EUR), Słowacja (6170 EUR), Estonia (5950 EUR), Węgry (5930 EUR), Li- twa (3310 EUR), Polska (2310 EUR), Łotwa (2130 EUR), Bułgaria (1510 EUR) i Rumunia (1190 EUR). Znaczenie eksportu w gospodarce narodowej jest często określane także na podstawie stosunku wielkości eksportu do produktu krajowego brutto (miernik otwartości gospodarki). W tym ujęciu niekwestionowanym liderem spośród omawianych krajów jest Słowacja, której wartość eksportu w odniesieniu do PKB, wyniosła 75% (2006), czyniąc z tego kraju najbardziej „otwartą”

gospodarkę krajów EŚW-10 i jedną z najbardziej otwartych w całej UE. Wyso- kie wartości tego wskaźnika osiągnęły również Węgry (66,7%), Czechy (66,3%), Słowenia (60,8%) i Estonia (58,5%). Z kolei do gospodarek, dla których eksport miał mniejsze znaczenie w tworzeniu PKB, zaliczamy Rumunię (26,5%), Łotwę (30,3%) i Polskę (32,5%). Taka sytuacja nie jest dużym zaskoczeniem zważywszy na fakt, że w większości przypadków to właśnie kraje o małym rynku wewnętrz- nym są bardziej „otwarte”, a ich eksport stanowi znaczną część PKB (2006 r.: Bel- gia – 94%, Holandia – 70% vs. Niemcy – 38%, Francja – 22%, Hiszpania – 17%, USA – 7,8%)⁶. Do osiągnięcia przedstawionych powyżej wskaźników przez nie- które kraje regionu, np. Słowację, Czechy i Węgry, znacznie przyczyniły się w cią- gu ostatnich kilkunastu lat zagraniczne inwestycje, które lokowane były w tych krajach nie tylko z myślą o rynkach wewnętrznych ww. państw, ale przede wszyst- kim o eksporcie do wszystkich krajów tego regionu (m.in. Volkswagen, IBM, Phi- lips Electronics, Hyundai), a nawet całej UE; przykładowo już w 2000 roku fi lie zagranicznych przedsiębiorstw odpowiadały za ok. 80% wartości całkowitego eksportu Węgier⁷, czyniąc z tego kraju przykład budowania proeksportowego charak- teru gospodarki za pomocą bezpośrednich inwestycji zagranicznych⁸.

Osiągnięcie powyższych wskaźników otwartości gospodarczej, jak również wartości eksportu państw EŚW-10, jest rezultatem jego dynamicznego i – w przypadku większości państw – nieustannego wzrostu w ostatnich kilkunastu latach.

Pięć państw – Czechy, Polska, Słowacja, Słowenia i Węgry przez cały analizowany okres (1994–2006) notowały rokrocznie wysokie tempo wzrostu eksportu,

6 Trade profi les 2007, World Trade Organisation Publications, Geneva 2007.

7 Dla innych krajów regionu wielkości te kształtują się następująco (2000 r.): Estonia – 60%, Polska – 56%, Słowenia – 26%, Rumunia – 21%.

8 World Investment Report 2002 – Transnational Corporations And Export Competitiveness, UNCTAD, New York/Geneva 2002, s. 169–171.

(4)

niektóre osiągały imponujące wyniki. W latach 1994–2006 najwyższe średnio- roczne tempo wzrostu eksportu zanotowały Estonia (23%), Węgry (18%), Litwa (17%), Polska (17%), Słowacja (17%) i Czechy (16%). Wśród krajów o najniższym średniorocznym wskaźniku wzrostu eksportu są Słowenia (10%) i Bułgaria (12%).

W przypadku tej ostatniej dopiero lata 2004–2006 znacząco podniosły ten wskaź- nik; w latach 1992–1999 eksport Bułgarii zwiększał się średniorocznie jedynie o 3% (w latach 1996, 1998 i 1999 spadał w ujęciu nominalnym), w porównaniu do ok. 10% dla pozostały krajów EŚW-10. Przyglądając się wskaźnikom wzrostu eksportu w ciągu ostatnich kilkunastu lat, łatwo można zauważyć swoiste dwa punkty, które znalazły odzwierciedlenie we wskaźnikach praktycznie wszystkich badanych państw. Pierwszy z nich to przełom lat 1998 i 1999, kiedy to w wyniku kryzysu fi - nansowego w Rosji oraz malejącego popytu w krajach Unii Europejskiej znacząco zmniejszyło się tempo wzrostu eksportu (Czechy, Polska), a w niektórych przypadkach eksport utrzymywał się na tym samym poziomie (Słowacja, Słowenia) lub nawet spadł (Bułgaria, Estonia, Litwa, Łotwa). Najbardziej na osłabieniu ro- syjskiej gospodarki ucierpiały państwa w większym stopniu z nią związane, czyli głównie kraje bałtyckie. Spowolnienie nie trwało jednak długo i już w 2000 roku większość państw osiągnęła nienotowany w swojej wolnorynkowej historii wzrost eksportu (2000: Estonia – 50%⁹ (!), Rumunia – 41%, Polska i Słowacja – 34%, Węgry – 30%), w tym wartość obrotów handlowych między ówczesnymi krajami kandydującymi (CC-13) a Unią Europejską wzrosła o 26,5%¹⁰. Drugim ważnym punktem, który w ciągu tych lat w znaczącym stopniu wpłynął na kształt i tempo rozwoju eksportu było przyjęcie państw Europy Środkowo-Wschodniej do Unii Europejskiej w 2004 roku. W wyraźny sposób można zauważyć, że począwszy od tego roku znacznie zwiększyła się dynamika wzrostu eksportu zarówno dla nowych członków, jak i państw, które przystąpiły do Wspólnoty z początkiem roku 2007. Odpowiednie wartości dla lat 2004, 2005, 2006 wynosiły: Czechy – 29%, 13%, 20%; Polska – 27%, 19%, 23%; Estonia – 19%, 30%, 25%; Łotwa – 26%, 29%, 18%; Bułgaria – 20%, 16%, 27%; Rumunia – 21%, 18%, 16%.

Import

Jak wspomniano na początku, ostatnie kilkanaście lat to dla krajów EŚW-10 nie tylko okres ekspansji eksportu, ale również dynamicznie rosnącego importu.

