Piotr Sadowski
Szkoła prawa w Bejrucie w świetle
listów i mów Libaniusza
Studia Prawnoustrojowe nr 12, 203-218
2010
P io tr S a d o w sk i
U n iw e r s y te t O p o lsk iSzkoła praw a w Bejrucie
w św ietle listów i mów Libaniusza
W p ro w a d zen ie
W ażn y m cz y n n ik ie m rozw oju B e jru tu w c z a sa c h s ta ro ż y tn y c h b y ła szkoła p ra w a . T ra fia li do niej stu d e n c i zw łaszcza ze w schodniej części Im p e riu m R zy m skiego. D użo in fo rm acji o tej szkole za w d zięczam y L ib a n iu sz o w i (314 - ok. 393). D zisiaj te n g re c k i r e to r i p is a rz o k re ś la n y j e s t n a w e t m ia n e m „p ierw szeg o h u m a n is ty ”1. N ie u le g a w ą tp liw o śc i, że p rz y ja c ie l J u l i a n a A p o sta ty , h o łd u ją cy w a rto ś c io m p o g a ń s k im , a ró w n o c z e śn ie m is tr z J a n a C h ry z o s to m a , czło w ie k o s z e ro k ic h h o ry z o n ta c h u m y sło w y c h , z a s łu g u je n a u w a g ę .
W ie k IV b y ł c z a s e m ś c ie r a n ia się w p ły w ó w c h r z e ś c ija ń s k ic h i p o g a ń sk ic h . C h rz e ś c ija n ie , k tó r z y p rz e z w ie k i b y li s p y c h a n i n a m a r g in e s s p o łe c z e ń s tw a , z o s ta li d o p u sz c z e n i do g ło s u p rz e z K o n s ta n ty n a W ielk ieg o i L ic y n iu s z a . N a w e t d z ia ła n ia J u l i a n a A p o s ta ty i je g o e d y k t o w y c h o w a n iu z 17 c z e rw c a 362 r. (C T h 1 3 .3 .5 )2, n a m ocy k tó re g o c e s a rz ch c ą c y o so b iście z a tw ie rd z a ć
1 Ś w iadczy o ty m n p . ty tu ł sy m pozjum z o rg an izo w an eg o 18 m a rc a 2010 r. p rzez P ie r r e ’a L o u isa M alo sse’a (w sp ó łp raca: O dile L a g a c h e rie, C R IS E S , RA RE, u n iw e rs y te ty B risto l, Iowa, M o n tp e llier 3, D u c h a Sw. w B razy lii, DAAD, m ia sto M o n tp e llier) p t. „Libanios, le p re m ie r h u m a n is te . E d u ca tio n , p e n sé e p o litiq u e, c u ltu re e t rh é to r iq u e chez u n a u te u r d u IVe siècle a p rè s J é s u s - C h r is t. C o lloque in te r n a tio n a l e n h o m m a g e a u p ro fe s s e u r B e r n a r d S c h o u le r”; p o r . [ o n l i n e ] < h t t p : / / r e c h e r c h e . u n i v - m o n t p 3 . f r / c r i s e s / i n d e x . p h p ? o p t i o n = c o m _ c o n t e n t & ta s k = v iew & id = 2 0 4 & Item id = 1 3 3 >, d o stę p : 28 w r z e ś n ia 2 010. O h u m a n ita r y z m ie L ib a n iu s z a św ia d c zy n p . jeg o s to s u n e k do k w e s tii w ię z ie n n ic tw a , j a k i w y ła n ia się z m ow y 45. S zerzej zob. A. S w ięto ń , Humanitaryzm w rzymskim późnoantycznym ustawodawstwie cesarskim na przy kładzie konstytucji zamieszczonych w CTh 9.3. De custodia reorum, „ S tu d ia P ra w n o u s tro jo w e ” 9 (2009), s. 4 3 -5 4 .
2 C .T h. 13.3.5 Idem a. Magistros studiorum doctoresque excellere oportet moribus primum, deinde facundia. Sed quia singulis civitatibus adesse ipse non possum, iubeo, quisque docere vult, non repente nec temere prosiliat ad hoc munus, sed iudicio ordinis probatus decretum curialium mereatur optimorum conspirante consensu. Hoc enim decretum ad me tractandum referetur, ut altiore quodam honore nostro iudicio studiis civitatum accedant. Dat. X V kal. iul., acc. IIII kal. augustas Spoletio Mamertino et Nevitta conss. (362 iun. 17).
lis ty n a u c z y c ie li w y m a g a ł od m a g is tr o s s tu d io r u m d o cto resq u e z a ró w n o d o b ry c h obyczajów , elo k w e n c ji, j a k i a p r o b a ty d e k u rio n ó w , n ie b y ły w s ta n ie p rz y w ró c ić d a w n e j ro li w ie rz e ń p o g a ń s k ic h 3. A lb e rt H a r r e n t p is a ł: „ K o n s ta n ty n , J u l i a n i T eodozjusz! Te tr z y w ie lk ie p o s ta c ie c e s a rz y w y s ta rc z y ły b y a b y p rz y z n a ć w ie k o w i [IV - dop. P. S.] m ie jsc e w h is to r ii”4.
C e le m n in ie js z e g o a r t y k u ł u j e s t n a k r e ś le n ie o b r a z u sz k o ły p r a w a w B e j ru c ie , j a k i w y ła n ia się z lis tó w i m ó w L ib a n iu s z a . D z ie ła te g o a u t o r a 5 p r z e tr w a ły p ra w ie w cało śc i do c z a só w w sp ó łc z e sn y c h i o b e jm u ją 64 m o w y (O ra-
tio n e s), 51 d e k la m a c ji r e to r y c z n y c h (D e c la m a tio n e s ) i około 16 0 4 lis tó w (E p is tu la e ), z l a t 3 5 5 -3 6 5 i 3 8 8 -3 9 3 . N u m e r a c ja d z ie ł w p o sz c z e g ó ln y c h w y
d a n ia c h n ie z a w sz e j e s t id e n ty c z n a 6.
L ib a n iu s z (L ib a n io s) u ro d z ił się w A n tio c h ii7. P o c h o d z ił z ro d z in y a r y s to k ra ty c z n e j, ra c z e j z u b o ż a łe j. J e g o p rz o d k o w ie u c ie rp ie li w c z a s a c h D io k le c ja n a 8, a o n s a m w e w c z e sn e j m ło d o śc i s tr a c ił ojca. N a d je g o e d u k a c ją c z u w a ła m a t k a i w u jo w ie: P a n o lb io s i P h a s g a n io is . W o k re s ie d o r a s ta n ia p r z e w a r to ś c io w a n iu u le g ł je g o s to s u n e k do n a u k i. W sw ojej A u to b io g r a fii, k t ó r ą p is a ł p rz e d e w s z y s tk im w 3 7 4 r., a le p r a c o w a ł n a d n i ą aż do 3 9 3 r.9 w y zn ał: „ O g a rn ę ła m n ie g o rą c a m iło ść do w ym ow y, t a k że u c ie c h y c z e rp a n e z p rz e b y w a n ia n a w si u le g ły z a n ie d b a n iu , s p r z e d a n e z o s ta ły g o łęb ie, o sw o jo n e p ta k i, n a m ię tn o ś ć m o g ą c a p o d b ić w n ie w o lę m ło d z ie ń c a ; z a n ie c h a łe m b y w a n ia n a w y śc ig a c h k o n n y c h , sc e n ic z n y c h p r z e d s ta w ie n ia c h i - co w y w o łało s p e c ja ln e p r z e r a ż e n ie z a ró w n o u m ło d y c h , j a k i s ta r y c h - w c a le n ie u c z ę s z c z a łe m n a
3
Edykt cesarza Juliana w sprawie kontroli nad powoływaniem nauczycieli, tł. E. Wipszyc- ka, [w:] Imperium Romanum. Władza, propaganda, konflikty ideologiczne. Wybór źródeł, oprac. K. Stebnicka, P. Janiszewski, Warszawa 2003, s. 110-111; T. Szeląg, Ustawa szkolna JulianaApostaty. Neutralny wydźwięk edyktu a jego faktyczne cele, [w:] Leges sapere. Studia i prace dedykowane profesorowi Januszowi Sondlowi w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, red.
W. Uruszczak, P. Święcicka, A. Kremer, Kraków 2008, s. 561-567.
4
A. Harrent, Les écoles dAntioche. Essai sur le savoir e l’enseignement en Orient au IVesiècle (après J.-C.), Paris 1898, s. 8, por. [online] <http://www.mediterranee-antique.info/00Pdf/
Harrent/Ecoles_Antioche.pdf>, dostęp: 28 września 2010.
5
A. Eckmann, s.v. Libaniusz. Libanios, EK, t. 10, Lublin 2004, kol. 938.6
Por. R. Foerster, Libanii opera, t. 12, Leipzig 1903-1927; Libanii Sophistae epistolae,quas nunc primum maximam partem e variis codicibus manu exaratis edidit, laline convertit et notis illustravit Joannes Christophorus Wolfius. Accedunt in calce ejusdem Libanii Epistolae a Francisco Zambicario olim latine conversae, Amstelaedami 1738. Por. [online] <http://recher-
che.univ-montp3.fr/cercam/article.php3?id_article=252>, dostęp: 18 października 2010. Wykaz tekstów źródłowych Libaniusza przedstawia R. Cribiore, The School of Libanius in Late Antique
Antioche, Princeton - Oxford 2007, s. 331. W artykule będę się posługiwał (o ile nie będzie
wyraźnie zaznaczone inaczej) numeracją według R. Foerstera.
7
R. Foerster, K. Münscher, s.v., Libanios, RE, t. 24, München 1925, kol. 2486; także H. Gärtner, s.v. Libanios, [w:] Der Kleine Pauly. Lexikon der Antike, t. 3, München 1979, kol. 612.8
Por. przypis 73 do Mowy XI, Libanios. Wybór mów, przekład i oprac. L. Małunowiczów- na, Wrocław 2006, s. 49-50.9
M. Starowieyski, Les éleménts autobiographiques dans la litterature chrétienne ancienne, „Studia Patristica” 40 (2006), s. 300.ow e w a lk i g la d ia to r s k ie , g d z ie p a d a li i z w y c ię ż ali z a p a śn ic y , k tó r y c h m o ż n a b y n a z w a ć u c z n ia m i o w y ch t r z y s t u p a d ły c h p o d T e rm o p ila m i [...] b y łe m z a to p io n y w k s ią ż k a c h (§ 5)”10.
