IMPLIKACJE ZAGROŻEŃ EKOLOGICZNYCH ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM WPŁYWU
ZMIAN KLIMATYCZNYCH NA BEZPIECZEŃSTWO MIĘDZYNARODOWE
Wprowadzenie
Od lat 90. ubiegłego wieku coraz więcej miejscapoświęca się analizom nietradycyj- nych, pozamilitarnych wyzwań i zagrożeń bezpieczeństwa międzynarodowego,w tym również degradacji środowiska naturalnego. Doniosłość problematyki zagrożeń ekolo gicznych wynikaz dwóchfaktów. Popierwsze ze względu natransgraniczny charakter wieluwyzwań i zagrożeńekologicznychjednostronne działaniapaństw mające na celu powstrzymanie procesudegradacjiśrodowiska niesą wystarczające, konieczne jest ich wspólne zaangażowanie na rzecz wypracowania międzynarodowych rozwiązań instytu cjonalno-prawnych. Podrugie nierozwiązane problemy ekologiczne mogąw perspekty
wie średnio- i długookresowej spowodowaćtrudne doprzewidzenia konsekwencje, tym bardziej że już obecnie doprowadzajądo społecznych i gospodarczychkryzysóworaz destabilizująsytuacjępolityczną.
Celem niniejszego opracowania jest syntetyczne przedstawienie konsekwencjizmian w środowisku naturalnym, które stanowią lub mogą w przyszłości stanowićzagrożenia dla bezpieczeństwa poszczególnych państw oraz całej społeczności międzynarodowej.
Złożonośćpowyższego zagadnienia orazograniczone ramy opracowania zmuszają autor
kę do skoncentrowaniasięna takich kwestiach, jak: pojęciei istotazagrożeń ekologicz
nych,relacje między zmianami w środowisku naturalnym a bezpieczeństwem oraz skutki zmian klimatycznych jako zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego.
Pojęcie i istota zagrożeń ekologicznych
Wnajbardziej ogólnym znaczeniu zagrożenie jest to „sytuacja niebezpieczna dla życia lub zdrowia” lubteż„stan psychiczny lub prawny,w którymjednostkaniema poczucia
pewności, oparcia w drugiej osobie lub w sprawnie działającym systemie prawnym”1. Mianem zagrożenia określanejest również takie zjawisko, którego siłą sprawczą jestna tura bądź człowiek, powodującespadek,a nawet zanik poczucia bezpieczeństwa.
1 Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996, s. 1313.
2 E. Mazur, Zagrożenia środowiska przyrodniczego a ekonomiczno-prawne aspekty jego ochrony, Szczecin 2000, s. 14.
Natomiast przez zagrożenie ekologiczne należy rozumieć takie zmianyw środowi sku naturalnym spowodowane jego fizycznymi, chemicznymi bądź biologicznymiwłaś ciwościami oraz działalnością człowieka,które mogą prowadzić do zahamowania roz
woju społeczno-gospodarczego, a nawet zagrozić przetrwaniu cywilizacjiludzkiejjako całości.
W powyższej definicjiwyodrębnić można trzy następujące elementy: po pierwsze zmianę stanu środowiska naturalnego; po drugie siłę sprawczą tych zmian, to jest działa
niesił natury oraz aktywnośćludzką (por. wykres 1), przy czymczęstopodkreślasię,że przekształcenie środowiska naturalnego przez człowieka odbywa sięw bardzo szybkim tempie wporównaniu z przebiegiem procesównaturalnych2.Wreszciepo trzeciepunkt odniesienia,czyliwartości społeczne, takie jakna przykład rozwój.
Wykres 1. Zmiana środowiska i problemy ekologiczne Źródło: opracowanie własne.
Do istotnych cech zagrożeń ekologicznych należy zaliczyć:
- antropogeniczny charakter; oznacza to, że zagrożenia ekologiczne są poniekąd skutkiem ubocznym działalności człowieka, wyjątek stanowi świadome stosowanie technik modyfikacjiśrodowiska,
- dynamizm i podleganie ewolucji; oznacza to ciągły rozwój zagrożeń, pojawienie się obok „tradycyjnych”, takichjak np. zanieczyszczenie wód, nowych związanych na przykład z polami elektromagnetycznymi (radiacja niejonizująca, mikrofale),
- wprowadzenie do stosunków społecznychnowego rodzaju zależności przyczy
nowo-skutkowych, których cechą jest tak zwany efekt skutków odłożonychw czasie;
oznacza to brak pewności, iż w pełni znamy objawy wcześniej zidentyfikowanych za grożeńekologicznych,które do stosunków społecznych wprowadzająmożliwość zmian nagłych, zaskakujących społecznośćmiędzynarodową,
- współzależność poszczególnych zagrożeń ekologicznych; oznaczato, że zagroże nia ekologicznesą ze sobą związane, wzajemnie warunkują swoje funkcjonowanie oraz wymagają zintegrowanych rozwiązań3.
3 Za: M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne w Europie. Studium politologiczne, Lublin 2000.
4 J. Stochlak, M. Podolak, Ochrona środowiska w Polsce. Studium prawno-politologiczne, Lublin 2006, s. 54-55.
5 S. Czaja, Spory wokół problemu globalnych barier ekologicznych w teorii ekonomii [w: ] Globalizacja gospodarki a ochrona środowiska naturalnego, red. A. Budnikowski, M. Cygler, Warszawa 2002, s. 173-183.