W przeciwieństwie do trendów odnotowanych w eksporcie, początek lat 90. nie odznaczał się zmniejszeniem wartości importu, przez co wiele państw mających

9 Wzrost wartości eksportu Estonii do krajów UE w osiągnął wielkość 67% (2000 r.) – źródło:

T. Allen, Th e 13 candidate countries’ trade with the EU in 2000, „Statistics in Focus – External Trade”

No. 8, 2001, s. 2.

10 T. Allen, Th e 13 candidate countries’ trade…, op.cit., s. 1.

(5)

Tabela 1. Wartość całkowitych* obrotów handlowych krajów EŚW-10 w latach 1993–2006 r.

(mln EUR)

Lata Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry

EKSPORT

1993 3 116 11 076 688 1 729 886 12 128 4 243 4 650 5 195 7 634 1994 3 300 12 000 1 100 1 700 800 15 000 5 100 5 600 5 850 9 500 1995 4 093 13 101 1 407 2 068 981 17 399 6 091 6 556 6 408 9 827 1996 3 819 17 408 1 634 2 583 1 121 19 138 6 364 6 953 6 540 10 344 1997 4 355 19 814 2 584 3 406 1 472 22 582 7 481 8 498 7 377 16 826 1998 3 753 23 544 2 891 3 309 1 616 25 147 7 381 9 559 8 053 20 460 1999 3 733 24 917 2 260 2 584 1 617 25 670 7 992 9 581 8 031 23 487 2000 5 253 31 501 3 443 3 855 2 023 34 374 11 273 12 811 9 495 30 525 2001 5 714 37 208 3 696 4 781 2 234 40 195 12 722 14 063 10 346 33 983 2002 6 063 40 707 3 638 5 537 2 417 43 500 14 674 15 234 10 962 36 503 2003 6 668 43 053 3 996 6 158 2 557 47 526 15 614 19 304 11 285 38 096 2004 7 985 55 460 4 769 7 478 3 223 60 332 18 935 22 225 13 153 44 672 2005 9 223 62 784 6 184 9 491 4 149 71 889 22 255 25 759 15 471 50 588 2006 11 748 75 604 7 736 11 263 4 902 88 229 25 850 33 332 18 501 59 936

IMPORT

1993 4 235 11 004 766 1 942 818 16 018 5 716 5 408 5 552 10 824 1994 3 600 13 000 1 400 2 100 1 000 18 000 6 100 5 500 6 000 12 000 1995 4 325 17 414 1 940 2 788 1 382 22 020 7 955 7 332 7 337 11 741 1996 3 962 23 989 2 520 3 466 1 817 28 968 9 097 9 411 7 390 12 700 1997 4 348 26 013 3 898 4 954 2 394 36 946 10 077 11 287 8 214 18 582 1998 4 423 28 114 4 255 5 135 2 839 41 533 10 583 12 743 8 928 22 722 1999 5 139 26 706 3 224 4 349 2 772 43 050 9 773 10 619 9 479 26 286 2000 7 085 34 619 4 617 5 682 3 466 53 084 14 235 13 816 10 986 34 833 2001 8 128 40 528 4 798 6 770 3 914 56 035 17 383 16 481 11 345 37 535 2002 8 411 42 996 5 079 7 959 4 279 58 480 18 881 17 517 11 574 39 927 2003 9 611 45 729 5 733 8 525 4 627 60 354 21 202 19 910 12 239 42 263 2004 11 620 56 248 6 702 9 959 5 704 72 109 26 281 23 907 14 277 48 668 2005 12 498 61 500 8 208 12 497 6 991 81 697 32 569 28 459 16 346 53 494 2006 15 425 74 220 10 706 15 429 9 191 101 139 40 746 35 698 19 227 62 330

* Łącznie z handlem wewnątrzwspólnotowym od 2004 roku.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych Eurostat.

(6)

wcześniej nadwyżkę handlową zaczęło odnotowywać defi cyt, szczególnie widoczny w przypadku obrotów handlowych z państwami UE-15. O ile średnioroczne tempo wzrostu importu wszystkich państw EŚW-10 było zbliżone do tempa wzrostu ich eksportu (15,3% dla importu wobec 15,8% eksportu), to jednak z uwagi na zaistniałą nadwyżkę importu na początku badanego okresu (ok. 10,9 mld EUR w 1993 r.) kraje EŚW-10 w zdecydowanej większości odnotowywały ujemne saldo obrotów handlowych. W ostatnich latach w przypadku niektórych z tych państw zaczął on jednak ulegać zmniejszeniu. Spośród krajów regionu największymi im- porterami, podobnie jak w przypadku eksportu, okazały się Polska, dla której war- tość importu w 2006 roku przekroczyła 101 mld EUR, Czechy (74,2 mld EUR) i Węgry (62,3 mld EUR); czwartą pozycję, inaczej niż w przypadku eksportu, za- jęła Rumunia z importem na poziomie 40,7 mld EUR (2006 r.). Łączna wartość importu tych państw stanowiła blisko 3/4 wartości importu (72,3%) wszystkich krajów EŚW-10. Krajami o najmniejszych wartościach importu w roku 2006 były kraje bałtyckie: Łotwa – 9,2 mld EUR, Estonia – 10,7 mld EUR, Litwa – 15,4 mld EUR oraz Bułgaria – 15,4 mld EUR. Na uwagę zasługuje fakt, iż mimo że w ujęciu wartościowym kraje te zajmują ostatnie pozycje, to jednak odnotowywały w badanym okresie najwyższe tempo wzrostu importu – średniorocznie Estonia – 25%, Łotwa – 21% i Litwa – 18%. Stało się to przyczyną szybko rosnącego defi cytu handlowego państw bałtyckich.