L ib a n iu s z p o z n a w a ł r e to r y k ę w A n tio c h ii. W w ie k u 2 2 la t, m im o s p rz e c i w u m a tk i, w y je c h a ł do A te n , a b y ta m k o n ty n u o w a ć n a u k ę ( 3 3 6 -3 4 0 ), a le n ie p o d ją ł s t a r a ń o k a te d r ę r e to r y k i w ty m m ie śc ie . P o c z ą w sz y od 340 r. w y g ła s z a ł m o w y w G rec ji, M a c e d o n ii i T ra cji. W 342 r. d e fin ity w n ie o p u śc ił A teny. T y m r a z e m w c e lu n a u c z a n ia u d a ł się do K o n s ta n ty n o p o la 11. N a s k u te k in tr y g z o s ta ł z m u s z o n y w 3 4 3 r. do o p u s z c z e n ia te g o m i a s t a 12. P rz e z N iceę d o ta r ł do N ik o m e d ii, g d z ie w l a ta c h 3 4 4 -3 4 8 z a ją ł się n a u c z a n ie m w ym ow y. W ty m m ie śc ie n a u k ę p o b ie r a ł ta k ż e J u l i a n A p o s ta ta . J e d n a k k o n k u r u ją c y n a u c z y c ie le n ie p o zw o lili, a b y J u l i a n u c z ę sz c z a ł n a je g o w y k ła d y 13. W p r z y szło ści L ib a n iu s z a i J u l i a n a A p o s ta tę m ia ła p o łączy ć w ięź p r z y ja ź n i14. N a p rz e ło m ie 3 4 7 /3 4 8 r. L ib a n iu s z p o w o ła n y z o s ta ł n a m ocy e d y k tu c e s a rz a K o n s ta n c ju s z a II do K o n s ta n ty n o p o la 15. W 3 5 4 r. p o w ró c ił do sw ojego r o d z in n e g o m i a s t a - A n tio c h ii. L a t a 3 9 1 -3 9 2 b y ły d la n ie g o b a rd z o n ie k o rz y s tn e . N a jp ie r w z a jm o w a ł się u m ie r a ją c ą to w a r z y s z k ą sw ojego ży cia, k tó re j im ie n ia n ie zn am y , p o te m z m a r ł je g o sy n , k tó r y w r a c a ją c z K o n s ta n ty n o p o la u le g ł w y p a d k o w i16.
F ra n c e s c o G re lle u w a ż a , że L ib a n iu s z z o s ta ł w X V II w ie k u n a now o o d k r y ty z w ła sz c z a p rz e z G o th o f re d u s a , k tó r y o p ra c o w a ł k o m e n ta r z o c h a r a k te r z e p r a w n o h is to ry c z n y m do I V M ó w L ib a n iu s z a 17. K a z im ie rz Z a k rz e w s k i w k o n te k ś c ie ro z w a ż a ń n a d a n tio c h e ń s k ą r e to r y k ą n a z w a ł go „ n a jś w ie tn ie j sz y m p rz e d s ta w ic ie le m k u l t u r y g re c k ie j w A n tio c h ii”18.
10 Cyt. za: L. Małunowiczówna, Wstęp, [w:] Libanios. Wybór mów..., s. XXXVII.
11 Zdaniem Aleksandra Krawczuka miało to miejsce najprawdopodobniej w 341 r. - idem,
Ród Konstantyna, Warszawa 1972, s. 92.
12 A. Eckmann, op. cit., kol. 938. 13 T. Szeląg, op. cit., s. 562.
14 L. Małunowiczówna, Wstęp, Libanios. Wy bór mów..., s. XLI. O kontaktach Libaniusza z Julianem Apostatą szerzej zob. H.U. Wiemer, Libanios und Julian, Studien zum Verhältnis
von Rhetorik und Politik im Vierten Jahrhundert n. Chr., München 1995, s. 13-14; U. Criscuolo, Introduzione, [w:] Libanio. Allocuzione a Giuliano per l’arrivo in Antiochia (or. 13). Testo, introduzione, traduzione e commentario, ed. U. Criscuolo, Napoli 1996, s. 23-30. O przyjaźni
między Libaniuszem a Julianem pisze także Hermiasz Sozomen, który konsekwentnie nazywa Libaniusza Syryjczykiem; por. np. H. Sozomen, Historia Kościoła, tł. S. Kazikowski, Warszawa 1980, (ks. VI, rozdz. 1), s. 354.
15 Por. L. Małunowiczówna, Wstęp, [w:] Libanios. Wybór mów..., s. XLI.
16 K. Stebnicka, Libanios i patriarchowie - z dziejów wspólnoty żydowskiej w Antiochii, [w:] Chrześcijaństwo u schyłku starożytności, t. VI: Studia zródłoznawcze, red. P. Janiszewski, E. Wipszycka, R. Wiśniewski, Warszawa 2007, s. 88.
17 Szerzej zob. F. Grelle, Libanio ad Antiochia, „Labeo” 5 (1959), s. 227. 18 K. Zakrzewski, Historia Bizancjum, Kraków 2007, s. 15.
1. S tu d e n c i L ib a n iu sz a w A n tio c h ii
W p ołow ie IV w ie k u n .e . A n tio c h ia n a d d o ln y m O ro n te s e m b y ła je d n y m z n a jb o g a ts z y c h i n a jc ie k a w s z y c h m ia s t c e s a r s tw a rz y m s k ie g o 19. C e n tr a ln a u lic a m ia s ta , s o lid n ie w y b ru k o w a n a i o z d o b io n a k o lu m n a d ą , b y ła o ś w ie tla n a no cą. W m ie śc ie z n a jd o w a ły się te a tr y , h ip o d ro m , ła ź n ie . W M o w ie X I L ib a n iu s z a c z y ta m y : „ te a t r z a ś ro z b rz m ie w a w s p ó łz a w o d n ic tw e m fletów , k ita r , głosów i w ie lo m a ro d z a ja m i ro z ry w e k sc e n ic z n y c h . K tó ż b y p o tr a f ił d o b rz e o p isa ć in n e ro d z a je te a tr ó w ? J e d n o w z n ie s io n e d la z a p a s ó w w s z e rm ie rc e , in n e d la w a lk lu d z i ze z w ie rz ę ta m i - w s z y s tk ie z n a jd u ją się w ś r o d k u m ia s ta i n ie z m u s z a ją p rz e z d a le k ą d ro g ę d o z n a w a ć p rz y k ro ś c i p r z e d p rz y je m n o śc ia - m i”20, a ta k ż e „[...] k tó ż n a p r a w d ę n ie p o d z iw ia łb y ła ź n i? J e d n e d o sto so w a n e s ą do zim y, d r u g ie o d p o w ie d n ie s ą n a la to , je d n e o c h ro n io n e s ą p rz e d g w a ł to w n y m i w ia tr a m i, d ru g ie ja k b y w p o w ie tr z u w is z ą i n ie m a ją n ic w sp ó ln e g o z z ie m ią ”21.
A n tio c h ia w IV w ie k u b y ła co do w ie lk o śc i tr z e c im m ia s te m c e s a r s tw a rz y m s k ie g o po R z y m ie i A le k s a n d r ii22. W e d łu g L ib a n iu s z a w r o k u 3 6 3 m ie s z k a ło ta m około 150 ty s. m ie s z k a ń c ó w 23, w e d łu g J a n a C h ry z o s to m a n a to m ia s t około 386 r. - 2 0 0 ty s . osó b 24, a le in n e ź ró d ła m ó w ią n a w e t o 8 0 0 ty s . J e d n a k z d a n ie m W a ld e m a ra C e r a n a lic z b ą n a jb a r d z ie j p ro w d o p o d o b n ą j e s t 500 ty s. W n a u c e is tn ie je k ilk a s ta n o w is k w y ja ś n ia ją c y c h te ro z b ie ż n o śc i. M ięd zy in n y m i ta k ie , że d a n e L ib a n iu s z a czy J a n a C h ry z o s to m a n ie u w z g lę d n ia ły k o b ie t, d z ie c i czy n ie w o ln ik ó w 25. T a k ą o p in ię p o d z ie lił n ie d a w n o P i o t r S zczu r. N a p o tw ie rd z e n ie te j te z y p rz y to c z y ł d a n e o liczb ie o fia r tr z ę s ie ń z 5 2 6 r., p r z e k a z a n e p rz e z J a n a M a la la s a i P ro k o p iu s z a . S k o ro w c z a sie tegoż tr z ę s ie n ia z ie m i z g in ęło 2 5 0 ty s . (J. M a la la s ) lu b 3 0 0 ty s . osób (P ro k o p iu sz ), to w p r z e c ią g u n ie c a ły c h d w ó ch w ie k ó w lic z b a m ie s z k a ń c ó w A n tio c h ii m u s ia ła b y w z ro s n ą ć w sp o só b n ie p ra w d o p o d o b n y 26. J a n I lu k u w a ż a , że w połow ie IV w ie k u A n tio c h ia lic z y ła ok. 4 0 0 ty s . lu d z i27. M ia s te m , k tó re g o liczb a
19
P. Szczur, Problematyka społeczna w późnoantycznej Antiochii na podstawie nauczaniahomiletycznego Jana Chryzostoma, Lublin 2008, s. 37. Na temat znaczenia Antiochii na Wscho
dzie w IV w. zob. szerzej P. Filipczak, Bunty i niepokoje w miastach wczesnego Bizancjum
(IV wiek n.e.), Łódź 2009, s. 56-58.
20
Or. XI, 218-219, [w:] Libanios. Wybór mów..., s. 66.21
Or. XI, 220, ibidem, s. 66-67.22
E. Soler, Le sacré et le salut à Antioche au IV siècle apr. J.-C. Pratiques festives etcomportements religieux dans le processus de christianisation de la cité, Beyrouth 2006, s. 7.