6 Por. P. Matczak, Problemy ekologiczne jako problemy społeczne, Poznań 2000.
Obecnie zmiany w środowisku naturalnymwykraczają poza granice jednego pań stwa, stając się trwałym elementem życia innych krajów oraz społeczności międzynaro dowejjako całości. Umiędzynarodowienie zagrożeń ekologicznych dokonuje się przez powietrze,wody i zachowaniaspołeczne. Jest ono także wynikiem obiektywnych pra
widłowości współczesnychstosunków międzynarodowych, mianowicie internacjonali zacji różnych dziedzin życia społecznego oraz postępującej współzależności państw4.
Do globalnych zagrożeń ekologicznych można zaliczyć za S. Czają następujące ka
tegorie:
- „problemy wywołane w skali globalnej, posiadające lokalne i globalne konse
kwencjeekologicznedla podstawowego kapitału lokalnego (niszczenie warstwy ozono wej,globalne zmianyklimatyczne)”,
- „problemy wywołane wskali lokalnej, posiadające ze względuna powszechność zjawiskaznaczenie zarówno lokalne, jakiglobalnedla podstawowego kapitałunatural nego (zanieczyszczanie słodkiej wody, degradacja powierzchni ziemi,deforestacja)”,
- „problemy wywołane lokalnie,posiadające skalę oddziaływania lokalną, ale po
wszechnie występujące na kuli ziemskiej (np. gromadzenie odpadów, ograniczanie bio- różnorodności w skali lokalnej)”5.
Skutki większości spośród wyżej wymienionych zjawisk zagrażają nie tylko po
szczególnym społecznościom i państwom, ale także społeczności międzynarodowej jakocałości6.
Powyższe zestawienie nie wyczerpuje problemu złożoności i różnorodności zagro
żeńekologicznych. W literaturze przedmiotuwyróżnia się również następujące rodzaje zagrożeń wprowadzonych przez pojęciebezpieczeństwaekologicznego:
- zagrożeniaze strony środowiska naturalnego dla społeczności ludzkiej, które nie zostały wywołane działalnościączłowieka (np. trzęsieniaziemi, erupcje wulkanów),
- zagrożenia ze strony działalnościczłowieka dlaekosystemów, gdywywołanenią zmiany mogąstać się zagrożeniem dla cywilizacji(np. emisja gazów cieplarnianych),
- zagrożenia ze stronydziałalności człowieka dlaekosystemów,gdy wywołane nią
zmianynie stanowią zagrożenia dla cywilizacji (np. eliminacja groźnych bakterii i wi
rusów)7.
7 I. Pawlikowska, Bezpieczeństwo jako cel polityki zagranicznej państwa [w: ] Wstęp do teorii po
lityki zagranicznej państwa, red. R. Zięba, Toruń 2004, s. 65.
8 W. -D. Eberwein, Umwelt-Sicherheit-Konflikt. Eine theoretische Analyse, „Discussion Paper”
August 1997, P 97-303, Wissenschaftszentrum Berlin fur Sozialforschung, s. 10, 14, http: //bibliothek.
wz-berlin. de/pdf/1997/p97-303. pdf
9 M. Pietraś, Bezpieczeństwo ekologiczne..., op. cit., s. 67-68.
111 S. Zięba, Dylematy bezpieczeństwa ekologicznego, Lublin 1998, s. 56.
Relacje między zmianami w środowisku naturalnym a bezpieczeństwem
Kwestiądyskusyjnąjestzagadnienie zmian w środowisku naturalnym, mogących sta nowić zagrożenie bezpieczeństwa narodowego bądźmiędzynarodowego. Nie każdy bo wiem problem ekologiczny może być rozpatrywany jako zagrożenie bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych. Według W.-D. Eberweina8 możemy o nim mówić wówczas,gdyproblemy ekologiczne zagrażają materialnej bazie społeczeństwi państw, a ich jakościową cechą jesttransgranicznycharakter. Problemy ekologiczne sąistotne z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa, jeśli skutkują znaczącym zmniejsze
niem koniecznych dożyciazasobów, takich jak na przykładwoda i ziemia. Ogranicze nia w dostępności tych zasobów zagrażają materialnejbazie nie tylko biednych państw, ale także bogatych. Mogą bowiem prowadzić do konfliktów o podział surowcówzarów no w państwach, jak i między nimi.
Uznanie określonego zjawiska za zagrożenie bezpieczeństwa w stosunkach między
narodowych zależy również odintensywnościjego występowania. M. Pietraś do głów
nych czynników określających intensywność zagrożeńekologicznych bezpieczeństwa zalicza:
- „ich bliskość w czasie i przestrzeni”,
- „prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożeń w przypadku problemów ekologicz nych trudnychdo jednoznacznego określenia,zwłaszcza codomożliwościichumiejsco wienia w czasiei przestrzeni”,
- „zakres i charaktermożliwych konsekwencji, który w przypadku problemów eko
logicznych rozciąga sięodobniżenia jakości życia do zagłady całej ludzkości”,
- „percepcjęzagrożeń, na którą składa się „wrażliwość” ośrodka decyzyjnego na problemy ekologiczneihistoryczne doświadczenia społeczeństw”9.