Bilans handlowy

Wyrazem wskazanej powyżej przewagi importu nad eksportem wśród państw EŚW-10 w badanym okresie jest występujący, a w wielu przypadkach nawet pogłę- biający się defi cyt handlowy (wykres 1). Jedynym krajem, który w ostatnim czasie osiągnął nadwyżkę handlową są Czechy, dla których saldo wyniosło odpowiednio +1,28 mld EUR w 2005 roku i +1,38 mld EUR w 2006 roku. Osiągniecie tej nadwyżki było rezultatem szybko rosnącego eksportu, jak również zmniejszenia tempa wzrostu importu wskutek spowolnienia gospodarczego na początku dekady (2001–2003). Krajami, które w 2006 roku zanotowały największą nierównowa- gę w swojej wymianie handlowej, były z kolei Rumunia (–14,9 mld EUR), głównie na skutek dużo wyższego tempa wzrostu importu (ok. 1/4 rocznie) w stosunku do eksportu, oraz Polska (–12,9 mld EUR). W przypadku tej ostatniej widoczna jest w ostatnich latach pewna poprawa w kierunku zmniejszania defi cytu. Na szcze- gólną uwagę w tym obszarze zasługują jednak kraje bałtyckie, które w ostatnich latach systematycznie zwiększały nierównowagę w bilansie obrotów, osiągając nie- bezpiecznie wysoki poziom. Wyjątkowo negatywnie na ich tle wyróżnia się Ło- twa, która w 2006 roku zanotowała wzrost defi cytu obrotów bieżących¹¹ do 21,1%

11 Jego częścią jest handel zagraniczny.

(7)

PKB (2006: Estonia – 14,8%, Litwa – 10,8%)¹². Wskazywany przez wielu ekono- mistów jako niebezpieczny dla stabilności makroekonomicznej poziom jest wynikiem tego, iż najwyższy w skali całej UE wzrost gospodarczy Łotwy (2006 r.) został w wysokim stopniu wygenerowany przez popyt wewnętrzny, zaspokajany w dużej mierze przez import rosnący w związku z tym prawie dwukrotnie szybciej od eksportu (2006: import – 29%, eksport – 17%).¹³ Podobne zjawisko dużego defi cytu obrotów bieżących w stosunku do PKB widoczne jest także w przypadku Bułgarii.

2. Zmiany struktury wymiany towarowej

Zachodzącym zmianom ilościowym w obrotach handlowych państw EŚW z za- granicą towarzyszyły także zmiany jakościowe odzwierciedlane przez zmieniają- cą się strukturę wymiany towarowej. Zmiany strukturalne i jakościowe gospodarek krajów EŚW-10 w okresie transformacji, zwiększanie europejskiej i globalnej presji konkurencyjnej czy przygotowania do członkostwa w Unii Europejskiej –

12 T. Hõbemägi, Latvia posts Baltics highest current account defi cit, Baltic Business News 27.03–

5.04/2007.

13 T. Allen, Euroindicators: Euro area external trade defi cit 7.8 bn euro, news release 42/2007, 22.03.2007.

Wykres 1. Bilans obrotów handlowych krajów EŚW-10 w wybranych latach (mln EUR)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych Eurostat –20000

–15000 –10000 –5000 0 5000

Bułgaria Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska RumuniaSłowacja Słowenia Węgry

1994 1997 2000 2003 2006

(8)

wszystkie te czynniki wywierały w ciągu ostatnich kilkunastu lat wpływ na struk- turę towarową eksportu i importu tych krajów.

W początkowej fazie transformacji gospodarek EŚW-10 (1989–1994) nastąpi- ły istotne zmiany w udziale poszczególnych grup produktów w obrotach handlowych. W okresie tym w handlu krajów Europy Środkowej¹⁴ z Unią Europejską (EWG) zauważyć można wyraźny wzrost znaczenia, zarówno w strukturze eksportu, jak i importu, wyrobów tekstylno-odzieżowych oraz środków transportu, jako rezultat przenoszenia całości lub części produkcji do tych krajów z państw UE – outward processing trade¹⁵. Udział tekstyliów i odzieży w eksporcie do UE wzrósł z 13% w roku 1989 do 19,4% w roku 1993. Jeszcze wyraźniejsze zmiany na- stąpiły w handlu artykułami rolnymi których znaczenie, w przeciwieństwie do wy- robów tekstylnych, we wspomnianym okresie znacznie spadło (eksport do EWG/

UE: 23,5% – 1989 roku i 13% – 1993 roku; import z UE: 11,8% – 1989 roku i 8,8%

– 1993 r.). Zarówno eksport, jak i import z krajów Wspólnoty zdominowane były przez wyroby przemysłowe, w tym głównie maszyny, chemikalia i wspomniane już tekstylia. Struktura eksportu oparta była na stosunkowo wąskim asortymencie produktów, co wynikało ze strukturalnych problemów gospodarek wchodzących w proces transformacji. W przypadku Rumunii blisko 65% eksportu w 1994 roku opierało się jedynie na pięciu grupach produktów; wskaźnik¹⁶ dla pozostałych państw regionu oscylował w granicach 40%¹⁷.

Zachodzące w latach 90. zmiany gospodarcze w państwach EŚW-10 znalazły swoje odzwierciedlenie w zmieniającej się strukturze towarowej obrotów handlowych nie tylko z krajami Unii Europejskiej, ale generalnie z zagranicą. Cechą cha- rakterystyczną tych zmian był zwiększający się wraz z postępującym rozwojem gospodarczym udział produktów przemysłowych o dużej wartości dodanej i więk- szym zaawansowaniu technologicznym. W latach 1994–1997 najwyższe wskaźni- ki wzrostu całkowitego eksportu osiągały takie grupy produktów jak urządzenia elektryczne i aparatura (32,1%¹⁸), pojazdy drogowe (29,3%), maszyny i urządze- nia techniczne (23,4%). Również w odniesieniu do importu największy wzrost następował w takich grupach produktów, jak: urządzenia elektryczne i aparatura (34,1%), pojazdy drogowe (32,5%) oraz sprzęt telekomunikacyjny i audiowizualny (32,1%). Z kolei najwolniej we wspomnianym okresie wzrastał eksport żela- za i stali (6,1%), odzieży (13,1%) i tekstyliów (13,9%) oraz metali nieżelaznych (14,1%); w przypadku importu najniższe wskaźniki wzrostu notowały ropa naf- towa i produkty ropopochodne (8,5%) oraz aparatura specjalistyczna (15,7%).

14 W ujęciu tym do rozpatrywanych krajów zaliczamy: Bułgarię, Czechy, Polskę, Rumunię, Sło- wację i Węgry.

15 Tekstylia stanowiły 75% OPT dla tych państw.

16 Udział pierwszych pięciu najważniejszych grup produktów w wartości całkowitego eksportu.

17 E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki Polski ze Wspólnotami..., op.cit., s. 265–269.

18 Średnioroczne tempo wzrostu w latach 1994–1997; według SITC – Rev. 3.