23
Ep. 1119.24
In S. Martyrem Ignatium, 4, PG, t. 50, Paris 1862, kol. 591.25
W. Ceran, Rzemieślnicy i kupcy w Antiochii i ich ranga społeczna (II połowa IV wieku), Wrocław 1969, s. 23.26
Szerz. zob. P. Szczur, op. cit., s. 51.27
J. Iluk, Żydowska politeja i Kościól w Imperium Rzymskim u schyłku Antyku, t. 1: Janam ie s z k a ń c ó w w z r a s ta ła im p o n u ją c o w IV w ie k u b y ł K o n s ta n ty n o p o l. L ic z b a t a s t a ł a się je d n a k b a rd z ie j z n a c z ą c a w V i V I w ie k u 28.
W IV w ie k u w A n tio c h ii p o s łu g iw a n o się g łó w n ie g re k ą . U ż y w a n o ta k ż e ję z y k a ła c iń s k ie g o , a ra m e js k ie g o , s y ry jsk ie g o . G ro s o d n a le z io n y c h in s k ry p c ji z a p is a n y c h z o sta ło w ję z y k u g re c k im , n ie lic z n e w ła c in ie 29. L ib a n iu s z , m iło ś n ik h e lle n iz m u , u b o le w a ł n a d t ą te n d e n c ją : „ D ru g a k lę s k a s p a d ła n a s z tu k ę w ym ow y: u c ie c z k a od ję z y k a g re c k ie g o i p o d ró ż e m o rs k ie do I ta lii lu d z i u s iłu ją c y c h o p a n o w a ć t a m te js z ą m o w ę, bo ic h z d a n ie m m o w y ła c iń s k ie s ta ły się p o tę ż n ie js z e od m ó w g r e c k ic h i po ic h s tr o n ie j e s t m o c i b o g a c tw o , w g re c k ic h z a ś n ie m a n ic p ró c z n ic h s a m y c h (§ 2 1 4 )”30.
L ib a n iu s z ro z p o c z ą ł n a u c z a n ie w A n tio c h ii w 3 5 4 r. T rw a ło ono co n a j m n ie j 39 la t. J e g o o s ta tn i z a c h o w a n y lis t d a to w a n y j e s t n a ro k 393. F a k ty c z n ie m ó g ł n a u c z a ć d łu ż e j. P o p rz y b y c iu do A n tio c h ii L ib a n iu s z p o czątk o w o m ia ł s t a t u s so fis ty p ry w a tn e g o . W ty m c z a sie w m ie śc ie n a d O ro n te s e m n a u c z y c ie la m i r e to r y k i b y li: Z e n o b iu sz , k tó r y z ra c ji w ie k u z m a r ł p r a w d o p o d o b n ie k ilk a m ie s ię c y p ó ź n ie j, c z ę sto n ie o b e c n y A k a c ju sz , k tó r y p o rz u c ił A n tio c h ię d la ro d z in n e g o m ia s ta C e z a re i, a ta k ż e E u b o u lo s s p rz e c iw ia ją c y się p rz e d s ię w z ię c io m L ib a n iu s z a i p o z y s k iw a n iu p rz e z n ie g o n o w y c h s tu d e n - tó w 31. O koło 3 6 3 - 3 6 4 w A n tio c h ii s p o ty k a m y : L ib a n iu s z a , E u b u lo s a i S tr e te - gio sa. Z d a n ie m J e a n a F. D u n e a u t e n o s ta tn i o tr z y m a ł k a te d r ę po A k a c ju s z u d z ię k i p ro te k c ji sa m e g o L ib a n iu s z a 32. O koło 388 r. m ia s to p o s ia d a ło co n a j m n ie j tr z y k a t e d r y r e to r y k i, k tó r e z a jm o w a li L ib a n iu s z , E u z e b iu s z 33 i je d e n la ty n is ta . P o d k o n ie c ży cia L ib a n iu s z a lic z b a k a t e d r n a jp ra w d o p o d o b n ie j w z ro s ła do c z te r e c h 34.
B ę d ą c n a u c z y c ie le m p r y w a tn y m , L ib a n iu s z n a u c z a ł u sie b ie lu b w p o m ie s z c z e n ia c h w y n a ję ty c h . G d y je g o s t a t u s u le g ł z m ia n ie , n a u c z a ł w th e a tr o - n ie 35 p o ło ż o n y m b lis k o t h e a t r o n u A k a c ju s z a . W liśc ie 722 c z y ta m y o D ioge- n e s ie , k tó r y to w a rz y s z y ł A k a c ju sz o w i aż do d rz w i je g o th e a t r o n u , a n a s tę p n ie szy b k o u d a ł się do s a li L ib a n iu s z a 36. M ię d z y n a u c z y c ie la m i czy ic h u c z n ia m i d o ch o d ziło c z a s a m i do sp o ró w i a n im o z ji. L ib a n iu s z b a rd z o k r y ty c z n ie w y r a ż a ł się o Z e n o b iu sz u . M ów ił, że g d y t e n n a u c z a ł w A n tio c h ii, b y ł „ c ie n iem
28
M. Salamon, s.v., Konstantynopol, [w:] Encyklopedia kultury bizantyńskiej, red. O. Ju rewicz, Warszawa 2002, s. 281.29
P. Szczur, op. cit., s. 53.30
Cyt. za L. Małunowiczówna, Wstęp, [w:] Libanios. Wybór mów..., s. XLV.31
J.F. Duneau, Les écoles dans les provinces de l’emoire byzantin jusqu’a la conquêtearabe, Thèse présentée pour le doctorat, Paris 1971, s. 103-104.
32
Por. ibidem, s. 104, przypis 3.33
Ep. 907.34
J.F. Duneau, op. cit., s. 105.35
Na temat theatronu szerzej zob.: Theatron. Rhetorische Kultur in Spätantike und Mittelalter. Rhetorical Culture in Late Antiquity and the Middle Ages, Herausgegeben von Michael Grünbart, Berlin - New York 2007.
so fistó w ” (I,8). L ib a n iu s z n a t o m i a s t w s p ó łp ra c o w a ł z g r a m a ty k a m i, sp o śró d k tó r y c h w y m ie n ia : K le o b o u lo sa , K a llio p io s a , J u lio s a , E u d a im o n a , H a r p o k r a - tio n a . C zę ść u c z n ió w ty c h g r a m a ty k ó w t r a f i a ł a p ó źn iej do n ie g o 37.
L ib a n iu s z z a c z ą ł o trz y m y w a ć p e n s ję od m ia s ta . Z a c h o w a ły się ś w ia d e c tw a , że p o b ie ra ł j ą w 3 5 7 r. (Or. I,8 0 ) i w l a ta c h 3 5 9 -3 6 0 (ep. 28 )38. O trz y m y w a ł ta k ż e su b w e n c je od uczniów . W k w e s tia c h fin a n s o w y c h w y k a z y w a ł ta k t. In te rw e n io w a ł, g d y w ie d z ia ł, że s y tu a c ja f in a n s o w a ro d zicó w u c z n ia n ie je s t zła. P is a ł do A n a to liu s a I, że s u m a , k t ó r ą p r z e k a z u je n a u tr z y m a n ie O p ta tu - s a III. j e s t n ie w y s ta r c z a ją c a (ep. 80).
P a u l P e t i t w k s ią ż c e L e s E t u d i a n t s d e L ib a n iu s . U n p r o fe s s e u r d e F a c u lté
e t ses élèves a u b a s e m p ir e p o d d a ł a n a liz ie z a c h o w a n e re la c je o 198 s t u d e n
ta c h L ib a n iu s z a . O czy w iście p o jęcie u c z n ia n ie j e s t je d n o z n a c z n e , g dyż n ie k tó rz y b y li z a p is a n i u L ib a n iu s z a , in n i z a p is a n i u in n e g o p ro fe s o ra , a le sp o ra d y c z n ie s łu c h a li je g o w y k ład ó w . Z d a r z a ły się s y tu a c je , że n ie k tó r z y (np. D e m e triu s I) n ie słu c h a li w ogóle w y k ład ó w m is trz a , a u w a ż a li się za jego uczniów , ja k o że o trz y m y w a li r e g u la r n ie jego p ra c e 39. P e tit p o d aje liczbę s tu d e n tó w L ib a n iu s z a w k o lejn y c h la ta c h : 8 (3 5 4 -3 5 5 ), 17 (3 5 5 -3 5 6 ), 15 (3 5 6 -3 5 7 ), 17 (3 5 7 -3 5 8 ), 22 (3 5 8 -3 5 9 ), 26 (3 5 9 -3 6 0 ), 22 (3 6 0 - 3 6 1 ) , 25 ( 3 6 1 -3 6 2 ) , 22 (3 6 2 -3 6 3 ), 13 (3 6 3 -3 6 4 ), 17 (3 6 4 -3 6 5 ), 9 (3 8 8 -3 8 9 ), 6 (3 9 0 -3 9 1 ), 5 (3 9 1 -3 9 2 ), 8 (3 9 2 - 3 9 3 )40. J e d n a k zw y k le b y w a ło w ięcej s tu d e n tó w . Z l i s t u 4 0 5 w y n ik a , że n a p rz e ło m ie 3 5 4 i 3 5 5 r. c h ó r r e t o r a liczy ł w ięcej n iż 50 osób. Z d a n ie m F r i t z a S c h e m m e la lic z b a t a w c ią g u r o k u m o g ła w y n o sić m ię d z y 50 a 8 0 41. N ie b e z w p ły w u n a to p o z o s ta w a ły w y d a r z e n ia p o lity c z n e . I t a k n p . ś m ie rć J u l i a n a A p o s ta ty sp o w o d o w a ła z m n ie js z e n ie liczb y s tu d e n tó w , n a co w s k a z u je w z r o s t lis tó w k ie r o w a n y c h p rz e z n a u c z y c ie la w ic h s p ra w ie . C z a s a m i m ię d z y ó w c z e s n y m i r e t o r a m i d o c h o d z iło do k o n k u r e n c y jn e g o u b ie g a n ia się o u c z n ia . Z d a n ie m K in g i R e k u c k ie j-B u g a js k ie j p o s ta w a L ib a n iu s z a w ty m a s p e k c ie b y ła w yso ce m o r a ln a , g d y ż n a ogół s z a n o w a ł a u t o r y t e t sw o ic h k o le gów i o d r a d z a ł ojcom w y s y ła n ie d ziec i p o z a r o d z im ą p ro w in c ję , je ż e li w d a n y m m ie śc ie m o ż n a b y ło u z y s k a ć p o d o b n ą w ie d z ę 42. L ib a n iu s z p rz y jm o w a ł w ie lu gości b ę d ą c y c h p rz e ja z d e m w A n tio c h ii.
