R E C E N Z J E , O M Ó W I E N I A , N O T Y
Ponowoczesrtość a tożsamość, redaktor naukowy
Barbara Czapik, Katowice 1998, 222 s.
M ateriały z sympozjum zorganizowanego w spólnym wysiłkiem Instytutu Fi lologii Słowiańskiej U niw ersytetu Śląskiego oraz Stowarzyszenia Pisarzy Pol skich zostały zebrane i zaprezentowane w tomie pod znaczącym tytułem Pono-
woczesność a tożsamość. W ybór terminu „ponow oczesność” , który nie jest prze
cież synonimem postmodernizmu, nie był dziełem przypadku; został przywołany tutaj z całą św iadom ością istnienia różnych nurtów myślenia antyfundamenta- listycznego. Intencją organizatorów spotkania było dopuszczenie do głosu bada czy reprezentujących rozm aite style myślenia i szerokie spectrum zainteresowań oraz ja k się wydaje chęć naw iązania do rozstrzygnięć, jakie przyniosło poprzed nie spotkanie pod hasłem „Postmodernizm w literaturze i kulturze krajów Europy Środkowej i Zachodniej” , które miało miejsce w roku 1993. Prezentowane w to mie prace stanowią dobitny dowód pluralizmu postaw i zainteresowań, jako że w śród uczestników spotkania znaleźli się badacze literatur słowiańskich: pol skiej, czeskiej, chorwackiej i serbskiej, słowackiej i słoweńskiej, a także teorety cy literatury, specjaliści od spraw mediów i komunikacji.
O tw ierający zbiór artykuł Haliny Janaśek Ivaničkovej, stanowiący rodzaj podsumowania, przynosi ju ż w tytule pytanie o kondycję postmodernizmu Zmia
na paradygm atu, pow rót do źródeł czy koniec postmodernizm u? A utorka kreśli
zakres badań literackich dotyczących tego zjaw iska oraz przedstawia omówienie prac naukow ych prezentujących jeg o historię i dorobek. Janašek-Ivaničková wy raźnie akcentuje konieczność odróżnienia postmodernizmu lat osiemdziesiątych i dziew ięćdziesiątych, gdy do grona twórców dołączają kobiety i rasy kolorowe, negujący przekonanie, że w szystkie teksty ju ż powstały a literatura jest jedynie zam kniętym ich obiegiem. W nikliwa analiza faktów dowodzi, ze postmodernizm pow raca w ten sposób do swych „życiodajnych źródeł” , otwierających przed nim tw órcze możliwości.
W zaprezentowanych tekstach szczególnie często dochodzi do głosu przeko nanie, że tożsam ość zatraciła niegdysiejszą oczywistość, a zaistniałe przemiany zachw iały nią i popychają nas w stronę „życia bez fundam entów” (Tadeusz M i czka), pow tarzając więc za Foucault „musim y wytworzyć nowe formy podm ioto w ości” . Ważnym elem entem rozważań staje się zatem określanie tożsamości
postmodernistycznej poprzez konfrontow anie jej ze św iadom ością w ujęciu tra dycyjnym , którą określała stałość, przynależność do miejsca, grupy, przestrzeni i w reszcie w spólnota tradycji i dośw iadczeń podporządkow anych rozumowi. Obecne przem iany kulturow e sprawiły, że racjonalne pojęcie tożsam ości zostało odrzucone (Barbara Kita). W yraźnie konstatuje niem ożność tożsamości w starym stylu Erazm Kuzma (Postm odernistyczna idea pow tórzenia i różnicy przeciw
m odernistycznej idei tożsam ości i sprzeczności), ukazując ja k na jej m iejsce po
wstają tożsamości fakultatywne i mom entalne. Do ciekawych w niosków prow a dzi także zaprezentowana przez B arbarę Czapik analiza świadomości aw angardo wej i postmodernistycznej. Rozważania autorki w iodą ku postrzeganiu post m odernizm u jak o próby pow rotu do tożsam ości poprzez szukanie korzeni i dialo gu z rozm aitymi ogniwami kultury. Szansą na taki powrót je st być może pietas, idea, która mogłaby oddziaływać na dalszy rozwój świadomości.
W dyskusji dotyczącej tożsamości nie m ogło oczywiście zabraknąć pytań 0 podmiot, o osobową tożsamość człowieka. Sprawa doświadczania własnego ,j a ” 1 niemożność poznania go pozostaje w centrum rozważań Tom asza Sikory ( Wal
ka o podm iot. Esej(m eta)fizyczno-(anty)(post)m odernistyczny), zyskując wręcz
w ym iar walki o sw ą podm iotow ość w sytuacji gdy doszło do rozm ycia tego poję cia, czy prób negacji podmiotu w ogóle. Określeniu tożsamości w literaturze ponowoczesnej służyć m ają także „przedstaw ianie, powtarzanie, m ów ienie” (B o żena Tokarz), pomimo iż pozbaw ione będą racjonalnych określeń. Sprzyja to bo wiem kwestionowaniu fundam entalizm u odpow iedzi, a co za tym idzie odrzuce niu przez literaturę wszelkiej mimesis.