W przekonaniu S. Zięby napięcia i konfliktymiędzy narodami są nieuniknione, po mimo iżmają one podłożespołeczne i polityczne,wynikają jednakz funkcji, jakie pełni środowisko naturalne w procesach rozwojuspołeczno-gospodarczego oraz cywilizacyj
nego10. Napięcia i konflikty powstają wskutek źle pojętych własnych interesów eko
logicznych i mogąnarastać na tle posiadania zasobów naturalnych, ograniczenia ich dostępności oraz szybkiego obniżania ich jakości (np. zwiększanie eksploatacji bądź ograniczone możliwości użytkowania własnych zasobów wodnychwskutekzanieczysz
czeniaalbo zasolenia; możliwość losowego przebiegu zjawisk hydrologiczno-meteoro logicznych, katastrofy ekologicznej bądźwystąpienia zjawisk ekstremalnych).
Należy jednakpamiętać o tym, że problemy ekologiczne są szczególnie kontrower syjne wtedy, gdy nakładają się najuż istniejące bądź powstające społeczne i/lub poli
tyczne napięcia oraz konflikty i doprowadzają do ichwzrostu. Dlatego tak często pod
kreślasiękonieczność podejmowania działań mających nacelupowstrzymanie procesu degradacji środowiska naturalnego. W przeciwnym razie może on spowodować trud ne do przewidzenia konsekwencjewinnychsystemach i strukturach,które pozornie nie majązwiązku ze zdegradowanym środowiskiem11.
11 Ibidem.
12 Th. Homer-Dixon, Environmental Scarcities and Violent Conflict: Evidence from Cases,
„International Security” (Summer 1994), vol. 19, no. 1, s. 5-40, http: //www. library. utoronto. ca/pcs/
evidence/evidl. htm
13 P. Gleick, Global Climatic Change and International Security, s. 47; http: //www. pacinst. org/re- ports/climate_reports/Global_Climatic_Change_and_Intemational_Security. pdf; por. tenże, The implica
tions of global climatic changes for international security, „Climatic Change” 1989, no 15, s. 309-325, http: //www. pacinst. org/reports/climate_reports/The_Implications_of_Global_Climatic_Change_for_
Intemational_Security. pdf
14 W. -D. Eberwein, S. Chojnacki, Stürmische Zeiten? Umwelt, Sicherheit und Konflikt, P 01-303, Juli 2001, Arbeitsgruppe: Internationale Politik, s. 2-3, http: //bibliothek. wzb. eu/pdf/2001/p01-303. pdf
Th. Homer-Dixon12wskazałsześćtypów zmian ekologicznych, któremogą powo
dować konflikty międzygrupamispołecznymi. Zaliczyłdo nich: efekt cieplarniany,za nikanie warstwy ozonowej, degradacjęgleb,deforestację, zanieczyszczenie i nadmier ną eksploatacjęzasobów wody słodkiej orazprzetrzebienie łowisk. W jego przekonaniu takiezagrożenia mogą z kolei: a) być przyczynąkonfliktówmiędzy państwami, b) po
wodować masowe migracje ludności, a wkonsekwencji napięcia i konflikty na tle za chowania tożsamości, c) przyczyniać się do obniżenia efektywności gospodarczej i wywoływać konflikty społeczne w państwach, d) spowodować nasilenie żądań spo
łecznych i nacisków nainstytucjepaństwowe.
Także P. Gleick13 uważa, iż w przyszłości degradacja środowiska oraz ograniczenia w dostępności zasobów naturalnych mogą być przyczynąkonfliktówwewnątrzpaństwo wych oraz międzynarodowych. Do zjawisk mających implikacje dla relacji wewnątrz państwowych oraz w wymiarze międzynarodowym zalicza: rezultaty produkcji rolnej, handel, dostępność oraz jakość wodypitnej,dostępność paliw kopalnych, podniesienie poziomu mórzoraz zmiany w pokrywie lodowej w strefie podbiegunowej.
Nie wnikając wwiele kwestiiszczegółowych,należy stwierdzić, iż wskazanie jed
noznacznych zależności pomiędzy zmianami w środowisku naturalnym a bezpieczeń stwemjest zadaniem niezwykle trudnym, ponieważ zjednej strony mamy do czynienia zwieloma różnymizwiązkamimiędzy czynnikami politycznymi, społecznymi i gospo darczymi, z drugiej zaś - ze składnikami ekosystemu (np. podłoże, woda, powietrze).
Według W.-D. Eberweina i S. Chojnackiego14 po pierwsze ogólnie środowisko natu ralne nie jest trwałym elementem polityki bezpieczeństwa. Staje się nim tylko wtedy, gdybezpieczeństwopaństwa, regionu albo systemu międzynarodowego jestzagrożone z powodu ograniczenia dostępności surowców, zarówno o charakterze ilościowym,jak i jakościowym, bądź- szerzej-degradacji środowiska. W takiej sytuacji możliwe jest
użyciesiły. Podrugiezmniejszanie sięzasobów naturalnych wskutek zmian w środowi sku naturalnymmoże współkształtowaćpowstające sytuacjekonfliktowe. W takim wy padkuużycie siły staje sięśrodkiem służącymzakończeniu konfliktu. Po trzecie postę pująca degradacjaśrodowiska orazczęstotliwość i intensywność katastrof naturalnych zagrażajązdolności przeżycialudności, zwłaszcza wpaństwach słabych. Poza tym prob
lemy ekologiczne mogąutrwalaćistniejące nierównościspołeczne.