S tu d e n c i L ib a n iu s z a p o c h o d z ili z A n tio c h ii, S y rii, F e n ic ji, P a le s ty n y , C y licji, M e z o p o ta m ii, E u p h r a te n s is , B ity n ii, A rm e n ii, G a la c ji, K a p a d o c ji, P a fla
-37 Ibidem, s. 106.
38 Szerzej zob. ibidem, s. 108.
39 P. Petit, Les Étudiants de Libanius. Un professeur de faculté et ses élèves au bas empire, Paris 1957, s. 19.
40 Ibidem, s. 60-61.
41 F. Schemmel, Der Sophist Libanios als Schiller und Lehrer, „Neuer Jahrbücher für das Klassische Altertum” 20 (1907), s. 57.
42 K. Rekucka-Bugajska, Program greckiej szkoły retorycznej w świetle świadectw Libanio-
gonii, K o n s ta n ty n o p o la , L ik a o n ii, Iz a u rii, P izy d ii, A zji, A ra b ii, P a m filii, E g ip tu , H e lle s p o n tu 43. K ilk u u c z n ió w w ręcz z a m ie s z k iw a ło u L ib a n iu s z a . W opiece n a d ty m i u c z n ia m i p o m a g a ł m u U r a n iu s . Z a m ie s z k u ją c y p rz e z k ilk a la t u L ib a n iu s z a H e r o d ia n u s s t a ł się je g o a s y s te n te m 44.
R e to r c z ęsto p is a ł listy . W s p r a w ie je d n e g o s t u d e n t a z a c h o w a ło się ś r e d n io 6 - 7 lis tó w 45. N ie k tó rz y p r z e b y w a li u L ib a n iu s z a j e d e n ro k , in n i d w a , trz y , cztery , pięć, a n a w e t sz e ść i w ięcej46. L ib a n iu s z m o cn o k ry ty k o w a ł p r a k ty k ę p rz e d w c z e sn e g o o p u s z c z a n ia szkoły. U w a ż a ł, że d o k o n u je się to z k r z y w d ą d la s tu d e n t a , a i n a u c z y c ie lo w i n ie p o z w a la to u jrz e ć w y n ik ó w p ra c y d y d a k ty c z n e j. D ow odzi te g o M o w a d o A n a k s e n tio s a 47. L ib a n iu s z d b a ł 0 w ła śc iw y p o zio m n a u c z a n ia w sw ojej sz k o le 48.
L ib a n iu s z , choć n ie c h ę tn ie o d n o sił się do s tu d ió w p ra w n ic z y c h , to je d n a k d o c e n ia ł z n a c z e n ie n a u c z a n ia p r a w a i d ą ż y ł do s tw o r z e n ia w A n tio c h ii m ie j sk ie j k a t e d r y p r a w a . W ty m c e lu p o z y s k iw a ł p rofesorów . W 3 5 5 r. p ro s ił S ila n o s a z K o n s ta n ty n o p o la o p rz y b y c ie do A n tio c h ii, a r g u m e n tu ją c , że „ s tu d e n to m tr z e b a m i s t r z a p r a w a ”49. W 3 5 6 r. p o n a w ia ł z a p ro s z e n ie do te g o p ro fe s o ra 50. W A n tio c h ii m ia ł n a jp ra w d o p o d o b n ie j chw ilow o n a u c z a ć E u d a j- m o n z P elu zy , p ro fe s o r r e to r y k i, p o e ta i a d w o k a t51. D u n n e a u u w a ż a , że n a u c z a n ie p r a w a w A n tio c h ii m u s ia ło z n a jd o w a ć się w r ę k a c h p ra k ty k ó w 1 n ie by ło k o n k u re n c y jn e w z g lę d e m B e jr u tu .
L is ty L ib a n iu s z a w s p o m in a ją G y m n a s iu s a . Z l i s t u 401 d o w ia d u je m y się, że w io s n ą 355 r. p r e fe c tu s p r a e to r io S tr a te g iu s z a p ro p o n o w a ł G y m n a s iu s o w i p rz y b y c ie do A n tio c h ii, a le t e n w a h a ł się o p u śc ić K o n s ta n ty n o p o l. W d ru g ie j po ło w ie 3 5 6 r. L ib a n iu s z p is a ł do A r a x iu s a , że G y m n a s iu s p rz y je c h a ł, je d n a k z a m ie r z a p o w ró cić do K o n s ta n ty n o p o la (ep. 503). W liś c ie 5 0 4 p is a ł do A ris te - n e ta , że G y m n a s iu s w y je c h a ł z A n tio c h ii, a w liś c ie 537 z k o ń c a 356 r. ( ta k ż e do A r is te n e ta ) , że n ie w r a c a do A n tio c h ii, m im o w y siłk ó w p o d ję ty c h w ty m k i e r u n k u p rz e z S tr a te g iu s a . Z d a n ie m S e e c k a G y m n a s iu s b y ł k o n s u le m S y rii, je d n a k P. P e t i t w ą tp ił w t a k ą in fo rm a c ję 52. G y m n a s iu s u to ż s a m ia n y j e s t z s o f is tą z S y d o n u , k tó r y p o z o s ta w ił po so b ie w s p o m n ie n ia o D e m o s te n e s ie . N a jp ra w d o p o d o b n ie j b y ł p o g a n in e m , sk o ro L ib a n iu s z p is a ł o n im , że „ u n ik a ł
43
P. Petit, Les Étudiants de Libanius..., s. 114.44
Ibidem, s. 145-146.45
Ibidem, s. 68.46
Ibidem, s. 63.47
K. Rekucka-Bugajska, Program greckiej szkoły retorycznej..., s. 121.48
Ibidem, s. 125-126.49
Ep. 433.50
Ep. 486.51
J.F. Duneau, op. cit., s. 121. Zob. także B. Puech, Orateurs et sophistes grecs dans lesinscriptions d’époque impériale, Paris 2002, s. 236. Zob. listy Libaniusza 108, 132, 255, 315,
354, 632, 633, 826, 1057.
52
Szerzej zob. P. Petit, Les fonctionnaires dans l’oeuvre de Libanius. Analyse prosopogra-ty c h , k tó r y c h tr z e b a u n ik a ć i c h o d z ił do ty c h , do k tó r y c h n ie p ó jść b y ło b y n ie s p ra w ie d liw o ś c ią ” (ep. 5 0 4 )53.
U cz n io w ie L ib a n iu s z a , n a u c z a ją c y p ó źn iej w G a z ie , C e z a re i K a p a d o c k ie j, A le k s a n d rii, G a la c ji, C e z a re i P a le s ty ń s k ie j, K o n s ta n ty n o p o lu , a n a w e t w A te n a c h , z a s ila li n o w e k a d r y n a u c z y c ie ls k ie w sz k o ła c h , z w ła s z c z a g r a m a ty k i. P r z y g o to w y w a li się t a k ż e do o b ję c ia i n t r a t n y c h f u n k c ji w s t r u k t u r a c h p a ń stw o w y c h . S ta w a li się u r z ę d n ik a m i, d e k u r io n a m i, a d w o k a ta m i. L ib a n iu s z b y ł ś w ia d o m , że z n a jo m o ś ć p r a w a p o m a g a n ie ty lk o w z d o b y w a n iu i n t r a t n y c h u rz ę d ó w , a le j e s t p r z y d a t n a w ż y c iu p o lity c z n y m , p o m a g a w p ły w a ć n a lo sy m i a s t a , p ro w in c ji czy c e s a r s tw a . U b o le w a ł j e d n a k n a d ty m , że n ie k tó r z y m ło d z ie ń c y n a z b y t sz y b k o o p u s z c z a ją sz k o łę r e to r y k i, b y s tu d io w a ć p ra w o .
W a ż n y m c e le m sz k o ły re to ry c z n e j, obok p o z n a n ia z a s a d s te n o g ra f ii, było o p a n o w a n ie p rz e z u c z n ió w s z tu k i p r z e m a w ia n ia , z a s a d m n e m o te c h n ik i, u m ie ję tn o ś c i a k to r s k ic h , j a k ró w n ie ż p e w n y c h p o d s ta w ó w czesn ej p sy c h o lo gii. W s z tu c e p r z e m a w ia n ia lic zy ły się: g e s ty k u la c ja , s y lw e tk a , p o s ta w a , głos, je g o s iła i b a r w a , tu d z ie ż o d w a g a . R e to r g a n ił ty c h , k tó rz y m a ją c o k a z ję do
z a b r a n ia g ło su , z p o w o d u lę k u czy n ie ś m ia ło ś c i b a li się te g o uczynić.
W M o w ie X X X V L ib a n iu s z p is a ł: „ J a k ie s ą o b o w ią z k i u rz ę d n ik ó w ? S łu ży ć p a ń s tw u r a d ą , w y s tę p o w a ć z w n io s k a m i o d n o ś n ie te g o , co n a le ż y ro b ić, u n i e m o ż liw ia ć n ie g o d z iw e p rz e d s ię w z ię c ia , p o d trz y m y w a ć o p in ię je d n e g o , o p ie ra ć się z d a n iu d ru g ie g o , o rg a n iz o w a ć tłu m w okół ty c h , k tó rz y rz ą d z ą c s t a r a j ą się o d o b ro p a ń s tw a , a z w a lc z ać ty c h , k tó r z y n ie d b a ją o je g o dobro. P r z e c iw s ta w ia ć się w c z a sie n a r a d z d a n iu z a rz ą d z a ją c y c h , m o w ą ra c z e j w z b u d z a ć o b a wy, n iż s a m e m u się lę k a ć . N a ty m p o le g a d z ia ła ln o ś ć p o lity c z n a ”54.