W podobnym kręgu sytuuje się także tekst Paw ła Jędrzejko przynoszący py tania o tożsam ość ponow oczesnego literaturoznawcy. Z asadą badań hum anisty cznych, ja k wynika z ustaleń autora, m a być doskonalenie opisu tego, co wiecznie niedoskonałe, a celem działań nieustanne zbliżanie się do prawdy o człowieku, poprzez inspirowanie nowych projekcji, nowych marzeń o poznaniu. Łączy się z tym kręgiem problemów również tekst Andrzeja Chojeckiego o języku w spółcze snej humanistyki (Postmodernizm -p o sze rza n ie obszarów ję zy k a czy tożsamości) odznaczającym się subiektyw izm em i nie mogącym się wyzwolić od „porażenia intelektualizmem” . A utor wyróżnia zjaw iska zachodzące w ram ach tego języka, a więc erotyzacji, mistycyzacji, kosm ologizacji, egzystencjalizacji i barokizacji.
Przedm iotem refleksji staje się rów nież postm odernistyczna tożsamość tele wizyjna (Tadeusz Miczka), gdy ju ż samo nasze życie nabrało cech rzeczywistości upozowanej i może nawet należałoby m ówić o „chorobie telew izyjnej”, jak o że audio wizualność staje się dominującym sposobem artykulacji kultury. A utor akcentuje zmienność tożsamości w neo-telewizji ( w przeciwieństwie do paleo- -telewizji) gdzie staje się ona kw estią wyboru i pociąga za sobą nieustanną po trzebę samodefinicji. W pływ postmodernizmu na problematykę kom unikacyjną zostaje także udokum entowany przez prace o tożsamości kulturalnej w aspekcie mediów i praktyk audiowizualnych autorstw a Małgorzaty Kity i Kariny
kiewicz. N atom iast Urszula Żydek-Bednarczuk zw raca uwagę na zmiany w za chowaniach kom unikacyjnych nadawcy z perspektywy lingwistyki tekstu, zmia ny funkcji tak języka ja k i tekstu oraz narastanie szumu informacyjnego.
I wreszcie pojaw ia się problem atyka tożsamości zbiorowej, polskiej, środko woeuropejskiej w warunkach nowo powstającej demokracji rozważana w tekście Stanisława Piskora Postm odernizm stosowany? Autor stawiając pytania o funkcję liberalizmu w nowych warunkach wskazuje zarazem na stabilizującą rolę tożsa mości kulturowej oraz wagę poszukiwania definicji narodu bez nacjonalizmu.
Liczna grupa zaprezentowanych w tom ie tekstów czyni przedm iotem swych rozważań zagadnienia poszczególnych literatur słowiańskich, chorwackiej i serb skiej, czeskiej, słowackiej i słoweńskiej i wreszcie polskiej. Najczęściej porusza nymi tematami stają się rola intertekstualności, poszukiwanie tożsamości i me chanizmy jej budow ania na nowo. Przywołane zostają teksty między innymi Mi lana Kundery (František Všetička), V ladim íra Parala i Danieli Hodrovej (Libor Pavera) jak również V ladim íra Bartola (Niko Jeż) czy Rudolfa Slobody i Pavla V ilikovskiego (Józef Żarek). Poszukiwanie tożsamości w języku (Dorota Zy- gadło) czy konfrontacja noweli Cudo Zubka z polską tradycją literacką i kultu row ą (M arta Buczek) to niektóre tylko z wielu rozważanych i starannie analizo wanych tu problemów. Dodajmy jeszcze, że wśród tekstów odwołujących się do literatury polskiej szczególnie często pojawia się nazwisko Tadeusza Różewicza, w którego poezji dokonuje się rekonstrukcja tożsamości człowieka współczesne go (Robert Cieślak, O d Grunewalda do Bacona. Gra o tożsamość w poezji Tadeu
sza Różewicza).
N aw et ten pobieżny przegląd zawartości tomu pozw ala stwierdzić, że uczest nicy spotkania prezentując rozmaite odczytania tak pojęć ponowoczesności jak i postm odernizm u ja k też szczególnie wnikliwie odnosząc się do spraw tożsamo ści (a może raczej należałoby mówić o nietożsamości mającej rozmaite źródła) dali w yraz chęci uczestnictwa w trwającym nieustannie dyskursie o problemach świadomości i podmiotowości i mierząc się z tem atem zdolali uniknąć łatwych i banalnych odpowiedzi.
Magdalena Dyras
Jiří Svoboda, Z obzoru tvorby. Kapitoly
z české literatury, Ostrava 1998, 200 s.
Jiří Svoboda w pracy, której polski tytuł brzmiałby Horyzont twórczości.
Wyjątki z czeskiej literatury, przedstaw ia okiem krytyka i historyka literatury