Kończąctęczęść rozważań, należy podkreślić, iżnie wszystkie problemy ekologicz
ne mogątworzyćzagrożenie dlabezpieczeństwa poszczególnych państwalbo większości z nich, ale są również takie problemy, które oddziałująna bezpieczeństwo jednego lub większościkrajówbądź wszystkich. Takim zagrożeniem ekologicznym, którego skutki odczuje większość państw czy też społecznośćmiędzynarodowajako całość, są zmiany klimatyczne. Corazbardziej powszechne bowiemstaje się przekonanieo związku po
między zmianami klimatycznymi oraz ich skutkami a bezpieczeństwemmiędzynarodo
wym.Zagadnieniutemu zostanie poświęconadalsza część opracowania.
Zmiany klimatyczne jako zagrożenie dla bezpieczeństwa międzynarodowego
Termin„zmiany klimatyczne” używany jest w kontekście globalnego ociepleniai wzrostu temperatury na powierzchni Ziemi. Pomijając wiele kwestii szczegółowych, należy stwierdzić,iż za najbardziejprawdopodobną przyczynę zmian klimatycznych uważa się działalnośćczłowieka,chociaż wielu naukowców kwestionujewyjaśnienieglobalnego wzrostu temperatury wpływem człowieka, stwierdzając, iżsą one konsekwencją natural
nej zmiennościklimatu bądź aktywności Słońca.
Poniżej zostaną zwięźle omówione wybrane raporty poświęconeskutkom zmian kli matycznych.
W czwartym Raporcie Międzyrządowego Zespołu dospraw Zmian Klimatu (1PCC)15 opublikowanym w marcu 2007 roku stwierdza się, że większość obserwowanychodpo łowy XX wieku rosnących globalnych średnich temperatur z prawdopodobieństwem wynoszącym ponad90%spowodowana jest działalnością człowieka, wpływ czynników naturalnych natomiast oszacowano na 5%. Podkreślono przy tym, że wyniki 89% prze
prowadzonych obserwacji istudiów są zgodne co do tego, iżlicznezmiany w systemach fizycznych i biologicznychsą rezultatem ocieplenia.
15 Klimaänderung 2007: Auswirkungen, Anpassung, Verwundbarkeit. Beitrag der Arbeitsgruppe II zum Vierten Sachstandsbericht des Zwischenstaatlichen Ausschusses für Klimaänderung (IPCC), http: //
www. ipcc. ch/pdf/reports-nonUN-translations/deutch/IPCC2007-WG2. pdf
W Raporcie wskazuje się na zróżnicowane regionalnie skutki zmianklimatycznych, co oznacza,że wzrost globalnej temperatury o 1-3°C (wstosunkudo 1990 roku) będzie dla wielu obszarów korzystny, ale także wiele regionówwskutek nich ucierpi. Szacu
je się, że wzrost temperatury o 4°C spowoduje straty w wysokości 1-5% światowego PKB.
Autorzy Raportu oceniają, że wskutek zmian klimatycznych w Afryce do 2020 roku 75-250 min ludzi będziecierpiało z powodu niedostatku wody, który w połączeniu z rosnącym zapotrzebowaniem doprowadzido nasilenia problemów wodnych. Ponadto zmiany klimatyczne w wielukrajach iregionach Afryki doprowadzą do spadku produk
cji rolnej, a w rezultacie - wzrostu głodu. Szacuje się, żewniektórych krajach produk
cja rolna zmniejszysię naweto 50%do 2020 roku.
Również wAzji Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej konsekwencją zmian klimatycznych będzie przede wszystkim brakwody pitnej. Do innych zagrożeń w tych regionach Raport zalicza podniesieniepoziomumórz oraz powodzie. Zmiany klimatyczne będąmiały prawdopodobnie wpływ na trwały rozwój większości krajów rozwijających się Azji, ponieważ wskutek postępującej urbanizacji,uprzemysłowienia i rozwoju gospodarczego rośnie zapotrzebowanie na surowce. O ile w Azji Wschod niej i Południowo-Wschodniej będziemożliwy wzrost produkcji rolnej o 20%, o tyle wŚrodkowej i Południowej -należy liczyćsięze spadkiem o30% do połowy XXI wie
ku. Tym samym w wielu krajachrozwijającychsię wzrośnie ryzyko głodu.
Nasilenie problemów z zapewnieniem wody pitnej spodziewane jesttakżew połu
dniowej i wschodniejczęści Australiioraz Nowej Zelandii.
W większości regionów Europy natomiast oczekuje się znacznych ograniczeń spo
wodowanych zmianami klimatycznymi, które staną się wyzwaniem dla rozwoju wielu sektorów gospodarki.Zmiany klimatyczne wzmocniąprawdopodobnieregionalne zróż
nicowanie nakontynencie europejskim odnośnie do dostępnościzasobów naturalnych.
Ponadto do negatywnych skutkówzmian klimatycznychwtej częściświata Raport za
licza podwyższone ryzyko powodzi i erozji. W południowej części Europy skutkiem zmianklimatycznychbędą znaczący wzrosttemperatury i susze, niedostatek wodypo
łączonyze spadkiem turystyki iprodukcjirolnej. WEuropie Środkowo-Wschodniej zaś nastąpi zmniejszanie ilości opadów, a wkonsekwencji - niedobór wody. Szacuje się, że w północnej części Europy skutkizmian klimatycznych będą początkowo korzyst
ne, przykładowo wzrośnie produkcja rolna, zwiększy siępowierzchnia lasów.Jednakże wraz zpostępującymi zmianamiklimatycznymi kosztyprzewyższą korzyści (np. częste powodzie w porze zimowej, zagrożenie dlaekosystemów).