P a u l P e t i t z a ją ł się k w e s tią p rz y n a le ż n o ś c i k o n fe sy jn e j s tu d e n tó w L ib a- n iu s z a . N a 100 osób, d oliczył się 12 c h r z e ś c ija n i 88 p o g a n 55. N ajw ięcej c h r z e ś c ija n p o b ie ra ją c y c h n a u k i u L ib a n iu s z a p o ch o d ziło z K a p a d o c ji i A rm e- n ii56. C h o cia ż n ie d y s p o n u je m y d o k ła d n y m i d a n y m i, w id a ć , że do je g o sz k o ły u c z ę s z c z a li g łó w n ie n ie c h rz e ś c ija n ie . S łu s z n ie J a n I lu k p isz e , że „w d ru g ie j po ło w ie IV w ie k u m ie s z k a ń c y p ro w in c ji w sc h o d n ic h , d la k tó r y c h g r e k a j e s t ję z y k ie m ro d z im y m , a re lig ie h e lle n is ty c z n e n a d a l z a d o w a la ją ic h p o trz e b y d u c h o w e [...] n ie s ą c h rz e ś c ija n a m i, a le ta k ż e n ie s ą p o g a n a m i. [...] S p ro w a d z a n ie w e w sp ó łc z e sn y c h tłu m a c z e n ia c h k a ż d e g o H e lle n a , » n a p o tk a n e g o « w k a z a n ia c h w s c h o d n ic h O jców K o ścio ła, do p o z io m u p ó łd z ik ie g o p o g a n in a , j e s t o d e b r a n ie m m u b a rd z o b o g a te g o d z ie d z ic tw a k u ltu ro w e g o ”57. 53 Ibidem, s. 118-119.
54 Cyt. za K. Rekucka-Bugajska, Przygotowanie zawodowe w szkole retorycznej Libaniosa, „Meander” 7-8 (1984), s. 319.
55 P. Petit, Les Etudiants de Libanius..., s. 113. 56 Ibidem, s. 119.
S tu d e n c i pochodzący z F enicji, k tó ry c h im io n a się zachow ały, to: B a s s u s II (359 r.), C e ls in u s , C h ry s o g o n u s , C y rillu s I (p o g a n in ), S y n E u s t a t h i u s a V (388, p o g a n in ), H e r c u lia n u s (p ra w d o p o d o b n ie p o g a n in ), H y p a tiu s I, J u l i u s II, L e o n tiu s V I (360), M a r c ia n u s XV (360), M a g n u s I I I (355, p o g a n in ), P a r th e n o - p e u s , P o ly b iu s (364, p o g a n in ), S c y la c iu s II I (p o g a n in ), S y n S o p h r o n iu s a II (360)58.
2. L egu m m a te r
Z lis tó w i m ó w L ib a n iu s z a m o ż n a w yłow ie in fo rm a c je o s a m y m B e ry to s i o sz k o le p r a w a ta m is tn ie ją c e j, ch o c iaż s a m L ib a n iu s z n ie n a u c z a ł n ig d y w B e jru c ie 59. W liśc ie z 361 r. do A n a to liu s a , c o n s u la r is P h o e n ic e s, w k tó ry m L ib a n iu s z p o le c a ł je d n e g o ze sw o ic h s tu d e n tó w - G r e k a z w a n e g o H ila r in u - se m , o k re ś lił B e jr u t ja k o le g u m m a te r 60. F a k t, że A n a to liu s b y ł c h r z e ś c ija n i n e m 61, dow odzi, że n ie w a h a ł się z w ra c a ć do u r z ę d n ik ó w w y z n a ją c y c h c h r z e ś c ija ń s tw o w s y tu a c ja c h , w k tó ry c h ch o d ziło o d o b ro uczniów . W liśc ie z 365 r. o k re ś lił B e jr u t ja k o u rb s P h o e n ic ia e e le g a n tis s im a . W iem y te ż , że A n d ro n ic u s u ro d z o n y w K o n s ta n ty n o p o lu , k tó re g o w u jk ie m b y ł S tr a te g iu s I, p o g a n in i u c z e ń L ib a n iu s z a w K o n s ta n ty n o p o lu , g d z ie ś p o m ię d z y 3 4 9 a 351 r., m ia ł b u d o w a ć a k w e d u k t w B e jru c ie (Or. L X II)62.M a g n u s II I, u c z e ń L ib a n iu s z a w l a t a c h 3 5 5 - 3 5 6 , p o g a n in w c z a s a c h J u l i a n a , p o d p a lił k o śció ł w B e jru c ie . W c z a s a c h J o w ia n a m u s ia ł go o d b u d o w a ć n a w ła s n y k o s z t63. W 3 6 4 r. c h c ia ł b y ć a d w o k a te m p rz y tr y b u n a le z a rz ą d c y F e n ic ji. S tą d w lis ta c h L ib a n iu s z a (1 2 7 0 -1 2 7 2 ) p r o ś b a s k ie r o w a n a do S c y la c iu s a o pom oc d la M a g n u s a w te j s p r a w ie , a ta k ż e d la d w ó ch d a w n y c h z a rz ą d c ó w F e n ic ji G a ia n u s a i A n d ro n ic u s a . Z d a n ie m L in d y J . H a ll j e s t on to ż s a m y z M a g n u s e m V in d a o n iu s e m , o k tó ry m w s p o m in a C .T h. 1 .2 8 .3 64. W liście 1375 z 363 r. do G a ia n u s a z a w a r ta j e s t in fo rm a c ja o H e rm o g e n e - sie V, k tó r y s tu d io w a ł p ra w o w B ejru c ie. S tu d ia p ra w n ic z e p o d ją ł z w oli ojca65.
W liśc ie 877 z 3 8 8 -3 8 9 r. L ib a n iu s z m ó w ił o m a łż e ń s tw ie , ja k ie C e ls in u s , p o g a n in , k tó r y w c z e śn ie j p ia s to w a ł fu n k c ję z a rz ą d c y w ie lu p ro w in c ji66, m ia ł z a w rz e ć z c ó rk ą J u l i a n u s a X V III w B e jru c ie 67.
58 P. Petit, Les Etudiants de Libanius..., s. 117.
59 P. Collinet, Histoire de l’école de droit de Beyrouth, Paris 1925, s. 31. 60 List 566 (Wolf), nr 652 (Forster), s. 596.
61 P. Petit, Les fonctionnaires..., s. 37. 62 Ibidem, s. 41.
63 Ibidem, s. 152.
64 Por. także L. J. Hall, Roman Berytus. Beirut in late antiquity, London - New York 2004, s. 142.
65 P. Petit, Les fonctionnaires... , s. 123. 66 Ibidem, s. 62.
L ib a n iu s z , p rz e ś w ia d c z o n y o p ię k n ie i ro li B e jr u tu , ró w n o c z e śn ie u b o le w a ł, że d z ia ła ją c a ta m s z k o ła p r a w a p rz y c ią g a w ie lu je g o uczniów . B y ł ś w ia d o m s p a d k u p o p u la rn o ś c i s tu d ió w re to ry c z n y c h 68. J o h a n n S tr a u c h w 1662 r. p is a ł, że L ib a n iu s z - z a z d ro s n y o n a p ły w s tu d e n tó w do B e jr u tu - s t a r a ł się z ro z u m ie ć ra c je ta k ie g o s t a n u rz e c z y 69. D o ty c h c z a s s tu d io w a n ia p r a w a p o d e jm o w a li się p r z e d e w s z y s tk im p r z e d s ta w ic ie le u b o ż s z y c h ro d z in , a ci z b o g a ts z y c h z a jm o w a li się r e to r y k ą . J e d n a k ż e s t u d i a p r a w n ic z e s ta w a ły się z c z a s e m c o ra z b a rd z ie j a tr a k c y jn e , o k a z u ją c się s k u te c z n ą p r z e p u s tk ą do d a lsz e j k a rie ry . Ś w ia d c z y ch oćby o ty m p r z y k ła d T h e o d o tu s a III, k tó r y w ed le w o li sw ojego ojca m ia ł s tu d io w a ć r e to r y k ę , je d n a k ż e z d e c y d o w a ł się n a u c ie c z k ę do B e jr u tu . D o s tu d io w a n ia p r a w a b y ł p rz e z n a c z o n y p rz e z ojca s ta r s z y b r a t T h e o d o tu s a III. L ib a n iu s z p o p ro sił G a ia n u s a (ep. 1375), n a m ie s tn ik a F e n ic ji, a b y p r z y m u s ił T h e o d o tu s a do p o s łu s z e ń s tw a w oli sw ojego
70 ojca .
L ib a n iu s z n ie l ę k a ł się in te r w e n io w a ć w s p r a w a c h sw o ic h u czniów . W liśc ie 87 in fo rm u je p r o fe s o ra p r a w a w B e ry to s D o m n iu s a (czy D o m n in u - sa), że j e d e n z je g o u c z n ió w s t a ł się a d w o k a te m p r z y M o d e s tu s ie 71. L a te m 356 r. p isz e do D o m n in u s a 72 w s p ra w ie A r te m o n a z A n tio c h ii. W liś c ie 1170, p is a n y m n a p rz e ło m ie m a r c a i k w ie tn ia 3 6 4 r., L ib a n iu s z in te r w e n iu je n a rz e c z A p r in g iu s a u d a ją c e g o się do B e j r u t u 73. W 361 r. p is z e do A n a to liu s a c o n s u la r is P h o e n ic e s w s p r a w ie F l a v i a n u s a 74. W 361 r. p isz e ta k ż e do S cyla- c iu s a o d n o ś n ie p e w n e g o an o n im o w e g o G r e k a 75. W 3 6 5 r. L ib a n iu s z n a p is a ł do H ie r iu s a z T a r s u w s p r a w ie je g o s y n a P e r e g r in u s a , k tó r y z n a la z ł się a k t u a l n i e w B e jru c ie , b y s tu d io w a ć p ra w o . P e r e g r in u s b y ł je g o d a w n y m u c z n ie m . L ib a n iu s z w y c h w a la u m ie ję tn o ś c i je g o no w eg o p ro fe s o ra , a p e lu ją c do ojca b y z w ię k sz y ł o p ła tę d la n a u c z y c ie le sw o je go s y n a , co n ie p ó jd zie n a m a r n e 76: „ P e r e g r in u s p o d w a ja ją c sw oje p rz y g o to w a n ie fa ch o w e p o św ię c ił się n a u c e p r a w a w t a k i sp o só b , że m o że m ie ć n a d z ie ję n a o s ią g n ię c ie z a s z c z y tó w i w y s o k ic h s ta n o w i s k o r a z z r o b ie n ie m a ją tk u . N a u c z y c ie l, k tó r y o b ja ś n ia m u k o d e k s , j e s t dobry, n ie c h ę tn ie w sp o m in a o p ie n ią d z a c h , a le z m u s z a go do te g o b ie d a . T a o p ła ta n a u c z y c ie la m o g ła b y w y d a w a ć się w y g ó ro w a n a , a le j e s t b a rd z o s k r o m n a , z w a ż y w sz y n a
68
Or. XXII, 21-23.69
J. Strauch, Berytus seu de metropoli Beryto. 1662. La dissertation latine et sa traduction française par Mireille Issa. Texte établi et présenté par Joy Tabet, Beyrouth 2009, s. 120.