(9)

Podobne tendencje¹⁹ dynamiki zmian struktury handlu możemy zaobserwować w wymianie państw EŚW-10 z samymi krajami Unii Europejskiej. Dominującymi pod względem tempa wzrostu eksportu grupami towarów były sprzęt telekomunikacyjny i audiowizualny (33,5%), urządzenia elektryczne (29,3%) oraz pojazdy drogowe (24,7%), w imporcie zaś dominowały wspomniane urządzenia telekomu- nikacyjne i audiowizualne (57,2%) oraz maszyny prądotwórcze (48,8%) oraz pojazdy drogowe (38,4%). Przedstawione grupy produktów, które we wspomnianym okresie najdynamiczniej wpływały na wzrost eksportu i import pomiędzy krajami EŚW-10 oraz UE, wskazują, że postępujące przeobrażenia gospodarcze sprzyjały rozwojowi handlu wewnątrzgałęziowego, charakterystycznego głównie dla krajów rozwiniętych gospodarczo. Niekwestionowanym liderem wymiany wewnątrzgałę- ziowej spośród krajów EŚW-10 okazały się Czechy, dla których wyrażający ten ro- dzaj powiązań handlowych wskaźnik handlu wewnątrzgałęziowego²⁰ w 1998 roku osiągnął wartość 61⁽²¹⁾. W drugiej grupie krajów, dla których indeks ten w handlu z UE osiągnął średnie wartości, były: Słowenia (54,7), Polska (48,2) i Węgry (45,2). Z kolei do krajów o stosunkowo niskiej wartości wskaźnika w tym czasie, należały: Estonia (38,6), Słowacja (37,7), Rumunia (25,7), Bułgaria (25,3), Litwa (23,8) i Łotwa (17,8)^22.

Rozwijający się handel wewnątrzgałęziowy nie wyeliminował jednak specjalizacji krajów EŚW-10 w produkcji pewnych wyrobów. Pod koniec lat 90. ubiegłego wieku większość krajów EŚW-10 posiadała w stosunku do krajów UE przewagę konkurencyjną²³ w produkcji pracochłonnych wyrobów przemysłowych – każdy z krajów EŚW-10 w tym okresie posiadał przewagę w produkcji odzieży i mebli

19 Na podstawie średniorocznego tempa wzrostu w latach 1993–1998.

20 Wskaźnik handlu wewnątrzgałęziowego (Grubel-Lloyd) wyraża stopień, w jakim dwa kraje powiązane są na zasadzie handlu wewnątrzgałęziowego. Poziom 100 oznacza, że handel pomiędzy dwoma parterami odbywa się tylko w ramach jednej gałęzi przemysłu, wskaźnik na poziomie 0 jest utożsamiany z wymianą handlową odbywającą się pomiędzy różnymi gałęziami przemysłu.

21 Liczony na poziomie agregacji SITC 4-cyfrowy (podgrupy towarowe).

22 T. Allen, Central European Countries – trade by product group, „Statistics in Focus – External Trade” (6), No. 3, 2000, s. 5.

23 Przewaga konkurencyjna, utożsamiana w tym przypadku ze specjalizacją, została określona na podstawie ilościowego miernika udziału danego produktu w bilansie handlowym wymiany z za- granicą (CTB – Contribution to Trade Balance). Wskaźnik ten opiera się na porównaniu notowanego bilansu handlowego dla danego produktu w stosunku do teoretycznego bilansu handlowego (brak specjalizacji – liczony według udziału danego produktu w obrotach handlowych). W tym ujęciu przewaga konkurencyjna występuje w jakiejś dziedzinie, jeżeli wskaźnik osiąga wartości dodatnie (im większe tym większa przewaga – kraj eksportuje większość swojej produkcji). Analogicznie, jeśli większość popytu krajowego zaspokajana jest poprzez import, tzn. że nie ma specjalizacji w danej dziedzinie, a przyczyną tego może być brak przewagi konkurencyjnej (ujemna wartość wskaźni- ka). Wskaźnik odnosi się do wielkości produktu krajowego brutto i wyrażony jest w jednostkach 1000/PKB. W analizowanym przypadku wskaźnik liczony na poziomie SITC 4, następnie zagrego- wany do poziomu 1 i 2.

(10)

(w przemyśle meblarskim wyspecjalizowały się szczególnie Polska, Rumunia, Sło- wenia, Estonia). Najmniej korzystna sytuacja dotyczyła maszyn (w tym głównie dla przemysłu), w których produkcji żaden spośród omawianych krajów nie po- siadał przewagi konkurencyjnej, oraz środków transportu (z wyjątkiem Węgier).

Należy jednak podkreślić, że w ramach działu maszyny i środki transportu niektó- re kraje osiągnęły przewagę konkurencyjną w produkcji poszczególnych grup pro- duktów, np. samochodów (Czechy, Słowacja, Słowenia), sprzętu biurowego (Wę- gry) i telekomunikacyjnego (Węgry, Estonia), urządzeń elektrycznych (Słowenia) oraz prądotwórczych (Węgry)²⁴. Pojawiająca się w wytwarzaniu niektórych pro- duktów przewaga konkurencyjna i coraz wyraźniejsze przesuwanie się ku produkcji dóbr kapitałochłonnych jest wynikiem przeprowadzanych od początku lat 90.

przemian strukturalnych, poczynionych inwestycji zagranicznych (np. przemysł motoryzacyjny) oraz szybkiego wzrostu gospodarczego²⁵.