Z kolei wAmeryce Łacińskiej wskutek podniesienia poziomumórzwzrośnieryzy
ko powodzi naobszarach nisko położonych. Zmiany opadów ogranicządostęp wodydla ludzii rolnictwa. Na suchych terenach zmiany klimatycznespowodują prawdopodobnie zasolenie i desertyfikację ziemiuprawnej.
W regionie polarnymzaś autorzy Raportu przewidujązmniejszenie grubościpokry wylodowej,zmianyw naturalnym ekosystemie trwale wpływającena organizmy,a tak że wzrosterozji wybrzeża.
Raport o Rozwoju Społecznym przeciw zmianom klimatycznym: solidarność w po
dzielonym świecie przygotowany przez Program Narodów Zjednoczonych do spraw Rozwoju (UNDP) wyraźnie wskazuje na następujące zagrożenia rozwoju społecznego, wywołane globalnym ociepleniem:
- spadekprodukcji rolnej w wyniku narastającego ryzyka suszy, wzrostu tempera
turoraznieregularnych opadów; szacujesię, że na niektórych obszarach Afryki napołu dnie od Sahary produkcja rolna zmniejszy się o 26% do 2060roku,
- znaczna część obszarów Azji Południowejorazpółnocnych Chin jest zagrożona kry zysemekologicznym z powoducofaniasię lodowców oraz zmian wrozkładachopadów, - konieczność przesiedlenia ponad 330 min mieszkańców z zagrożonych powo
dziami oraz burzami-będących skutkiemzmian klimatycznych - terenów nadbrzeż
nych orazniskopołożonych,
- rosnącezagrożenia zdrowotne.
WRaporcie UNDP wskazuje się, żewystępujące coraz częściejklęski żywiołowe, takie jak susze czy powodzie,sączynnikiem pogłębiającym nierówności społeczne oraz ubóstwo. Wraz z postępującym globalnym ociepleniem ich skutki będą corazbardziej odczuwalne. Autorzy Raportu przestrzegają również przed zaniedbaniami w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatycznym, które wprzyszłości mogą prowadzić doka tastrof ekologicznych16.
16 Human Development Report 2007/2008. Fighting Climate Change: Human Solidarity in a Divided World, United Nations Development Programme, http: //hdr. undp. org/en/reports/global/hdr2007
17 Klimawandel und Internationale Sicherheit, Papier des Hohen Vertreters und der Europäischen Kommission für den Europäischen Rat, 14. März 2008, http: //www. consilium. europa. eu/ueDocs/cms_
Data/docs/pressdata/DE/reports/99391. pdf
Raport przygotowany przez Wysokiego Przedstawiciela UE Javiera Solanę oraz KomisjęEuropejską17 wśród skutków zmian klimatycznych wymienia między innymi:
a)ograniczenia wdostępie do słodkiej wody,w niektórych regionach nawet o 20-30%, b) znaczne straty gospodarcze;szacujesię,że w wypadku zaniechań skutki zmian klima
tycznychbędą kosztowały gospodarkę światową rocznie nawet do20%PKB, c)nasilenie ruchówmigracyjnychwewnątrz państw i pomiędzy nimi,któremożeprowadzićdo kon
fliktów zarówno na obszarach tranzytowych,jak idocelowych, d) wzrost niestabilności w państwach słabych i upadających. Niezdolność rządu do sprostania wymaganiom cy wilizacyjnym swej ludności albo oferowania pomocy dotkniętym skutkami zmian klima
tycznych może prowadzić donapięć między różnymi grupami etnicznymi i religijnymi w państwach oraz nasilenia politycznego radykalizmu; wrezultacie może spowodować destabilizację państw, a nawet całychregionów,e) konflikty o dostępdo surowców ener getycznych, zwłaszcza że światowezasoby gazu ziemnego i ropy naftowej skoncentro wane sąwregionach wrażliwych na zmianyklimatyczne; rosnąca rywalizacja odostępdo tych surowców będziestanowić zagrożenie bezpieczeństwaenergetycznego w świecie.
J. Solana zaliczaAfrykę do kontynentów, które sąnajbardziej zagrożone skutkami zmian klimatycznych. W AfrycePółnocnej i w rejonie Saheludegradacjaziemi spowodo wana suszami, niedostatkiemwody może doprowadzić do sytuacji,w której areałziemi uprawnej zmniejszy się o 75%. WdelcieNilu w obecnymstuleciuwskutekpodniesienia poziomu morzapowierzchniaziemi uprawnej może się zmniejszyćo 12-15%. W połu dniowej Afryce susze spowodują zmniejszenie plonów idoprowadzą tym samym donie doboru żywności w wielu regionach i nasilenia sięruchówmigracyjnych. Zkolei naBli skim iŚrodkowym Wschodzie już obecnie odczuwalny jest brak wody pitnej,około 2/3 państw arabskich korzysta z wodypochodzącej spoza granic. Wyraźniezmniejsza się ilość wody w rzekach Jordan iYarmuk,co odczują Izrael, AutonomiaPalestyńska iJordania.