70
P. Petit, Les Étudiants de Libanius..., s. 152. Por. także P. Petit, Les fonctionnaires..., s. 123.71
P. Petit, Les fonctionnaires... , s. 166.72
Ep. 447 Wolf, ep. 533 Foerster.73
P. Petit, Les fonctionnaires... , s. 157.74
Ep. 556 Wolf, ep. 641 Foerster.75
Ep. 1062 Wolf, ep. 1431 Foerster.w ie lk ą ilo ść k s ią ż e k , ja k i e p r z e s tu d io w a ł i d o św ia d c z e n ie n a b y te p rz e z n ieg o w lic z n y c h p o d ró ż a c h ”77.
P a u l P e t i t u w a ż a , że w c z a s a c h T e o d o z ju sz a le itm o tiv p o ja w ia ją c y się w m o w a c h L ib a n iu s z a (I, 2 1 4 - 2 1 5 , 2 3 4 , 2 5 5 -2 5 6 ; X L V III 2 2 - 2 6 , 2 8 , 29 i X LIX , 2 7 - 2 8 i 33) to u s k a r ż a n ie się n a z w y cięstw o ła c in y i p r a w a 78. W ty m c z a sie g r e k a b y ła ję z y k ie m filozofii, ła c in a ję z y k ie m p r a w a . Z d a n ie m A d a m a Z ió łk o w sk ieg o „człow iek W sc h o d u o a m b ic ja c h p o lity c z n y c h w y k ra c z a ją c y c h p o z a w ła s n e m ia s to i p ro w in c jo n a ln e k o in o n m u s ia ł p rz e z w y c ięż y ć p o g a rd ę do in n y c h ję z y k ó w n iż g r e k a i n a u c z y ć się ła c in y w s to p n iu u m o ż liw ia ją c y m c z y ta n ie l i t e r a t u r y p ra w n ic z e j”79. W je d n e j ze sw o ich m ó w z 381 czy 3 81/382 r. L ib a n iu sz u b o lew ał n a d ty m , że d la n ie k tó ry c h ję z y k g re c k i ja w ił się ja k o „ sk ała s te ry ln a , n a k tó re j szalen iec c h ciałb y ty lk o coś u p ra w ia ć ” (M ow a II, 44)80.
W liśc ie 117 w s p o m in a P a e o n iu s a I, k tó r y w P a le s ty n ie b y ł u c z n ie m A c a c iu s a I I 81, a w A n tio c h ii sa m e g o L ib a n iu s z a (lis ty 1 3 0 6 -1 3 0 7 ). P a e o n iu s w l a t a c h 3 5 8 -3 5 9 s tu d io w a ł w B e ry to s . W 3 6 4 r. z o s ta ł a d w o k a te m w P a l e s ty n ie . P ó ź n ie j p rz e tłu m a c z y ł n a g r e k ę B r e w ia r z E u tr o p iu s z a . P e t i t a r g u m e n tu je z n a jo m o ść ła c in y p rz e z P a e o n iu s a w ła ś n ie s tu d io w a n ie m p r a w a 82. B r e w ia r ia (e p ito m a e ) to s k ró to w e h is to r ie R z y m u p is a n e w o k re s ie p ó źnego a n ty k u , o d z w ie rc ie d la ją c e n u r t h is to r io g r a f ic z n y w l i t e r a t u r z e IV w ie k u . M ia ły o n e p o d trz y m y w a ć u c z u c ia p a tr io ty c z n e i słu ż y ć ja k o p om oce d y d a k ty c z n e w ć w ic z e n ia c h re to ry c z n y c h 83. E u tr o p iu s z o w e B r e v ia r iu m , n a p is a n e n a ż y cz en ie W a le n s a n a jp ra w d o p o d o b n ie j w 3 6 9 r., g d y s a m E u tr o p iu s z p e ł n ił fu n k c ję k ie ro w n ik a k a n c e la r ii W a le n s a , s ta ło się d z ie łe m n ie z w y k le p o c z y tn y m w c a ły m c e s a r s tw ie 84. K o m p e n d ia h is to ry c z n e o k a z y w a ły się p r z y d a tn e z w ła sz c z a ty m , k tó r z y p o c h o d z ili z p ro w in c ji i n ie z n a li czy te ż słab o z n a li h is to r ię R zy m u .
Ł a c in ą w e w sc h o d n ie j czę ści im p e r iu m p o s łu g iw a n o się t a k w c z a s a c h D io k le c ja n a , j a k i w c z e śn ie j. W o k r e s ie rz ą d ó w A u r e lia n a , Z e n o b ia , żo n a O d e n a ta z P a lm y ry , d o s tr z e g a ła p r z y d a tn o ś ć ję z y k a ła c iń s k ie g o , sk o ro „ k a z a
77 C yt. z a K. R e k u ck a -B u g ajsk a , Program greckiej szkoły retorycznej..., s. 126. 78 P. P e tit, Les Etudiants de Libanius..., s. 81.
79 A. Ziółkow ski, Historia powszechna. Starożytność, W a rsz a w a 2009, s. 958. 80 Por. P. C o llin e t, op. cit., s. 3 8 -3 9
81 P. P e tit u w a ż a , że O. S eeck (Die Briefe des Libanius, H ild e s h e im 1966, s. 227) b łęd n ie u to ż s a m ił P a e o n iu s a I z II. Ten z ko lei w św ietle lis tu 1080 L ib a n iu s z a m ia ł być w 393 r. p ro feso rem w ym ow y w m ieście T ab ia w G alacji. P. P e tit, Les Etudiants de Libanius..., s. 24.
82 P. P e tit, op. cit., s. 24; P. N e h rin g (red)., Brewiaria dziejów rzymskich. Sekstus Aure liusz Wiktor, Eutropiusz, Festus, W arsz a w a 2010, to m z aw ie ra: S e k s tu s a A u re liu s z a W ik to ra Liber de Caesaribus (Księga o Cezarach), E u tro p iu s z a Breviarium ab Urbe condita (Brewiarium od założenia Miasta), F e s tu s a Breviarium rerum gestarum populi Romani (Brewiarium dziejów ludu rzymskiego).
83 M. W iśniow olski, Łacińskie brewiaria historyczne w kulturze czytelniczej i politycznej Rzymu IV wieku n.e., B iały sto k 1985, s. 65.
ła o n a sy n o m m ó w ić po ła c in ie , to te ż po g re c k u m ó w ili z tr u d n o ś c ią lu b rz a d k o . S a m a n ie z n a ła t a k d o b rz e ję z y k a ła c iń s k ie g o , lecz m ó w iła n im p r z e zw y cięży w szy w s ty d ; m ó w iła te ż d o s k o n a le po e g ip s k u . H is to r ię A le k s a n d r ii i W sc h o d u z n a ła t a k d o b rz e , że p o d o b n o s p o rz ą d z iła je j w y ciąg . H is to r ię R z y m u c z y ta ła po g re c k u ”85. B r u n e lla M o ro n i u w a ż a , że p o s ta w a w ła d c ó w rz y m s k ic h po J u l i a n i e n ie b y ła w ro g a k u ltu r z e g re c k ie j. I ch o c iaż n ie za w sz e m u s ie li by ć o n i ś w ie tn y m i je j z n a w c a m i, to je d n a k k o n ie c z n o ść k o m u n ik o w a n ia się, o b ro n n o ść , u c z e s tn ic z e n ie w u ro c z y s to ś c ia c h re lig ijn y c h czy ludycz- n y c h z m u s z a ła ic h do o tw ie r a n ia się n a z n a jo m o ść g re k i i k u l t u r y h e lle n i- s ty c z n e j86.
W IV w ie k u n a W sc h o d z ie ła c in a b y ła ję z y k ie m e lit w o jsk o w y ch i a d m i n is tr a c y jn y c h . C h c ą c o s ią g n ą ć s u k c e s w in s ty tu c ja c h p a ń s tw o w y c h , tr z e b a było p o słu g iw a ć się ła c in ą . N ie k tó rz y z n a li t e n ję z y k ś w ie tn ie , n p . A m m ia n u s M a rc e lin u s z A n tio c h ii czy p o e ta K la u d iu s z K la u d ia n u s z A le k s a n d r ii. Am - m ia n u s , c e n ią c y so b ie C y c e ro n a , a d r e s a t l i s t u L ib a n iu s z a z 3 9 2 r., w A n tio c h ii zd o b y ł w y k s z ta łc e n ie g re c k ie i ła c iń s k ie 87. L ib a n iu s z p is a ł do n ieg o o R z y m ie , ja k o o m ie śc ie „z k tó r y m ró w n a ć się n ie m oże ż a d n e in n e n a św ie c ie ”. W y ja śn ia ł: „D o w ia d u ję się ta k ż e , iż s a m R z y m z a tw e tr u d y u h o n o ro w a ł cię w ie ń c e m , o d d a n e z a ś n a c ie b ie g ło sy ś w ia d c z ą o ty m , że ju ż to p o k o n a łe ś n ie k tó r y c h ry w a li, ju ż to n ie b y łe ś g o rsz y od in n y c h . To p rz y n o s i z a s z c z y t n ie ty lk o to b ie s a m e m u ja k o p is a rz o w i, a le i n a m , z k tó r y c h g r o n a ta k i p is a r z p o c h o d z i”88. S a m A m m ia n u s o e lita c h rz y m s k ic h z IV w ie k u w y r a ż a ł się dość sc e p ty c z n ie . U w a ż a ł, że p r z e s ią k n ię te s ą z a ro z u m ia ło ś c ią , ig n o r a n c ją , k o ru p c ją , a n a w e t le n is tw e m . G a n ił, że w 383 r. w c z a s ie g ło d u m ie sz k a ń c y R z y m u w oleli pozbyć się z m ia s ta uczonych, a z a trz y m a ć ta n c e rk i89.