Zapoczątkowane w latach 90. tendencje i zmiany w strukturze towarowej ob- rotów handlowych krajów EŚW-10 z zagranicą zostały utrwalone w okresie bez- pośrednio poprzedzającym członkostwo tych krajów w Unii Europejskiej, jak również kontynuowane po jego uzyskaniu. Struktura handlowa ostatnich lat (2002–2006) wskazuje na zdecydowaną przewagę, zarówno w przypadku eksportu, jak i importu, produktów przemysłowych – maszyn i środków transportu (SITC REV. 3 – grupa 7.) oraz innych wyrobów przemysłowych (SITC REV. 3 – grupa 6. i 8.), wśród których znajdują się m.in. urządzenia optyczne i pomiaro- we, meble, odzież, tekstylia i inne. Produkty te w przypadku eksportu stanowiły łącznie od 84,8%²⁶ dla Czech, 81,6% dla Słowacji i 80,6% dla Węgier do ok. 49%

dla Łotwy i 55,6% dla Litwy. Maszyny i środki transportu (tylko grupa 7.) stano- wiły ponad połowę węgierskiego (62,3%) i czeskiego (53%) oraz blisko połowę słowackiego (48,6%) eksportu w 2006 roku; w przypadku Słowacji tempo wzrostu eksportu w tej grupie produktów w latach 2002–2006 wynosiło blisko 30%

średniorocznie, osiągając jedną z najwyższych wartości spośród krajów EŚW-10²⁷. Kraje te, w szczególności Czechy i Słowacja, z racji lokowanych w tych krajach inwestycji międzynarodowych koncernów samochodowych, stają się regionalnymi liderami w produkcji samochodów osobowych²⁸. Podobny obraz w strukturze towarowej można zaobserwować w imporcie, choć udział ww. grup produktów jest w przypadku większości krajów regionu niższy (z wyjątkiem Bułgarii i krajów bał- tyckich) od udziału osiąganego w eksporcie. Należy mieć na uwadze, że nie musi to oznaczać niższych wartości nominalnych w odniesieniu do importu – w przy-

24 Rok 1999.

25 T. Allen, Specialisation of candidate countries in relation to EU, „Statistics in Focus – External Trade” (6), No. 6, 2001, s. 1–3.

26 2006 rok; całkowitej wartości w handlu wewnątrz- i zewnątrzunijnym.

27 Wyższe tempo zanotowała jedynie Łotwa – średniorocznie w latach 2002–2006 – 44%.

28 1. miejsce Czechy, 2. miejsce Polska, 3. miejsce Słowacja (2007 r.).

(11)

padku zdecydowanej większości krajów regionu ważną grupą produktów im- portowych są surowce energetyczne, które z racji ich dużego udziału w imporcie zmniejszają udziały pozostałych grup produktów, w tym także wyrobów przemy- słowych. W przypadku Bułgarii i krajów bałtyckich widoczny jest wyraźny defi cyt w handlu artykułami przemysłowymi. Import produktów przemysłowych na Ło- twie jest ponad dwukrotnie wyższy niż eksport (2006: 2,72 mld EUR eksport; 5,75 mld EUR import). W przypadku handlu wewnątrzwspólnotowego koncentracja w wymianie produktów przemysłowych jest jeszcze wyższa²⁹. Zarówno w odniesieniu do importu, jak i eksportu udział poszczególnych grup produktów przemy- słowych jest jeszcze wyższy niż w przypadku całościowego handlu krajów regionu.

Świadczy to o dużym znaczeniu omawianego wcześniej handlu wewnątrzgałęzio- wego pomiędzy krajami członkowskimi UE.

Charakterystycznym elementem zachodzących zmian strukturalnych w obrocie handlowym z zagranicą dla większości krajów EŚW-10 było także pierwotne załamanie na początku okresu transformacji, a następnie utrzymywanie się w latach 90. na stosunkowo niskim poziomie znaczenia produktów rolnych i spo- żywczych. Typowym zjawiskiem jest zmniejszanie się relatywnego znaczenia tej grupy produktów wraz z postępującym rozwojem gospodarczym państw; z drugiej strony należy mieć na uwadze, że to właśnie ta grupa towarowa podlegała w najwyższym stopniu ograniczeniom we wzajemnym obrocie handlowym, głów- nie z krajami Unii Europejskiej. Zawarte w latach 90. umowy stowarzyszeniowe UE z krajami regionu Europy Środkowo-Wschodniej w dużo większym zakresie i tempie przewidywały liberalizację handlu produktami przemysłowymi niż chro- nionymi w ramach Wspólnej Polityki Rolnej produktami rolnymi i spożywczymi.

W przypadku niektórych grup produktów dopiero moment pełnego członkostwa oznaczał dla krajów EŚW-10 możliwość nieograniczonego obrotu tymi towarami na wspólnym rynku, co znalazło swoje odzwierciedlenie w wysokiej dynami- ce wzrostu obrotów towarami rolnymi w ostatnich latach. W okresie 2002–2006 Słowenia zwiększała średniorocznie eksport produktów rolnych do krajów UE o ponad połowę (55%), a Litwa, Łotwa, Estonia i Polska o około 1/3. Najwolniej zwiększał się eksport Bułgarii i Węgier (ok. 9%), przy czym kraje te odnotowywały jednocześnie dużo wyższe tempo importu w tej grupie produktów z krajów Unii.

Na szczególną uwagę zasługuje moment akcesji państw EŚW do Wspólnoty oraz okres bezpośrednio po nim, kiedy to odnotowano najwyższą dynamikę wzrostu w całym omawianym okresie. Dla Słowenii był to ponad dwukrotny wzrost eksportu towarów rolnych w 2005 roku w stosunku do roku poprzedniego i 65%

w 2006 roku, w przypadku Polski – 46% w 2004 roku i 40% w 2005 roku, Łotwy – 41% w 2004 roku i 75% w 2005 roku czy Litwy – 56% w 2004 roku i 44% w 2005 roku. Mimo wspomnianego wysokiego tempa wzrostu produkty te nie stanowią

29 Dla Bułgarii i Rumunii statystyka odnosi się do UE-27, w przypadku pozostałych państw EŚW-10 – UE-25.

(12)

Tabela 2. Wielkość obrotów towarowych krajów EŚW-10 w 2006 roku (mln EUR) Wyszczegól- nienieBułgariaCzechyEstoniaLitwaŁotwaPolskaRumuniaSłowacjaSłoweniaWęgr EKSPORT Ogółem11 74875 6047 73611 2634 90288 22925850333321850159 936 Artykuły rolne i żywność8662 5975071 5025928 08260913096893 156 7,4%3,4%6,6%13,3%12,1%9,2%2,4%3,9%3,7% Surowce8861 9377055479402 17015218076411 009 7,5%2,6%9,1%4,9%19,2%2,5%5,9%2,4%3,5% Energia1 5952 2013362 6682513 969259718635061 063 13,6%2,9%4,3%23,7%5,1%4,5%10,0%5,6%2,7% Chemikalia7614 3803941 0303906 3051465184423674 899 6,5%5,8%5,1%9,1%8,0%7,1%5,7%5,5%12,8% Maszyny i środ- ki transportu1 61840 0962 4302 53182035 511773516186706937 338 13,8%53,0%31,4%22,5%16,7%40,2%29,9%48,6%38,2% Inne produkty przemysłowe5 92624 0012 4362 9821 90432 1431180311012722210 995 50,4%31,7%31,5%26,5%38,8%36,4%45,7%33,0%39,0% Inne96392928354912031171 476 0,8%0,5%12,0%0,0%0,1%0,1%0,5%0,9%0,0%

