Jarosław
Bober
Katedra Goopodarkl I Admlnlllracłl PubU .. n.ł
Strategia rozwoju ~Y
na przykładzie gmmy Kamienica
1. Wprowadzenie
Coraz bardziej powszechne jest przekonanie, że strategia rozwoju gminy sta- nowi podstawę jej prawidłowego i dynamicznego rozwoju. Przekonanie, że pozo- stawianie spraw ich własnemu biegowi oraz działanie ograniczone wyłącznie do zakresu działania i zadań gminy określonych przepisami ustawy z dnia 8 III 1990 r. o samorządzie gminnymi, nie gwarantuje właściwego wykorzystania
możliwości rozwojowych tkwiących zarówno w samej gminie, jak i w jej oto- czeniu. Konieczność podjęcia prac nad strategią rozwoju jest więc coraz bardziej dostrzegana przez władze lokalne, aczkolwiek różne są przesłanki podjęcia tej problematyki oraz stosowane metody konstruowania strategii. Zróżnicowania te
są o tyle istotne, że w zależności od zamierzeń władz samorządowych, a zwlasz- cza od wyboru i konsekwencji stosowania danej metody w znaczący sposób prze-
sądzają o możliwościach implementacji opracowanego programu. Dlatego też
niniejszy artykuł ma dwa zasadnicze cele: przybliżenie kontekstu i zarysu samej metody partnerskiego planowania strategicznego oraz zaprezentowanie wyników prac zrealizowanych z jej zastosowaniem w gminie wiejskiej, z jednoczesnym wskazaniem trudności czy ograniczeń wynikających ze stosowania tej metody.
Postawione cele miały wpływ na układ artykułu. W pierwszej części, po zdefi- niowaniu rozwoju lokalnego i podstawowych pojęć z tego zakresu (co stanowi
niezbędne tło dla właściwego tematu, a więc strategii rozwoju gmin), przybliżo
no system oraz instrumenty zarządzania gminą, a także omówiono metodę part- nerskiego planowania strategicznego: jej podstawowe etapy oraz organizację prac nad opracowaniem strategii. W drugiej części przedstawiono wyniki prac podję
tych w ramach partnerskiego planowania strategicznego w gminie Kamienica
I Por. rozdz. 2 ustawy (tekst pierwotny: Dz.U. 1990, nr 16, poz. 95: tekst jednolity: Dz.U.
1996. nr 13,poz. 74).
I
Jarosław Boberobrazujące organizację i przebieg prac nad strategią gminy oraz zapis celów roz- woju gminy.
2. Partnerskie planowanie strategiczne - kontekst I zarys metody
Dla wlaściwego zrozumienia idei partnerskiego planowania strategicznego
niezbędne jest zrozumienie jego szerszego kontekstu, a więc umiejscowienie w procesie rozwoju lokalnego. Omówienia wymaga szczególnie samo pojęcie
"rozwój", rozumiane potocznie jako "proces przeobrażeń, zmian przechodze- nie do stanów lub form bardziej złożonych lub pod pewnym względem dosko- nalszych"'. Rozwój lokalny należy natomiast traktować jako proces pozytyw- nych zmian oraz wzrostu ilościowego i postępu jakościowego zachodzących
w ukladzie lokalnym'. Istotne rozszerzenie i sprecyzowanie zakresu tego poję
cia przedstawia w sposób interesujący J.J. Parysek, traktując rozwój lokalny jako obszar działań począwszy od tworzenia nowych miejsc pracy dla lokal- nego rynku pracy po kompleksowe kształtowanie możliwie najlepszych warun- ków życia w środowisku lokalnym oraz doskonalenie organizacji, struktury i funkcjonowania lokalnego, terytorialnego systemu społecznego'. Węższy
zakres dotyczący gospodarczej plaszczyzny rozwoju lokalnego przedstawi!
G. Gorzelak określając lokalny rozwój gospodarczy jako proces, w którym
spoleczność lokalna angażuje się w celu stymulowania lub przynajmniej utrzy- mania na dotychczasowym poziomie działalności gospodarczej i zatrudnienias.