Z n a jo m o ść ła c in y n a W sc h o d z ie z m a la ła w V w. n .e . A d a m Z ió łk o w sk i z a u w a ż y ł, że doszło do te g o n a w e t w „jej tw ie rd z y B e ry to s ”90. P o d z ia ł im p e r iu m zao w o co w a ł o d c h o d z e n ie m w p r a k ty c e od z n a jo m o śc i ję z y k a ła c iń s k ie g o n a W sc h o d z ie .
85
Scriptores Historiae Augustae, t. II, ed. H . H ohl, S tu tg a r d ia e e t L ip s ia e 1997, s. 129: Trebelli Pollionis. Ty ranni Triginta 30,20-21: 20 Filios Latine loqui iusserat, ita ut Graece vel difficile vel raro loquerentur. 21 Ipsa Latini sermoni[bu]s non usque quaque gnara, sed ut loqueretur pudore cohibita; loquebatur et Aegyptiace ad perfectum modum. Zob. ta k ż e R. S uski, Konsolidacja Cesarstwa Rzymskiego za panowania Aureliana 270-275, K rak ó w 2008; T. K otula, Aurélien et Zénobbie. L’unité ou la division de L’Empire?, W rocław 1997; idem , Aurelian i Zeno bia, W rocław 2006; M. S a rtre , D‘Alexandre a Zenobia. Histoire du Levant antiquite IVe siecle av J.C i IlIe siecle ap. J.-C., P a ris 2001; E. S chneider, Septimia Zenobia Sebaste, R om a 2003.86
Szerzej zob. B. M oroni, Dopo Giuliano. Lingua e cultura greca nella famiglia imperiale fino a Teodosio, [w:] Nuovo e antico nella cultura greco-latina di IV-VI secolo, ed. I. G u a la n d ri, F. C onca, R. P a s s a re lla , M ilano 2005, s. 4 7 -9 9 .87
I. L ew an d o w sk i, op. cit., s. 416.88
C yt. za: ib id em , s. 418.89
Ib id em , s. 419.L is t 117 in fo rm u ją c y o w y je ź d z ie P a e o n iu s a I do B e jr u tu p is a n y był z im ą 91. L is t 533 w s p o m in a ją c y A rte m o n a u d a ją c e g o się B e jr u tu p is a n y b y ł n a to m ia s t j e s ie n ią 3 5 6 r. In fo rm a c je ta k ie p o m a g a ją n a m w y o b ra z ić sobie, k ie d y s tu d e n c i p rz y b y w a li do B e ry to s c e le m p o d ję c ia zajęć.
L ib a n iu s z id e n ty fik o w a ł się z k u l t u r ą h e lle n is ty c z n ą 92, „ p a trz y ł n a ś w ia t po g re c k u ”93. P o d k r e ś la ją c życzliw ość i ła g o d n o ść G re k ó w b y ł p rz e k o n a n y , że ic h k u l t u r a s to i w yżej n iź li k u l t u r a b a rb a rz y ń c ó w . N a dow ód p o d a w a ł f a k t, że G re c y n ie d o k u c z a ją w sw o ic h m ia s ta c h ob cy m 94. R e to r w o ce n ie in n y c h n a ro d ó w n ie u s tr z e g ł się u le g a n ia s te re o ty p o m . E g ip c ja n o k r e ś la ł ja k o n i e uczciw y ch , ch c iw y c h i p o d a tn y c h n a k o ru p c ję . U P e rs ó w p o d k r e ś la ł z a m iło w a n ie do p ię k n a i b o g a c tw a , a n a w e t z u c h w a ło ść 95.
L is ty i m o w y L ib a n iu s z a , ta k ż e te , k tó r e p r z e k a z u ją in fo rm a c ji o B e jr u cie, ś w ia d c z ą o w ie lk ie j m o b iln o śc i, j a k a c e c h o w a ła ó w c z e sn y c h s tu d e n tó w i p ro feso ró w . M . W iśn io w o lsk i p is a ł, że „ in te le k tu a liś c i b y li b a rd z o ru c h liw y m i o b ie ż y k ra ja m i”96. W y n ik a ło to ze w z g lę d n e j s ta b iln o ś c i c h a r a k te ry z u ją c e j t a m t e l a t a i ch ęc i p o d ję c ia s p e c ja liz a c ji w p o sz c z e g ó ln y c h o ś r o d k a c h n a u k o w y ch , k tó r e w y r a s ta ły n a p o tę g ę i n t e l e k t u a l n ą w d a n y c h d z ie d z in a c h . W y k s z ta łc e n ie p o z w a la ło a w a n s o w a ć w s t r u k t u r z e sp o łeczn ej.
J u ż w c z a s a c h K o n s ta n ty n a W ielk ieg o d o k u m e n t w o b ro cie p r a w n y m z y s k a ł n a z n a c z e n iu . W p ły w y W sc h o d u i je g o k u l t u r y p r a w a p is a n e g o c o raz m o cn iej z a z n a c z a ły się w p o z o sta łe j części im p e riu m . M a r e k K u ry ło w ic z p is a ł w ręcz , że „ n o ta riu s z e i a r c h iw a s ą w r e z u lta c ie c h a r a k te r y s ty c z n y m i i n s t y t u c ja m i w s c h o d n ie j, h e lle n is ty c z n e j p r a k ty k i p r a w n e j”97. W ty m c z a sie co raz w ięcej p ra w n ik ó w z n a jd o w a ło p ra c ę w c o n s is to r iu m , w b iu r a c h c e s a rs k ic h , z a jm u ją c się m .in . p rz y g o to w y w a n ie m p ro je k tó w ro z p o rz ą d z e ń . D o p iero od 4 6 0 r. s t u d i a p ra w n ic z e s t a n ą się k o n ie c z n e do w y k o n y w a n ia z a w o d u adw o- k a t a 98. W liś c ie do a d w o k a ta M e g e th iu s a , w l a t a c h 361 i 363 s p o ty k a n e g o w A n tio c h ii, a w r o k u 3 6 4 p rz e b y w a ją c e g o w B e jru c ie , L ib a n iu s z p is a ł, że w sz y sc y w ielcy a d w o k a c i u d a ją się do B e jr u tu 99.
91 P. P e tit, Les Étudiants de Libanius..., s. 52.
92 M. K osznicki, Obcy w twórczości póznoantycznych sofistów, [w:] Grecy, Rzymianie i ich sąsiedzi, red . K. N a w o tk a, M. P a w la k , W rocław 2007, s. 328.
93 P. F ilip c zak , Bunty i niepokoje..., s. 9. 94 O r. XI, 174.
95 M. K osznicki, op. cit., s. 330. 96 W. W iśniow olski, op. cit., s. 65.
97 M. K uryłow icz, Notariat i prawo rzymskie, „R ejen t” 10 (2000), n r 4, s. 45.
98 W. L ite w sk i, Rzymskie prawo prywatne, W arsz a w a 1994, s. 95.
99 E p. 1123 Wolf, ep. 1203 F o e rste r. Zob. ta k ż e : Selected letters of Libanius from the Age of Constantius and Julian. Translated with an introduction by Scott Bradbury, L iverpool 2004, s. 204; O. Seeck, op. cit., s. 211; R. C rib io re, op. cit., s. 297.
Z a k o ń c z en ie
D z ię k i s p u ś c iź n ie „ u ta le n to w a n e g o i o d w a ż n e g o ”100 L ib a n iu s z a p o z n a je m y m e n ta ln o ś ć i r e a l i a sp o łe c z n o -p o lity c zn e epoki. R e to r b y ł czło w ie k ie m n ie z w y k le w p ły w o w y m , p r z y ja c ie le m J u l i a n a A p o s ta ty , z n a jo m y m w ie lu u rz ę d n ik ó w , k tó r y m p o w ie rz o n a z o s ta ła w ła d z a n a s z c z e b lu lo k a ln y m . T r a k to w a ł n a u c z a n ie ja k o p e w n e z a d a n ie i m isję . O s tu d e n ta c h w y ra ż a ł się „m oja tr z ó d k a ”, g d y ty m c z a s e m św. A u g u s ty n z H ip p o n y o u c z n ia c h z K a r ta g in y p is a ł „m ło d zi ro z b ó jn ic y ” (W y z n a n ia V,12). L ib a n iu s z d b a ł o a u to r y te t n a u c z y cie la . W m o w ie LV II p t. D o m ło d z ie ż y o k o b ie rc u w y ra z ił sw e o b u rz e n ie w s to s u n k u do m łodzieży, k tó r a p o z w o liła so b ie n a w y b ry k p o d r z u c a n ia n a k o b ie rc u je d n e g o z pedagogów . P is a ł: „T a k a w n a jw y ż s z y m s to p n iu w y u z d a n a sw a w o la w in n a b y ć w y k lu c z o n a z całej z ie m i r z y m s k ie j”101. Z w a lc z a ł b ra k i, o b o jętn o ść, le n is tw o , ro z p u s tę i p ija ń s tw o u c z n ió w 102. N a s e r c u le ż a ło m u d o b ro w sp ó ln e . B ę d ą c o rę d o w n ik ie m h e lle n is ty c z n y c h tr a d y c ji k u ltu ro w y c h , p o tr a f ił je d n a k o k a z y w a ć to le r a n c ję w z g lę d e m ty c h , k tó r y c h p o g lą d ó w n ie p o d zielał.