(13)

IMPORT Ogółem15 42574 22010 70615 4299 191101 13940 74635 69819 22762 330 Artykuły rolne i żywność7913 5967261 2719315 5792 1961 7691 2362 381 5,1%4,8%6,8%8,2%10,1%5,5%5,4%5,0%6,4%3,8% Surowce1 4412 1544035613613 4331 0991 1891 0981 115 9,3%2,9%3,8%3,6%3,9%3,4%2,7%3,3%5,7%1,8% Energia9767 1181 6983 4671 17110 5285 5174 7762 0966 761 6,3%9,6%15,9%22,5%12,7%10,4%13,5%13,4%10,9%10,8% Chemikalia1 6277 6919621 78597913 6374 3013 1912 2485 891 10,5%10,4%9,0%11,6%10,7%13,5%10,6%8,9%11,7%9,5% Maszyny i środ- ki transportu5 30530 5494 0744 8333 02136 35314 41313 8136 33032 027 34,4%41,2%38,1%31,3%32,9%35,9%35,4%38,7%32,9%51,4% Inne produkty przemysłowe5 01022 9302 8373 4932 72729 10613 10010 8086 20913 418 32,5%30,9%26,5%22,6%29,7%28,8%32,2%30,3%32,3%21,5% Inne27518261912 50312015210737 1,8%0,2%0,1%0,1%0,0%2,5%0,3%0,4%0,1%1,2% Źródło: opracowanie własne na podstawie danych statystycznych Eurostat.

(14)

już tak ważnej pozycji w strukturze handlu zagranicznego tych krajów, jak miało to jeszcze miejsce w momencie rozpoczęcia okresu transformacji. W 2006 roku najwyższy udział produktów rolnych w wymianie handlowej zanotowały Bułgaria, Litwa, Łotwa i Polska, zdecydowanie niższy zaś odnotowywany jest przez Rumu- nię, Czechy, Słowację, Węgry i Słowenię (tabela 2 na s. 154).

3. Główne kierunki handlu krajów EŚW-10

Jednym z najbardziej widocznych i znaczących procesów, jakie można zaob- serwować na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat w handlu zagranicznym państw EŚW-10, jest jego geografi czna reorientacja wyrażona w dużych przesunięciach głównych kierunków przepływu eksportu i importu. Przyczyn tego stanu rzeczy, podobnie jak w przypadku wielkości i zmian struktury towarowej, należy szukać w rozpoczętych na początku lat 90. przeobrażeniach gospodarczych i politycznych w tej części kontynentu. Rozpad ZSRR i upadek gospodarki centralnie zarządza- nej oraz rozwiązanie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej doprowadziły do gwałtownego załamania handlu między krajami Europy Środkowo-Wschodniej, w tym handlu z Rosją, jednym z głównych ówczesnych partnerów gospodar- czych. Z drugiej strony włączenie państw regionu do Generalnego systemu pre- ferencji Unii Europejskiej, dającego słabiej rozwiniętym państwom szerszy dostęp do rynku Wspólnoty, otworzyło krajom EŚW-10 nowe kierunki ekspansji handlowej i w pewnym stopniu zmniejszyło negatywne skutki gwałtownego załama- nia handlu z byłymi państwami komunistycznymi. Zawarte w kolejnych latach umowy stowarzyszeniowe z państwami EŚW-10 oraz postępująca transformacja gospodarcza (zwiększenie presji konkurencyjnej, zwiększanie wydajności produkcji, wzrost jakości oferowanych produktów) utrwaliły zapoczątkowane tendencje w rozwoju stosunków handlowych z krajami Unii Europejskiej³⁰, czyniąc państwa Wspólnoty najważniejszymi partnerami handlowymi dla krajów regionu EŚW.

Dynamiczny wzrost obrotów handlowych z krajami UE oraz akcesja państw EŚW-10 do Wspólnoty³¹ sprawiły, że w roku 2006 roku blisko 3/4 ich obrotów handlowych odbywało się w ramach handlu wewnątrzwspólnotowego (tabela 3). Co więcej, kraje te są dzisiaj w większym stopniu związane ze Wspólnotą niż większość dawnych państw członkowskich UE-15. W porównaniu do takich

30 Udział EWG/UE w handlu krajów Europy Środkowo-Wschodniej wzrósł z ok. 30% w 1989 rok do ok. 50% w 1994 roku.

31 Od momentu wejścia krajów EŚW-10 do Unii Europejskiej także handel pomiędzy tymi krajami zaliczany jest do handlu wewnątrzwspólonotowego, co tym samym zwiększa jego udział w cało- ści obrotów handlowych krajów regionu.

(15)

krajów, jak Słowacja, Czechy, Węgry i Polska, których eksport do wspólnoty stanowi ok. 4/5 całości ich eksportu (w przypadku Słowacji udział ten osiąga najwyż- szą wartość spośród wszystkich państw UE-27 – 86,9%; dla Czech odpowiednio 85,7%), jedynie Luksemburg spośród wcześniejszych członków UE osiąga podobny wskaźnik. Spośród krajów EŚW-10 najniższy udział w obrotach handlowych z Unią Europejską notowany jest w Bułgarii, której udział w handlu wewnątrz- wspólnotowym (2006: eksport 60,7%, import – 61,1%) zbliżony jest do Niemiec i wyższy niż w przypadku wieloletniego kraju członkowskiego Wspólnoty, mia- nowicie sąsiedniej Grecji (odpowiednio: 53,6% i 54,8%). Tak ścisłe powiązanie handlowe z rynkami Unii Europejskiej wyraźnie widoczne jest w hierarchii naj- ważniejszych partnerów handlowych krajów regionu (tabela 4 na s. 158). W przypadku zdecydowanej większości państw EŚW-10 (z wyjątkiem Łotwy) wśród trzech najważniejszych partnerów handlowych znajdują się Niemcy, często sku- piające ok. 1/3 wartości eksportu czy importu (Czechy, Polska, Węgry). Pozycję tę kraj ten zawdzięcza zarówno swojemu potencjałowi gospodarczemu, jak rów- nież bliskości i tradycyjnym powiązaniom handlowym, które rozwijały się jeszcze przed rozpoczęciem okresu transformacji. Ważnymi partnerami dla krajów regionu spośród państw członkowskich dawnej „piętnastki” są również Włochy, których duże znaczenie szczególnie widoczne jest w przypadku krajów regionu położonych bardziej na południu, oraz kraje skandynawskie (Szwecja i Finlandia), będące z racji położenia geografi cznego ważnym partnerem gospodarczym dla krajów bałtyckich, głównie Estonii i Łotwy. Widoczną tendencją w zmianach kie-