W świetle powyższych rozważań wyjaśnienia wymagają jeszcze niektóre
pojęcia. Pierwszym z nich jest niewątpliwie uklad lokalny. W Polsce podsta-
wową jednostką podziału terytorialnego kraju jest gmina', Nasuwa się jednak pytanie, czy granice gminy stanowią jednocześnie ramy dla układu lokalnego, Trafne wydaje się podejście traktujące gminę jako jeden ze szczególnych przy- padków układu lokalnego, Natomiast jako istotę układu lokalnego definiuje się
istnienie więzi między jego mieszkańcami, występowanie związków funkcjo- nalnych między działającymi na danym terenie podmiotami gospodarczymi oraz istnienie wladzy posiadającej zdolności do kierowania procesami spo-
łeczno-gospodarczymi', Nieco mniej złożone określenie zawiera propozycja B. Jałowieckiego określającego układ lokalny jako miejsce zamieszkiwane
2 Slowllikjęzyka polskiego, t, 3, PWN, Warszawa 1981, s. 205.
3 L. Wojtafiiewicz, Czy""iki i bariery rozwojuloklllllcgo w akwalnej polityce gospodarczej Polski [w:] Gospodarka lokalna w teorii i praktyce. AE wc Wrocławiu, Wrocław 1996.
"J.1. Parysek, Podstawy gospodarki lolalnej, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1997.
s.46.
'O. Gorzelak, Om6wienie książki Edwarda J. Blak/cyn [w:] Gmi1la. Przedsiębiorczość. Pro- mocja, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1992, s. 19.
'Art. J64ust. J Konstytucji RP.
7 G, GorzeJRk, op. cit., s. 20.
Strategia rozwoju gminy Ila przykładzie gminy Kamienica
I
przez samorządną społeczność'. Kolejnym elementem jest właściwe pojmowa- nie pojęcia terytorium. Mianem tym określić należy zamieszkującą dany obszar
społeczność wraz z funkcjonującymi w jej obrębie podmiotami i instytucjami,
kulturą i umiejętnościami oraz sieciami wzajemnych relacji formalnych i nie- formalnych9• Definicje te zwracają uwagę na mieszkańców danego terytorium, czyli społeczność lokalną. Społeczność lokalną należy traktować jako wspól-
notę zajmującą konkretną przestrzeń osadniczą, posiadającą własną nazwę, tra-
dycję i będącą niezbywalnym elementem organizacji życia społecznego. Wła
śnie na szczeblu lokalnym najwyraźniej powinno być widoczne kształtowanie się porządku społeczeństwa obywatelskiego. Jednak w wielu gminach (czy
układach lokalnych) można zaobserwować zjawisko próżni społecznej, czyli brak identyfikacji z grupami społecznymi średniej wielkości 10, do której to kate- gorii niewątpliwie można zaliczyć społeczność lokalną - z wszelkimi negatyw- nymi skutkami tego zjawiska. Partycypacja społeczności lokalnej w życiu
gminy nie powinna przejawiać się jedynie uczestnictwem w wyborach samo-
rządowych. W dużej części wlaśnie' od zaangażowania i "czynnej akceptacji"
mieszkańców zależy rozwój gminy. Należy również pamiętać, iż społeczność
lokalna, pomimo cech ją wiążących, nie jest monolitem - w jej ramach istnieją
liczne grupy interesów, których cele często mogą być rozbieżne. Z naszego punktu widzenia - konstruowania strategii rozwoju gminy - la właśnie katego- ria zasobów lokalnych, jaką stanowią zasoby ludzkie (a więc społeczność
lokalna), będzie miała szczególne znaczenie dla powodzenia opracowania i wdrożenia strategii rozwoju gminy. Nie należy jednak zapominać o pozosta-
łych kategoriach zasobów i nie doceniać ich w procesie rozwoju lokalnego.