Powstające napięcia zwiążane z dostępemdozasobówwodychskomplikująproblem bez pieczeństwa w regionie, mogąbowiem doprowadzić dowzrostupolitycznej niestabilności
i negatywnie wpłynąć na bezpieczeństwo energetyczne Europy. W AzjiPołudniowejna tomiast podniesieniepoziomumorza może zagrozićprzestrzeni życiowej wielu milio nówludzi, ponieważ 40% ludności Azji, to jest około2 mld ludzi, mieszka w odległości do 60 km od wybrzeża morskiego. Ponadto brak wody i spadek produkcji rolnej utrud nią wyżywienie szybko wzrastającej liczby ludności w tej części świata. Z kolei top
nienie pokrywy polarnej nabiegunie północnym otwiera nowe drogimorskiei między
narodowe szlaki handlowe oraz umożliwia dostęp do ogromnych zasobów surowców w Arktyce, co ma potencjalne konsekwencje dla międzynarodowego bezpieczeństwa i europejskichinteresów odnośnie do zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego.
„Przegląd OECD dotyczącyochrony środowiskanaturalnego do roku2030”18 zawiera opis wyzwań ekologicznychorazich skutkówspołecznych, ekonomicznych i ekologicz
nych. W opracowaniu zwraca się uwagę na konieczność podjęcia wielu działańmają
cychna celuograniczenie trwałych zmianśrodowiskowych. Wwypadku zaniechań na leży liczyć się z takimimożliwymiskutkami, jak (do 2030 roku):
18 OECD Environmental Outlook to 2030, http: //www. oecd. org/environment/outlookto2030 19 Za: Welt im Wandel: Sicherheitsrisiko Klimawandel, Wissenschaftlicher Beirat der Bundesregierung Globale Umweltveränderungen, http: //www. wbgu. de/wbguJg2007. html
- wzrostemisji gazówcieplarnianych o 37% i 52% (2050); skutkiemczego może być podwyższenie temperatury naświecie powyżej poziomu przedindustrialnego o 1,7- -2,4°C w 2050 roku,a wrezultacienasileniezjawisk ekstremalnych, takich jak susze, sztormy ipowodzie oraz towarzyszące im znaczące szkodyw infrastrukturze izniszcze nie uprawrolnych,
- zagrożeniewyginięciem znacznej liczby gatunków roślin i zwierząt;przyczyną zanikania bioróżnorodności jest rozwój infrastruktury i rolnictwa orazzmiany klima tyczne,
- niedostatek wody; zostanieon pogłębiony z powodu niewłaściwego gospodaro wania zasobami wodnymi oraz zmian klimatycznych; szacuje się, że liczba ludzi za mieszkujących obszarydotknięte niedoborami wodywzrośnie do ponad3, 9 mld,
- wzrostwpływu zanieczyszczenia powietrzana zdrowie ludzi.
W Przeglądziepodkreślono również, żenajwiększe straty środowiskowe będą od
czuwane w krajach rozwijających się, które nie są w pełni przygotowanedo rozwiązy
waniaproblemów i dostosowywania się do skutków zmian środowiskowych.
Analizując problem skutkówzmian klimatycznych jako zagrożenia dla bezpieczeń
stwa międzynarodowego, można wskazaćprzynajmniej czterygłówneczynniki, których dynamika może prowadzićdo społecznych kryzysów, destabilizacji sytuacji politycznej oraz konfliktów zbrojnych19 (por.wykres 2):
1. Degradacja zasobów słodkiej wody. Obecnie już 1,1 mld ludzi nie ma zapew nionego dostępu do wodypitnej. W przyszłościliczba ta może się zwiększyć o kolejne 100 min, ponieważ konsekwencją zmian klimatycznych będą zmiany wrozkładzieopa
dów oraz ograniczenia w dostępie dosłodkiejwody. Jednocześnie wzrośnie zapotrzebo wanie natensurowiec wskutek szybko rosnącej liczby ludności ipoziomu wymagań cy wilizacyjnych. Może to być przyczyną konfliktów o podział zasobów wodnych.
2. Spadek produkcji rolnej. Szacujesię, że obecnie na świecie jestniedożywionych ponad 850minludzi. Zmiany klimatyczne doprowadzą do zwiększenia liczbyosób cier
piących głód, ponieważ wzrost temperatury o 2° C (wstosunkudo 1990)będzieskutko wałspadkiemprodukcji rolnej, a tym samymzwiększeniemniedoboru żywnościw wielu krajach rozwijających się. Spadek produkcji rolnejbędzie oznaczał takżepodwyżki cen żywności. Trudności z zapewnieniembezpieczeństwa żywnościowego zostaną utrwalo
ne poprzeztakie zagrożenia, jak pustynnienie,zasolenieziemi albo brak wody.Te z ko
lei mogądoprowadzić do zaostrzenia kryzysów społecznych, destabilizacji politycznej, anawetkonfliktu zbrojnego.
Wykres 2. Globalne zmiany klimatyczne i konflikt globalny Źródło: P. Gleick, Global Climatic..., op. cit., s. 43.
3. Częstotliwość i intensywność katastrof naturalnych(np. powodzi).Wskutekzmian klimatycznych należy liczyćsięz podniesieniem poziomu mórzoraznasileniemzjawisk ekstremalnych. Z tym wiąże się podwyższone ryzyko katastrofnaturalnych, których re
zultatem mogą być masoweruchy migracyjne. W opinii części badaczy katastrofy na turalne stanowią poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa głównie wtedy, gdydotykają państwa słabe, ponieważ stanowią dodatkowy czynnik destabilizujący porządek spo łeczno-polityczny. Wskrajnym wypadku mogą wpływać na stabilność w regionie20.