Tabela 3. Udział handlu wewnątrzwspólnotowego (eksport i import) w całości obrotów handlowych państw EŚW-10

1989 1994* 2006**

Kraje Eksport Import Eksport Import Eksport Import

Bułgaria 5,5% 10,3% 33,5% 34,1% 60,7% 61,1%

Czechy 52,8% 47,3% 52,7% 50,3% 85,7% 80,5%

Estonia – – 47,9% 69,3% 65,7% 74,4%

Litwa – – 32,9% 39,8% 63,6% 62,8%

Łotwa – – 27,9% 24,9% 72,5% 76,5%

Polska 32,1% 33,5% 62,7% 57,5% 79,0% 73,0%

Rumunia 25,2% 5,7% 45,3% 47,1% 70,3% 63,4%

Słowacja 41,7% 34,5% 46,0% 37,3% 86,9% 75,3%

Słowenia – – 65,6%*** 63,2%*** 68,4% 77,7%

Węgry 27,1% 29,1% 51,0% 45,4% 79,2% 70,2%

* UE-15, ** UE-27, *** 1993 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat oraz E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki Polski ze Wspólnotami Europejskimi..., op.cit.

(16)

Kraje

1996 2006

Eksport Import Eksport Import

Partnerzy handlowi

% udział

eksportu

Partnerzy handlowi

% udział impor-

tu

Partnerzy handlowi

% udział

eksportu

Partnerzy handlowi

% udział impor-

tu Bułgaria 1. Włochy

2. Rosja 3. RFN

10,1%

9,8%

9,0%

1. Rosja 2. RFN 3. Włochy

33,4%

11,3%

6,3%

1. Turcja 2. Włochy 3. RFN

11,8%

10,4%

9,9%

1. RFN 2. Włochy 3. Turcja

14,9%

10,5%

7,2%

Czechy 1. RFN 2. Słowacja 3. Austria

35,6%

12,9%

6,5%

1. RFN 2. Słowacja 3. Rosja

32,0%

9,9%

7,3%

1. RFN 2. Słowacja 3. Polska

31,9%

8,4%

5,7%

1. RFN 2. Holandia 3. Słowacja

32,5%

6,8%

6,2%

Estonia 1. Finlandia 2. Rosja 3. Szwecja

20,8%

14,2%

13,2%

1. Finlandia 2. Rosja 3. RFN

31,4%

11,2%

10,6%

1. Finlandia 2. RFN 3. Szwecja

18,2%

17,0%

12,2%

1. Finlandia 2. Rosja 3. RFN

18,4%

13,0%

12,3%

Litwa 1. Rosja 2. RFN 3. Łotwa

21,4%

14,7%

10,2%

1. Rosja 2. RFN 3. Polska

27,7%

16,7%

4,2%

1. Rosja 2. Łotwa 3. RFN

12,7%

11,1%

8,6%

1. Rosja 2. RFN 3. Polska

24,4%

14,9%

9,5%

Łotwa 1. Rosja 2. RFN 3. Wlk. Bryt.

22,8%

13,8%

11,1%

1. Rosja 2. RFN 3. Finlandia

20,2%

13,8%

9,2%

1. Litwa 2. Estonia 3. Rosja

14,2%

12,3%

11,4%

1. RFN 2. Litwa 3. Rosja

15,4%

12,9%

8,0%

Polska 1. RFN 2. Rosja 3. Włochy

34,4%

6,8%

5,3%

1. RFN 2. Włochy 3. Rosja

24,7%

9,9%

6,8%

1. RFN 2. Włochy 3. Francja

27,2%

6,5%

6,2%

1. RFN 2. Rosja 3. Włochy

29,0%

9,6%

6,4%

Rumunia 1. RFN 2. Włochy 3. Francja

18,4%

17,1%

5,7%

17,0%

15,3%

12,5%

1. Włochy 2. RFN 3. Turcja

17,8%

15,7%

7,7%

15,1%

14,5%

7,9%

Słowacja 1. Czechy 2. RFN 3. Austria

31,1%

21,2%

6,0%

1. Czechy 2. Rosja 3. RFN

24,5%

17,7%

14,5%

1. RFN 2. Czechy 3. Włochy

23,4%

13,7%

6,5%

1. RFN 2. Czechy 3. Rosja

23,0%

18,0%

11,3%

Słowenia 1. RFN 2. Włochy 3. Chorwacja

30,6%

13,3%

10,3%

1. RFN 2. Włochy 3. Francja

21,7%

16,9%

9,8%

1. RFN 2. Włochy 3. Chorwacja

19,1%

12,4%

8,7%

1. RFN 2. Włochy 3. Austria

19,5%

17,8%

11,7%

Węgry 1. RFN 2. Austria 3. Włochy

29,0%

10,6%

8,0%

1. RFN 2. Rosja 3. Austria

23,6%

12,5%

9,5%

1. RFN 2. Włochy 3. Austria

29,2%

5,6%

4,9%

1. RFN 2. Rosja 3. Chiny

27,0%

8,2%

6,9%

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat.

(17)

runków powiązań handlowych krajów EŚW-10 na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, wspominaną już wcześniej, był zmniejszający się udział rynku rosyjskiego we wzajemnych obrotach handlowych. Mimo iż znaczenie tego kraju jest dzisiaj dużo mniejsze niż na początku lat 90. (tab. 4), należy się spodziewać, że w mia- rę postępującego wzrostu gospodarczego w Rosji znaczenie tego rynku może się w przyszłości zwiększać. Z drugiej strony, należy mieć na uwadze, że w dalszym stopniu dla niektórych krajów regionu (Estonia, Litwa, Słowacja, Polska) jest to ważny partner gospodarczy w odniesieniu do źródeł importu, głównie surowców energetycznych.