Należy do nich zaliczyć niewątpliwie: zasoby przyrody, majątek trwały, zasoby finansowe, a także zasoby terenu i zagospodarowanie przestrzenne. Podkreśle
nia wymaga znaczenie problemów urbanistycznych, w tym głównie ksztalto- wania ładu przestrzennego i powiązania tej tematyki ze strategią rozwoju gminy. Zależności te zostaną przybliżone po przedstawieniu zarysu metody partnerskiego planowania strategicznego. Kolejnym, istotnym ogniwem w roz-
ważaniach jest system zarządzania jednostką terytorialną, jaką jest gmina.
Obserwacje systemu zarządzania gminą pozwalają na dosyć wyraźne rozróż
nienie dwóch podsystemów: zarządzania ogólnego (czy też bieżącego) oraz strategicznego. Linie podzialu między tymi dwoma podsystemami będą prze-
biegać według różnorodnych kryteriów, wśród których największe znaczenie
odgrywają: regulacje prawne, stosowane instrumenty, szczebel (poziom) podej- mowania decyzji i wreszcie zakres czasowy podejmowanych działań. Niewąt
pliwie do pierwszej kategorii, a więc zarządzania ogólnego, należeć będą np.:
8 B. Jalowiccki, Rozwój lokalny, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1989, s. 101.
9 I. Pietrzyk, Rekonwersja gospodarki regio1lalnej w świetle nowych koncepcji rozwoju regionalnego [w] Rozwój i I'estruktflryzacja gospodarki regionalnej, AE w Krakowie, Kraków 1996, s. 8.
10 M. Pachoiski, A. Słaboń, Slowllikpojęć socjologicwYc/1 dla ekonomistów, AE w Krnkowie, Kroków 1994,s.43.
I
Jarosław Bober- podejmowanie decyzji administracyjnych przez gminę (np. wymiar podatku od nieruchomości czy decyzja o warunkach zabudowy i zagospodaro- waniu terenu), a więc decyzje podejmowane przez pracowników urzędu gminy,
wynikające z ich zakresu obowiązków i podejmowane zgodnie z obowiązują
cym prawem lokalnym (odpowiednio: budżetem gminy i miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego),
- kierowanie przez wójta, burmistrza lub prezydenta bieżącymi sprawami gminy oraz organizacja pracy zarządu, a więc działanie na podstawie art. 31 ustawy o samorządzie gminnym,
- przygotowywanie projektów uchwał rady gminy czy wykonywanie
budżetu gminy przez zarząd, a więc działanie na podstawie art. 30 ust. 2 ustawy o samorządzie gminnym.
Natomiast w obszarze zarządzania strategicznego znajdą się niewątpliwie
takie działania, jak:
- uchwalanie budżetu gminy, a więc działanie na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 4 ustawy o samorządzie gminnym,
- uchwalanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a więc działanie na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 5 ustawy o samorządzie gminnym,
- uchwalanie programów gospodarczych, a więc działanie na podstawie art.
18 ust. 2 pkt 6 ustawy o samorządzie gminnym.
Te przykładowe działania z zakresu zarządzania strategicznego wskazująjed
nocześnie na trzy zasadnicze instrumenty zarządzania zarówno gminą, jak i jej rozwojem: budżet gminy, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego (poprzedzony studium uwarunkowa6 i kierunków zagospodarowania prze- strzennego) oraz program gospodarczy, a więc de facto na strategię rozwoju gospodarczego. Należy zwrócić uwagę na różny zakres czasowy ww. instru- mentów. I tak dokumentem o najkrótszym czasie obowiązywania jest corocznie uchwalany budżet. Należy jednak pamiętać o konieczności uwzględniania w nim
zobowiąza6 czy postanowie6 wykraczających poza okres jednego roku (np. zobo-
wiązania wynikające ze spłaty zaciągniętego kredytu, obsługi długu publiczne- go bądź postanowienia wynikające z przyjętego wieloletniego planu inwestycyj- nego). Kolejne instrumenty mają już charakter wieloletni. Jednakże program gospodarczy czy też strategia rozwoju gospodarczego zawierają, a przynajmniej powinny zawierać, określenie okresu, na jaki zostały sporządzone. W wypadku programu gospodarczego okres ten może wynosić przykładowo od 1 do 3 lat, natomiast w wypadku strategii nie powiuien on być krótszy niż 5 lat.