4. Migracjeśrodowiskowe. Wskutek zmian klimatycznych (np. pustynnienia, nie doboru wody) należy się liczyć ze znaczącym wzrostemliczby uchodźców środowisko
wych, przede wszystkim w państwach słabychwAfryce i Azji, w których duża część mieszkańców jestzależnaod rolnictwa. Spadek bowiem produkcji rolnej, postępujące problemy z żywnością wraz z wysokim przyrostem ludności orazniestabilnymiinstytu cjamibędą nasilały ruchy migracyjne. W 2000 roku liczba uchodźców środowiskowych wyniosła 25 min;szacuje się, żew 2010 roku liczba ta siępodwoi. Nasilenie tego zja
wiska możezwiększyćprawdopodobieństwo konfliktu w regionach tranzytowych lub docelowych. Z jednej strony istnieje ryzyko, żeuchodźcyśrodowiskowi w miejscach docelowych zastanąkryzysy społeczne lub konflikty polityczne i je wzmocnią.Zdrugiej strony zaś uchodźcy mogą zagrozić egzystencji lokalnej ludności, ponieważ abyprze
20 W. -D. Eberwein, S. Chojnacki, Stürmische Zeiten..., op. cit., s. 19 20.
żyć, muszą eksploatować ziemięnowego kraju, korzystać z ujęć posiadającychograni czoną ilość wody.
Niebezpieczeństwozmianklimatycznych zmusza państwado wielu różnokierunko- wych działań zarówno w wymiarze unilateralnym, jak i wielostronnym.Kwestiąotwartą pozostajeto, czy będą oneskutkowały rozwiązaniem problemów związanych ze zmia nami klimatycznymi.W razie ich niepowodzenia mogą pojawić się następujące zagro
żeniastabilności i bezpieczeństwa międzynarodowego21:
21 Weil im Wandel..., op. cit.
1. Wzrost liczby państw słabych i upadłych. Skutki zmian klimatycznych poważ nieograniczą zdolnośćtychpaństwdorozwiązywaniaproblemówspołeczno-gospodar czych. Wkonsekwencji czego zwiększy się emigracjado krajówsąsiednich, cospowo dujezaostrzenie istniejących w nichkryzysów ikonfliktów.W skrajnym wypadku może prowadzić dopowstaniatakzwanych upadłych subregionów.
2. Ograniczenie rozwoju gospodarczego. Zmiany klimatyczne będąrzutowały na procesy produkcyjne i sposoby zaopatrzenia w poszczególnych regionach w świecie.
Niedostatek wodywregionieograniczy rozwój produkcji rolnej oraz tych sektorów, które są zależne odpoboruznacznych ilości wody.Do spadku produkcji rolnej przyczynią się także susze oraz degradacja gleby. Wskutek zaś podniesienia siępoziomumorzadojdzie do zalania znacznych obszarów wzdłuż wybrzeży morskich i utratyobszarów upraw nych.Wkonsekwencji spowodujeto pogorszenie sytuacji ekonomicznej państw i niepo
kojespołeczne. Problemten będzie dotyczyć szczególnie gęsto zaludnionych obszarów nadbrzeżnychi dolinrzecznych w Azji, między innymi Bangladeszu, Chin, Indii,Indo
nezji, Myanmaru, Wietnamu i Tajlandii22.
3. Ryzykowybuchu konfliktu między państwami, głównymi sprawcami zmian kli
matycznych i państwamidotkniętymi skutkami tych zmian. Zazmiany klimatyczne są od
powiedzialne głównie kraje uprzemysłowione i tak zwane kraje progowe (Chiny, Indie).
Szacuje się, że im większe będą straty wynikające ze zmian klimatycznychoraz koszty dostosowania siędotychzmian w państwach takzwanego Południa,tym bardziejpraw dopodobne staną siękonflikty pomiędzy państwami-sprawcami apaństwami dotknięty
mi skutkami tych zmian. Główny konfliktw XXI wieku będzie przebiegałnie między krajamiuprzemysłowionymirozwijającymi się,lecz w dużejmierze pomiędzypaństwa
miszybko się rozwijającymi (Chiny, Indie) inajbiedniejszymi. Ekspercipodkreślają, że społeczność międzynarodowanie jest przygotowana natego rodzaju konflikt.
4. Ryzyko rozprzestrzenienia się konfliktu w regionie. Lokalne konflikty często wpływają destabilizująco na sytuację w krajach sąsiednich, na przykład przez ruchy uchodźców,handelbronią. Wskutek zmian klimatycznychzjawiska te ulegną nasileniu, prowadząc do rozprzestrzeniania się napięć i konfliktów nakolejneregiony. Prawdopo dobieństwo wybuchu konfliktu regionalnego zwiększają: szybkowzrastająca liczbalud
ności, niedostatek surowców naturalnych, niski poziom rozwoju gospodarczego oraz rosnąca liczba uchodźców środowiskowych.
5. Zmiany w pojmowaniupolityki bezpieczeństwa. Zdużym prawdopodobieństwem opisane powyżej społeczne konsekwencje zmian klimatycznych spowodująz jednej strony ograniczenie liczby klasycznych wojen międzypaństwowych, z drugiej zaś do
22 P. Kowalczak, Konflikty o wodę, Przeźmierowo 2007, s. 369.
prowadzą donasilenia kryzysów ikonfliktów wewnątrzpaństw, a w skrajnych wypad kach do ich upadku.