Przyglądając się zmianom kierunkowym w handlu krajów EŚW-10 w ciągu ostatnich kilkunastu lat, należy również zwrócić uwagę na zmiany zachodzące we wzajemnych powiązaniach handlowych między krajami regionu. Podobnie jak w przypadku wcześniejszego handlu z ZSRR, także w przypadku handlu pomię- dzy państwami EŚW-10, lata 90. rozpoczęły się gwałtownym załamaniem (wolu- men obrotów handlowych spadł o połowę). Poprawie sytuacji w pierwszej poło- wie lat 90. nie sprzyjały problemy strukturalne gospodarek tych państw (kraje te nie mogły wzajemnie oferować sobie produktów o wyższej jakości i zaawansowaniu technologicznym) i traktowanie, przez wszystkie kraje regionu, Unii Europej- skiej jako priorytetowego kierunku rozwoju handlu. Sytuacja zaczęła się stopnio- wo poprawiać od połowy lat 90., w czym do pewnego stopnia pomogła utworzona w 1992 roku. Środkowo-europejska strefa wolnego handlu (CEFTA), jednak znaczą- cy rozwój obrotów handlowych można zaobserwować dopiero w ciągu ostatnich kilku lat badanego okresu. Szczególnie dynamiczny wzrost rozpoczął się w 2004 roku, gdy obroty między krajami regionu po ich akcesji do UE w wielu przypadkach rosły szybciej niż z krajami członkowskimi UE-15.

Układ wzajemnych powiązań handlowych państw EŚW-10 (rysunek 1 na s. 160) jest w zdecydowanej mierze wynikiem trzech czynników: potencjału handlowego poszczególnych partnerów (głównie Czechy, Polska, Słowacja, Węgry i Rumunia), geografi cznej bliskości (państwa bałtyckie) oraz historycznych po- wiązań gospodarczych (Czechy i Słowacja). Najważniejszym eksporterem w handlu wewnątrzregionalnym państw EŚW-10 są Czechy, których eksport do po- zostałych państw regionu wyniósł w 2006 roku ponad 15 mld EUR (tabela 5 na s. 161). W wartościach względnych zaś krajami, dla których eksport do pozosta- łych państw EŚW-10 odgrywa największą rolę, są Łotwa (30,3% wartości całego eksportu za 2006 r.; zdecydowana większość w tym przypadku do sąsiedniej Li- twy i Estonii) oraz Słowacja (29,3%). Na pozostałych pozycjach uplasowały się odpowiednio Litwa (25,4%), Czechy (20%), Węgry (17,8%), Estonia (17,5%), Pol- ska (15,2%), Słowenia (12,2%), Rumunia (11,9%) oraz Bułgaria (8,7%). Powyższe dane wskazują, iż pomimo trudnej sytuacji lat 90., kiedy to handel wewnątrzre- gionalny przeżywał spore trudności (udział państw regionu w całości eksportu w połowie lat 90. wahał się w przedziale 5–8%, z wyjątkiem Czech i Słowacji, dla

(18)

Rysunek 1. Wielkość całkowitych obrotów oraz strumieni przepływów handlowych między krajami EŚW-10 (2006 rok)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostat Czechy

Polska

Słowacja

Węgry

1000 mln EUR 500–999 mln EUR 100–499 mln EUR

2000 mln EUR

1000 mln EUR 500 mln EUR Wielkość obrotów handlowych z krajami EŚW-10

Wielkość przepływów handlowych między krajami EŚW-10

Bułgaria

Litwa

Łotwa

Słowenia

Rumunia

(19)

których z racji wcześniejszych powiązań wskaźnik ten był zdecydowanie wyższy) ostatnie lata wyraźnego wzrostu wzajemnych obrotów handlowych sprawiły, że handel między samymi krajami EŚW-10 zyskuje coraz większe znaczenie.

Tabela 5. Eksport (kraju X do kraju Y)³² wewnętrzny krajów EŚW-10 w 2006 roku (mln EUR) X Bułga-

ria

Cze- chy

Esto-

nia Litwa Łotwa Polska Rumu-

nia Węgry Słowa- cja

Słowe- Y nia

Bułgaria – 299 3 25 6 320 728 464 99 104

Czechy 81 – 29 91 31 4888 294 2033 4579 439

Estonia 7 116 – 729 602 452 6 94 17 17

Litwa 17 254 371 – 694 1310 16 160 89 44

Łotwa 11 168 701 1246 – 632 6 85 69 19

Polska 178 4301 92 684 114 – 468 2420 2075 570

Rumunia 464 922 5 20 4 1036 – 2468 507 225

Węgry 108 2267 139 44 20 2682 1276 – 2035 525

Słowacja 64 6379 9 17 12 1848 180 2320 – 305

Słowenia 92 386 2 5 3 286 93 621 289 –

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat

4. Nowe kraje członkowskie EŚW-10 w systemie handlowym Unii Europejskiej

Rozszerzenie Unii Europejskiej o dziesięć nowych krajów Europy Środkowo- Wschodniej miało wpływ nie tylko na handel nowych krajów członkowskich, ale także na Unię Europejską. Włączenie nowych państw zmieniło relacje handlowe samej Wspólnoty, zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Ob- roty handlowe między partnerami z krajów członkowskich i kandydujących, za- liczane wcześniej do handlu zewnętrznego UE, od momentu rozszerzenia są już częścią obrotów wewnątrzwspólnotowych. Z uwagi na to, że wartość obrotów handlowych EŚW-10 z krajami UE była zdecydowanie większa niż wartość obrotów tych krajów z państwami trzecimi³³, znaczenie Wspólnoty w handlu światowym

32 W statystykach handlu zagranicznego Eurostat wartość eksportu kraju X do kraju Y nie jest równa wartości importu kraju Y z kraju X. Nieznaczne różnice w wartościach wynikają z metodo- logii obliczania obydwu wielkości według odmiennych międzynarodowych reguł handlu – wartość eksportu według reguły FOB (free on board), natomiast wartość importu według CIF (cost, insuran- ce, freight).

33 Obroty handlowe państw EŚW-10 z krajami trzecimi po rozszerzeniu są klasyfi kowane jako handel zewnętrzny UE. Należy także pamiętać, że handel między samymi krajami EŚW-10, wcze-