Takie umiejscowienie instrumentu, jakim jest strategia rozwoju gospodar- czego, w systemie zarządzania gminą pozwala na omówienie zarysu coraz bar- dziej popularnej metody, jaką jest partnerskie planowanie strategiczne. Wobec
mnogości definicji samej strategii, przytoczono za K. Obłojem jedynie cztery
główne ujęcia!!:
11 K. Obłój, Koncepcje strategii organizacyjnej, "Przegląd Organizacji" 1988, nr 11.
Strategia rozwoju gminy na przykładzie gminy Kamienica
I
- traktowanie strategii jako tworzenie i egzekucja planu działania,
- strategia jako pozycja organizacji względem otoczenia,
- strategia jako względnie trwały wzorzec działania organizacji, jako zbiór pewnych trwałych reguł, sposobów reakcji wspierany kulturą organizacji,
- strategia jako podkreślenie znaczenia procesu samoidentyfikacji organi- zacji, odkrywanie i kształtowanie jej tożsamości, własnego "ja".
Takie przybliżenie samego pojęcia i obszaru strategii pozwala na omówienie zarysu metody, będącej przedmiotem niniejszych rozważań. Partnerskie plano- wanie strategiczne jest rozumiane jako świadomy, systematyczny i ukierunko- wany na przyszłość proces ciągłego przygotowywania i podejmowania decyzji
dotyczących przyszłego poziomu rozwoju jednostki terytorialnej oraz koordy- nacji działań na rzecz przyjętych ustaleń planistycznych z uwzględnieniem uwa-
runkowań zewnętrznych (pozytywnych lub negatywnych) tkwiących w jej oto- czeniu'2 . Jest to więc długookresowe planowanie dotyczące rozwoju gminy,
włączone w szerszy system społeczno-gospodarczy (powiatu, województwa i kraju), w którym dokonuje się określenia zarówno szans,jak i zagrożeń roz- wojowych. Jest to podejście systemowe do problemów rozwoju jednostki tery- torialnej. Innymi słowy, planowanie strategiczne to:
- stabilna i realistyczna podstawa "myślenia o przyszłości jednostki", - aktywny proces dostosowywania się jednostki do zmieniających się uwa-
runkowań zewnętrznych i wewnętrznych,
- kreatywny proces wyboru jakościowo nowych celów rozwojowych o skutkach sięgających daleko w przyszłość,
- proces decyzyjny w przeważającej mierze oparty na przewidywaniu przy-
szłej rzeczywistości, w której będzie działać dana jednostka.
Przyjęcie tej metody, oprócz aktywizacji społeczności lokalnej, pozwala
również na powstanie akceptowanego społecznie programu rozwoju spo-
łeczno-gospodarczego. W procesie tak rozumianego planowania należy odpo-
wiedzieć na trzy podstawowe pytania:
- jaka jest obecna sytuacja jednostki, co może nam przeszkodzić w dalszym rozwoju, w jakim otoczeniu funkcjonujemy. Wiąże się to z potrzebą opraco- wania oceny istniejącego stanu, z uwzględnieniem wewnętrznych uwarunko-
wań rozwoju dla uzyskania informacji o silnych i słabych stronach jednostki oraz zbadania uwarunkowat\ zewnętrznych (dotyczących szeroko rozumianego otoczenia) ,
- dokąd zmierzamy (w. tym okresie, jaki wyznacza przyjęty zakres czasowy), dotyczy to określenia strategicznych celów i problemów rozwoju jednostki,
- w jaki sposób zrealizujemy przyjęte zamierzenia - wiąże się to z potrzebą sformułowania strategii rozwoju oraz opracowania szczegółowych programów jej realizacji.
12 Szerzej na ten temat w pracy: A. Zalewski, M. Ziółkowski, Strategie rozwoju gmin w Pol- sce, maszynopis powielony, SGH, Warszawa 1995.