H. G. Brauchwnastępujący sposóbujmuje zależnościmiędzy skutkami zmian kli
matycznych a potencjalnymikonfliktamizbrojnymi:
- brak wyraźnej korelacji pomiędzyzmianami klimatycznymi a konfliktami zbroj
nymi,
- skutki zmian klimatycznych nie prowadząbezpośrednio do zagrożenia militarne
go- może być ono spowodowaneinnymi czynnikami,
- skutki zmian klimatycznych wraz z innymi czynnikami przyczyniająsię do na sileniastresu ekologicznego itymsamym mogą stać się przyczyną napięći konfliktów zbrojnych,
- skutki zmianklimatycznych wraz z innymi czynnikami mogą stanowićzagroże
niedlazdrowia i przeżycia ludzi,
- skutki zmian klimatycznych w powiązaniu z innymi czynnikami zmuszają ludzi do opuszczeniaswojego miejsca zamieszkaniai przeniesienia się do sąsiedniegokraju,
- skutki zmian klimatycznych w powiązaniu z innymi czynnikami mogą prowadzić do eskalacji napięć społecznych, etnicznychi religijnychw postacidługotrwałychwojen domowych,
- skutki zmian klimatycznych w powiązaniu zesporami o podział zmniejszających się zasobównaturalnych mogąspowodować bilateralne lubregionalne konfliktyz uży
ciem siły23.
23 H. G. Brauch, Klimawandel, Umweltstress und Konflikt. AFES-Press Studie für das Bundes
ministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit [w: J Klimawandel und Konflikte, Bundes
ministerium für Umwelt, Naturschutz und Reaktorsicherheit, November 2002, Berlin, s. 25-26.
24 W. -D. Eberwein, S. Chojnacki, Stürmische Zeiten..., op. cit., s. 4, 9.
Reasumując, można stwierdzić, iżskutki zmian klimatycznych mogą współkształto
waćspołeczne bądź polityczne napięcia i konflikty spowodowane brakiem rozwoju spo łeczno-ekonomicznego(przeludnienie, bieda) oraz procesami politycznej dezintegracji (brak legitymizacji). Problem ten dotyczy główniepaństwupadłychalbo w stanie upad
ku. Zmniejszenie się zasobównaturalnych wraz zasymetrycznym podziałem władzy, długotrwałym „stresemekologicznym” oraz katastrofami wywołanymiprzez człowieka przyspieszy rozpad dotychczasowego porządku społecznego i politycznego w kolejnych państwach. Natomiast wzrost liczby takichpaństw może prowadzić doeskalacji napię cia i konfliktów w regionach oraz w świecie24.
Wnioski końcowe
Z przeprowadzonejpowyżejanalizy wynikająnastępujące wnioski ogólne:
I. Istotą zagrożeń ekologicznych sąantropogeniczny charakter, różnorodność, zło żoność oraz zróżnicowana skala oddziaływania.
2. Skutki degradacji środowiskanaturalnego stwarzajązagrożenie dla zdrowia i życia ludzi oraz stanowią przesłankinarastania napięć i konfliktów wewnątrzpaństwowych.Zjawi ska temogąmiećrównież poważne implikacjedla bezpieczeństwamiędzynarodowego.
3. Zmiany klimatyczne spowodują nasilenie kryzysów ekologicznychpowstających na skuteknaturalnych kataklizmów (długotrwałe susze, niedostatek wody, degradacja gleb), te z kolei będą implikowały konflikty o ziemię i spowodująmasowe migracje.
Próby regulacji podziału kurczących się zasobów naturalnych orazżywnościmogą spro
wokować konflikty z użyciem siły.Również skutkizmian klimatycznych w postaci pod
niesieniapoziomu mórz, częstszych burz,sztormów i powodzi mogą spowolnić produk
cjęwwieluregionach przemysłowych w świecie.
4. Skutki zmian klimatycznych wraz z czynnikami, takimi na przykład jak szybko wzrastającaliczba ludności, niski poziomrozwoju społeczno-gospodarczego mogą przy czyniać się do zaostrzenia napięć i zwiększaćprawdopodobieństwo konfliktów zbroj nychwewnętrznych i międzypaństwowych.
5. Głównymwyzwaniem, któremu musi sprostać społeczność międzynarodowa,jest ograniczenienegatywnego oddziaływania naśrodowiskoiracjonalnewykorzystanieza sobów naturalnych. Kwestią otwartąpozostaje, czy podejmowane działania pozwolą uniknąć niebezpiecznych zmianklimatycznych.
ABSTRACT
The implications of ecological dangers with special consideration to the problem of the effect of climatic change on international security
The present changes in the natural environment reach far beyond the borders of an individ
ual state, creating challenges and dangers to other states and to the whole international commu
nity. The globalization of ecological dangers occurs through the air, water and social behaviours.
It is also the result the objective standards of contemporary international relations the internation
alization of various domains of social life and the growing interdependence of states.
This leads to the question of which changes in the natural environment may create danger to the safety of states and the international community as a whole? Not every ecological problem can be considered as being a security threat in international relations. It only happens when such a problem poses a threat to the material base of states, communities, and its specific feature is the transfrontier nature. Degradation of the natural environment can bring significant limitations in the availability of important resources such as food, water and land, and in consequence leads to the conflict over the distribution of such resources, both within states and between them.
Those ecological dangers which may cause conflicts between various social groups within states as well as between states, involves climatic change resulting from the growing „greenhouse effect”. Climatic change strengthens ecological crisises such as draughts, shortage of water or degradation of land due to natural disasters, and leads to conflicts over land and may cause mass migrations.
The ecological problems which co-shape the already existing or rising social and political crises or conflicts, may seriously affect the security of individual states or international security.