C h o ciaż n a p o d s ta w ie je g o lis tó w i m ó w tr u d n o u z y s k a ć je d n o z n a c z n y o b ra z fu n k c jo n o w a n ia sz k o ły p r a w a w B e ry to s w IV w ie k u , to je d n a k ś w ia d e c tw a te s ą n ie z w y k le c e n n e . W idzim y, że s a m B e jr u t w ty m c z a sie b y ł m ia s te m p ię k n y m , a s z k o ła p r z y c ią g a ła w ie lu uczniów . W l i s ta c h i m o w a c h L ib a n iu s z a p o ja w ia ją się im io n a n ie k tó r y c h p ro fe so ró w sz k o ły p r a w a w B e j ru c ie . D o w ia d u je m y się n p . o D o m n in u s ie , o S c y la c iu sie II ( n a jp ra w d o p o d o b niej p ro fe s o rz e z B e ry to s ) p rz e b y w a ją c y m w l a t a c h 3 6 2 -3 6 3 w A n tio c h ii103, w liśc ie do H ie r iu s a z 365 r. c z y ta m y o k le p ią c y m b ie d ę a n o n im o w y m „m i s t r z u w s p a n ia ły m ”104, j a k i n a jp ra w d o p o d o b n ie j o S e b a s tia n u s ie III, do k tó re g o a d re s o w a n y j e s t je d e n z lis tó w z 388 r .105
O b ra z szkoły, j a k i w y ła n ia się z lis tó w i m ó w L ib a n iu s z a , j e s t j a k n a j b a r dziej p o zy ty w n y . N ie k tó rz y s k r a c a li sw oje s tu d ia r e to ry c z n e , b y szybciej ro z p o cząć s t u d i a p ra w n ic z e , a n ie k tó r z y z d e c y d o w a n ie o p o w ia d a li się z a z g łę b ia n ie m p r a w a . N in a J i d e j i a n d o s tr z e g a a k c e n t so c jo lo g ic z n y s tu d io w a n ia p r a w a w B e ry to s. G d y s tu d ia re to ry c z n e p o d e jm o w a li p o to m k o w ie w p ły w o w y c h rodów , to s tu d ia p ra w n ic z e s ta ły się d o b ro d z ie js tw e m d la m ło d z ie ż y u b o ż s z e j106.
100
P. Veyne, Imperium grecko-rzymskie, K ę ty 2008, s. 10.101
Or. LVII, Libanios. Wybór mów..., s. 306. Zob. ta k ż e S. D w oracki, W szkole Libaniosa, „F ilo m a ta ” 217 (1968), s. 3 7 0 -3 7 7 .102
Szerz. zob. K. R e k u ck a -B u g a jsk a , Sytuacja nauczycieli retoryki we wschodniej części Imperium Rzymskiego w świetle świadectw Libaniosa, „ M e an d e r” 4 - 5 (1982), s. 204.103
Por. O. Seeck, op. cit., s. 271; P. P e tit, Les Etudiants de Libanius..., s. 110.104
Ep. 1555 Wolf, ep. 1539 F o e rste r.105
P. C o llin et, op. cit., s. 1 2 0 -1 2 3 . Por. O. Seeck, op. cit., s. 272.106
N. J id e jia n , Beyrouth a travers les ages, B e y ro u th 1993, s. 133.P is m a L ib a n iu s z a p o m a g a ją n a m d o s trz e c c z y n n ik i w z r o s tu z n a c z e n ia sz k o ły p r a w a w B e jru c ie . W IV w ie k u s z k o ła t a b y ła n o ś n ik ie m w a rto ś c i s c a la ją c y c h W sc h ó d z Z a c h o d e m . W św iecie g re c k im ła c in a o b o w ią z u ją c a w B e ry to s b y ła ję z y k ie m n a jw y ż sz e j w ładzy. C e s a r z W a le n s p o c z ą tk o w o p o trz e b o w a ł tłu m a c z a , b y k o n ta k to w a ć się po g re c k u ze sw o im i p o d w ła d n y m i. G d y w p rz y sz ło śc i p o d z ia ł im p e r iu m n a część w s c h o d n ią i z a c h o d n ią u tr w a li się, z n a c z e n ie ła c in y w B e ry to s z m a le je . G d y w z r a s ta ła k u l t u r a p r a w a p i s a n eg o , a u to m a ty c z n ie m u s ia ła r o s n ą ć r o la szk ó ł, g d z ie p ra w o to by ło n a u c z a n e. W ro z k w ic ie b iu r o k r a c ji sz k o ły b y ły c z y n n ik ie m s łu ż ą c y m p ro p a g o w a n iu w o li w ładcy. M a s s im ilia n o P a v a n p is z e , że w y s o k i p o z io m s z k ó ł p r a w a w R z y m ie czy B e jru c ie w y n ik a ł z tr o s k i w ład có w o to , b y p o s ia d a li d o b ry c h f u n k c jo n a r iu s z y 107.
W IV w ie k u w B e jru c ie p a n o w a ły w y jątk o w o d o b re w a r u n k i g eo p o lity cz n e, c z e m u s p rz y ja ła b lisk o ść K o n s ta n ty n o p o la , k tó re g o p ię k n o i z n a c z e n ie t a k że s ta le w z ra s ta ło . W zg lę d n y spokój i b e z p ie c ze ń stw o s p rz y ja ły m obilności s tu d e n tó w i p ro feso ró w . S z k o ła p r a w a r e a liz o w a ła p o s tu la ty rz y m s k ie g o w y c h o w a n ia , k tó r e z d a n ie m J u l i u s z a J u n d z i ł a m ia ło w ty m c z a sie c h a r a k t e r p ro sp o łe c z n y i p ro p a ń stw o w y . Ó w c z e sn a m ło d z ie ż o d c z u w a ła p o trz e b ę i n t e g ra c ji in te r e s ó w r o d z in y z i n te r e s a m i s p o łe c z e ń s tw a 108. P ra w n ic z e w y k s z ta ł c e n ie p o m a g a ło b o w ie m a w a n s o w a ć w h ie r a r c h ii sp o łe c z n e j i s k u tk o w a ło p o d n ie s ie n ie m p r e s tiż u . M o im z d a n ie m w ś w ie tle p is m L ib a n iu s z a m o ż n a tw ie rd z ić , że w z a k r e s ie e d u k a c ji k o n fro n ta c ja d a w n e j k u l t u r y h e lle n is ty c z n ej i c o ra z b a rd z ie j tr y u m fu ją c e j c h rz e ś c ija ń s k ie j, p o z a d ro b n y m i w y ją tk a m i, w IV w ie k u p r z e b ie g a ła dość pokojow o.
S u m m a ry
A n tio c h r h e t o r L ib a n iu s z (b o rn i n 3 1 4 A D , d ie d a r o u n d 3 9 3 AD ) is a n o u ts ta n d in g p e r s o n a lity in t h e p le ia d o f th e I V th - c e n tu r y te a c h e r s a n d t u to rs . I n th e p e rio d o f th e c o n fro n ta tio n s b e tw e e n p e g a n s a n d c h ris tia n s « in flu e n c e s h e a d v o c a te d th e o ld h e lle n is tic c u ltu r e . A lth o u g h , th e r e w e re a few c a th o lic p r ie s ts a m o n g h is s tu d e n ts . I t ju s tif ie s th e f a c t t h a t L ib a n iu s z w a s a m a n w ith v e r y w id e in te le c tu a l h o riz o n ts . H e w a s a r e a l c a r in g r h e to r o f h is s tu d e n ts .
107 M. P a v a n , La crisi della scuola nel IV secolo d. C., B a ri 1952, s. 16; P. F ilip czak, Siły
policyjne w Antiochii w świetle listów i mów Libaniusza, [w:] Cesarstwo Bizantyńskie. Dzieje - religia - kultura. Studia ofiarowane Profesorowi Waldemarowi Ceranowi przez uczniów na 70- lecie Jego urodzin, re d . M. J . L eszk a, P. K ru p c z y ń sk i, Ł a s k - Łódź 2006, s. 5 3 -7 1 .
108 Szerzej zob. J . J u n d z ił, Wychowanie dla potrzeb społeczeństwa i państwa powszechnego w Cesarstwie Rzymskim (II-IV wiek), „P race K a te d ry H is to rii E d u k a c ji i W ychow ania w R odzi n ie ”, t. I: W kręgu badań przeszłości życia rodzinnego, re d . B. S ta w o sk a -Ju n d z iłł, Bydgoszcz 2007, s. 158.
T h is a r tic le , t itle d L a w S chool in B e ir u t in th e lig h t o f l e t t e r s a n d s p e c h e e s o f L ib a n iu s z , is to sh o w a p ic tu r e o f th e o ld a n c c ie n t sch o o l o f la w w h ic h e m e rg e s fro m th e a u th o r itie s o f th e a n tio c h te a c h e r. T h is a r tic le con- s its o f tw o p a r ts . I n th e f ir s t p a r t , th e a u t h o r p r e s e n ts in f o r m a tio n a b o u t th e sch o o l of L ib a n iu s z w h ic h a r e r ic h e r t h a n th e in f o r m a tio n a b o u t th e la w sch o o l in B e ir u t. T h o u g h , th e in f o r m a tio n re f le c t a s p ir it o f th e a g e a n d sh o w e d u c a tio n a l p ro b le m s in th e E a s t E m p ir e in th e I V th c e u n try . I n t h e se c o n d p a r t , th e a u t h o r ju x ta p o s e s in f o r m a tio n o f L ib a n iu s z w h ic h d ire c tly r e f e r to B e ir u t a n d e x is tin g th e la w sch o o l th e r e .A lth o u g h , th e in f o r m a tio n a r e n o t too r ic h , th e p ic tu r e o f th e sch o o l s e e m s to b e v e ry p o sitiv e .
A t t h a t tim e , s tu d in g la w in B e ir u t w a s v e ry a ttr a c t i v e a n d a t t r a c t e d to m a n y y o u n g p e o p le. W h ile th e s tu d y o f r h e to r ic w e re a tte n d e d b y t h w ell-off, th e la w s tu d y w e re a b o o n fo r th e p o o r y o u th . I n th e IV t h c e u n try , la w stu d y , in p ra c tic e , w e re a p a s s p o r t to c a r e e r in th e m o re a n d m o re b u r e a u c r a tic s t a t e sy ste m .