I
Jaroslaw BoberPośrednio pytania te wskazują na strukturę organizacyjną i etapy opracowy- wania strategii rozwoju gminy. Podjęcie problematyki rozwoju gminy z zasto- sowaniem metody partnerskiego planowania strategicznego oznacza w praktyce,
że przedstawiciele środowisk lokalnych zostają zaangażowani w proces plano- wania o charakterze średnioterminowym ukierunkowanego na osiąganie wyty- czonych celów podporządkowanych realizacji nadrzędnej misji rozwoju gminy.
W celu powodzenia prac nad opracowaniem strategii oraz nad jej wdrożeniem niezbędne jest wyłonienie właściwej struktury organizacyjnej. W wypadku takie- go przedsięwzięcia rolę tę będą pełnić przedstawiciele spoleczności i władz lokal- nych działający w ramach powołanego w tym celu organu (w praktyce spotyka
się różne nazwy, np. komitet lokalny czy rada liderów lokalnych), wspieranego przez zewnętrznych konsultantów (moderatorów).
Ogólny model i etapy prowadzenia prac można sprowadzić do następują
cych kroków:
- w fazie przygotowawczej: prace konsultantów zewnętrznych i lokalnej grupy zadaniowej, mające na celu opracowanie diagnozy gminy, a także prace komitetu lokalnego w ramach sesji strategicznych, w trakcie których zostaną
ustalone propozycje dotyczące zakresu strategii, wizji, misji i celów rozwoju, gdzie powinny zostać wyłonione i przyjęte wszelkie uzgodnienia w myśl
zasady konsensusu oraz nastąpić przekazanie ich do szczegółowego opraco- wania do grup tematycznych,
. - na etapie właściwego planowania (dla rozwinięcia poszczególnych zdefi- niowanych celów): praca w grupach tematycznych, w skład których wchodzą
przedstawiciele danej jednostki terytorialnej (rekrutujący się z komitetu lokal- nego) oraz konsultanci zewnętrzni, mająca na celu określenie szczegółowych
celów, zadal\, harmonogramu, instrumentarium oraz układu podmiotowego odpowiedzialnego za wdrożenie strategii rozwoju, a także prace prowadzone podczas obrad komitetu lokalnego, mające na celu omówienie, weryfikację
i przyjęcie propozycji wypracowanych przez grupy tematyczne.
Ilustracją szczegółowego zakresu prac są zadania stojące przed poszczegól- nymi uczestnikami procesu. Do zadań tych należą:
- zadania władz samorządowych gminy: dostarczenie materiałów w celu dokonania diagnozy, współpraca ze środowiskami lokalnymi i koordynacja prac komitetu lokalnego, opiniowanie projektów przedkładanych przez kon- sultantów zewnętrznych, konsultacje bieżące, dyskusja i przyjęcie w formie uchwaly strategii rozwoju przez radę gminy;
- zadania komitetu lokalnego: zapoznanie się z materiałami wyjściowymi,
wypracowanie i przyjęcie ostatecznej wersji zbiorczej analizy SWOT, wypra- cowanie i przyjęcie ostatecznej wersji planu rozwoju jednostki, wypracowanie i przyjęcie ostatecznej wersji celów rozwoju jednostki, opracowanie i przyję
cie ostatecznej wersji programów dla poszczególnych celów, opracowanie i przyjęcie końcowej wersji programu oraz wypracowanie rekomendacji dla rady gminy;
Strategia ro~woju gminy na pr~yklad~ie gminy Kamienica
I
- zadania grup tematycznych: przeprowadzenie analiz i ekspertyz w ramach poszczególnych obszarów problemowych (w tym także cząstkowych analiz SWOT), propozycje działań priorytetowych, określenie zasobów lokalnych,
sformułowanie zadań do opracowania i przygotowania strategii rozwoju dla poszczególnych obszarów wraz z harmonogramem wdrażania;
- zadania konsultantów zewnętrznych (moderatorów): redakcja i opracowa- nie diagnozy prospektywnej, opracowanie propozycji (do dyskusji w ramach komitetu lokalnego) w zakresie analizy SWOT, misji rozwoju, celów, zadań,
redakcja dokumentu końcowego, konsultacje.
Poziom strategiczny
Strategia rozwoju
Cele rozwoju
Poziom strategiczny
Studium
uwarunkowań
spoleczno· I+-_ _ _ _ -:--_ _ _ _ ~ i l<iemnków I+---"---~ zagospodarowania -gospodarczego
przestrzennego
! \
, ,
, ,
, ,
.L ____ .. __________ I '
~
--- --- -_ ...
-p~~i~~--- --- --- --_.- .. --- --- - ---r
, I • I
" opernmny .'
---'" , - ------- ----- -- --- - ----------.,-. , ---.-_.-- - -
- -
------ - - -- - ---
, ~--
'~... ' .'
.... ---,.,
._---______ Monitoring ______________ --
Rys. 1. Relacje pomiędzy strategią rozwoju a studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego
Żródlo: opracowanie własne.
I
Jaroslaw BoberNależy podkreślić, że zaproszenie przedstawicieli różnych środowisk lokal- nych (przy czym ważne jest uzyskanie jak naj szerszego ich przekroju) i wyło
nienie komitetu lokalnego jest warunkiem uspołecznienia strategii. W procesie planowania strategicznego rozwoju gminy podkreślenia wymaga koordynacja i wzajemne relacje pomiędzy strategią rozwoju a przestrzenią i zagadnieniami urbanistycznymi. Do końca 1999 r. gminy miały opracować, zgodnie z ustawą,
studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego.
W wypadku gmin podejmujących równolegle problematykę strategicznego
podejścia do rozwoju swojej jednostki, dzialaniem celowym i efektywnym
będzie korelacja prac nad tymi dwoma tak istotnymi dla przyszłego funkcjo- nowania gminy dokumentami. Wzajemne zależności i mechanizm skorelowa- nego prowadzenia prac przedstawia rys. 1.
Implementacja strategii rozwoju gospodarczego postawi przed strukturami lokalnymi (zwłaszcza przed władzami samorządowymi) nowe, istotne cele i zadania do realizacji. W tej sytuacji władze i społeczność lokalna będą zmu- szonc do wprowadzenia mechanizmu, który pozwoli im na bieżącą ocenę postępu prac wdrożeniowych oraz praktyczną weryfikację szans pomyślnej
realizacji założonych przedsięwzięć. Mechanizmem umożliwiającym bieżącą ocenę postępów implementacji strategii oraz jej adekwatności w związku ze zmianami otoczenia jest zaznaczony na rys. 1 proces monitoringu realizacji strategii, rozumiany jako stala obserwacja ilościowych oraz jakościowych
zmian pewnych wielkości, mająca na celu zapewnienie informacji zwrotnych na temat skuteczności i wydajności programu, a także jego kontrolę i zmianę
(tam, gdzie jest to konieczne). Monitoring strategii rozwoju ma slużyć badaniu i ocenie sposobu oraz efektywności dochodzenia do wyznaczonych celów, a także poziomu ich osiągania.
3. Strategia rozwolu gminy Kamienica
3.1. Uwagi ogólne
Rozpoczęcie prac nad strategią rozwoju gminy Kamienica było możliwe dzięki dostrzeżeniu przez władze lokalne konieczności podjęcia długotennino
wych, skoordynowanych i kompleksowych działań w procesie zarządzania gminą. Prace nad strategią rozwoju gminy Kamienica były prowadzone z wyko- rzystaniem metody partnerskiego planowania strategicznego. Jednak z uwagi na charakter gminy (Kamienica jest stosunkowo małą gminą wiejską) i,jak należy sądzić, związany z nim niski poziom partycypacji społecznej, metoda ta została
poddana pewnym modyfikacjom, polegającym glównie na większym zaangażo
waniu konsultantów zewnętrznych w prowadzone prace. Starano się jednak nie
dopuścić do ich dominacji, w wyniku czego w gminie zostałaby opracowana tzw. stTategia ekspercka. W badaniach prowadzonych na terenie gminy Kamie- nica i województwa nowosądeckiego od czerwca do września 1997 r. autorzy
Strategia rozwoju gminy na przykladzie gminy Kamienica
I
posłużyli się ankietami i przeprowadzili wywiady z przedstawicielami władz samorządowych, przedstawiciełami szkół i podmiotów gospodarczych oraz spo-
łeczności lokalnej. Wykorzystano także informacje udostępnione przez Urząd
Gminy w Kamienicy, Rejonowy Urząd Pracy w Limanowej oraz Urząd Staty- styczny w Nowym Sączu. W wyniku I fazy prac (fazy przygotowawczej)
powstał raport diagnostyczny pl. "Strategiczne kierunki rozwoju gminy Kamie- nica", opracowany przez zespół konsultantów Małopołskiej Szkoły Administra- cji Publicznej AE w Krakowie przy znaczącym współudziale przedstawicieli
władz lokalnych i pracowników urzędu gminy. Raport składa się z dwóch zasad- niczych części: diagnostycznej - obrazującej stan zastany w gminie oraz progra- mowej. Część programowa określa kierunki rozwoju gminy, wskazując na
główne dla jej rozwoju dziedziny aktywności społeczno-gospodarczej, stanowiąc jednocześnie podstawę do opracowania szczegółowych programów aplikacyj-
nych dla poszczególnych celów rozwoju gminy. Raport ten został zaprezento- wany na otwartej sesji Rady Gminy, w której, obok radnych, uczestniczyli także
przedstawiciele mieszkańców. W wyniku podjętych konsultacji społecznych
uzyskano ostateczny kształt wizji, misji i cełów rozwoju gminy, któlych propo- zycje zawierał raport diagnostyczny. W intencji inicjatorów oraz redaktorów raportu .opracowanie i wdrożenie lokalnej strategii rozwoju społeczno-gospo
darczego będzie stanowić znaczący wkład w celu uzyskania przez gminę zdol-
ności do podnoszenia jakości świadczonych usług oraz poprawy warunków
życia mieszkańców. Jednocześnie nałeży pamiętać, że jedynie realizacja spo-
łecznie akceptowanych projektów pozwoli nie tylko na podniesienie efektywno-
ści podejmowanych przedsięwzięć, lecz również na stworzenie nowej jakości
funkcjonowania. O sukcesie implementacji strategii zadecyduje w znaczącym
zakresie stopiel\ społecznej akceptacji tego przedsięwzięcia. Ponieważ jednym z celów strategii jest pobudzenie proinnowacyjnej i proprzedsiębiorczej aktyw-
ności społecznej, konieczne jest jak najszersze informowanie opinii publicznej o prowadzonych pracach. W propagowaniu idei strategii rozwoju gminy powinny zostać utrzymane dotychczasowe sposoby komunikacji z lokalnymi eli- tami, a dodatkowo na etapie opracowywania szczególowych programów aplika- cyjnych stworzenie forum dyskusyjnego z szerokim udziałem przedslawicieli
społeczności lokalnej. W procesie komunikacji i informacji należy wykorzyslać
lokalne środki masowego przekazu. W wypadku Kamienicy najbardziej sku- teczne wydaje się włączenie do tego procesu wydawanego pisma gminy Kamie- nica pl. "Gol'czańskie Wieści". Porozumienie z lokalną społecznością powinno
polegać nie tylko na informowaniu o pracach nad przygotowywanymi progra- mami aplikacyjnymi. Należy uwzględnić postulaty i propozycje zgłaszane przez
mieszkańców gminy. Uwagi, sugestie i rekomendacje zmian zaproponowane przez przedstawicieli społeczności lokalnej oraz duże zaangażowanie mieszkań
ców na tym etapie wykazują słuszność stosowanej metody opracowywania stra- tegii. W kolejnym etapie prac, zmierzającym do opracowania szczegółowej stra- tegii rozwoju gminy Kamienica, zostanie utrzymany dotychczasowy system
I
Jaroslaw Bober Tabela l. Zbiorcza analiza SWOT dla gminy KamienicaMocne strony Słabe strony Możliwości rozwojowe Zagrożenia rozwojowe Atrakcyjne polożenie Rozproszony charak- Zaawansowane inwe- Brak pełnej akceptacji gminy ter zabudowy stycje proekologiczne społeczności lokalnej Stan środowiska przy- Brak lokalnego kapi- Wykorzystanie wód dla zmian
I'odniczego tału mineralnych Starzenie się społecz-
Istnienie wolnych Utrzymujące się bez- w Szczawie ności gminy i utrzy- zasobów siły roboczej robocie Rozwój turystyki mywanie się ujem-
Bliskość potencjał- Niska bonitacja gleb Rozwój specjalizacji nego salda migracji nych rynków zbytu Niedostateczna produkcji w gospo- Pauperyzacja miesz- Prowadzenie przez ochrona złóż wód darstwach indywidu- kańców gminy
gminę inwestycji pro~ mineralnych alnych Postępowanie procesu ekologicznych w Szczawie Wolne moce oczysz- rozdrobnienia gospo-
Rozwinięta sieć dro- Niski udział dróg czaJni ścieków darstw
gowa utwardzonych w Szczawie Dalsze powstawanie
Istnienie dokumenta- Brak połączeń kolej o- Budowa małych, "dzikich" wysypisk cji technicznej dla wych lokalnych oczysz- Zahamowanie pro-
części planowanych Niedostateczne czalni ścieków cesu gazyfikacji inwestycji zasoby finansowe dla Pozyskiwanie środ- gminy
Istnienie zorganizo- prowadzenia plano- ków zewnętrznych na Odpływ ludzi wanych form życia wanych inwestycji inwestycje (montaż wykształconych
kulturalnego w gminie infrastlUkturalnych finansowy) Dobra organizacja Niski poziom wypo-
pracy Urzędu Gminy sażenia w pomoce Kontakty zagraniczne dydaktyczne placó- w zakresie ruchu tUl'y- wek oświatowych
stycznego (Holandia) Niski poziom kompu- Uzyskanie nadwyżki teryzacji Urzędu budżetowej w 1996 r.
Zrozumienie dla idei agroturystyki wśród mieszkańców gminy
Źródło: Strategiczne kierunki rozwoju gminy Kamienica, maszynopis powielony, Małopolska
Szkoła Administracji Publicznej, AE w Krakowie, Kamienica-Kraków 1997,
konsultacji społecznych z mieszkm\cami. Wnioski i uwagi mieszkańców są
szczególnie cennymi wskazówkami i mogą korygować sugerowane rozwiązania
- jest bowiem oczywiste, że to właśnie mieszkańcy znają najlepiej swoją gminę,
jej problemy i własne oczekiwania. W tabeli 1 oraz w pkt. 3.2, 3.3 i 3.4 zapre- zentowano ustalenia drugiej części raportu diagnostycznego, a więc: zbiorcze wyniki analizy SWOT dla gminy Kamienica, plany i cele rozwoju gminy oraz metryki opracowywania programów aplikacyjnych w ramach przyjętych celów
głównych. Przedstawiono również przykładowe drzewo celów, stanowiące roz-
winięcie jednego z celów głównych rozwoju gminy (rys. 2). W przeciwieństwie
do wcześniejszych dokumentów, które zostały ostatecznie przyjęte przez spo-
łeczność lokalną, ten ostatni jest w fazie konsultacji społecznych.
Strategia rozwoju gminy na przykładzie gminy Kamienica
I
3.2. Pożądane kierunki rozwolu gminy Kamienica
Podstawą rozwoju gminy Kamienica, mającego na celu poprawę i utrzyma- nie wysokiego poziomu życia mieszkańców, będzie spełnianie przez nią funk- cji ośrodka turystyczno-krajoznawczego oraz funkcji profilaktyczno-leczniczej.
Tak sformułowana wizja rozwoju jest uzasadniona ze względu na szczególnie atrakcyjne położenie gminy, a także ze względu na miejsca o szczególnych walorach krajobrazowo-przyrodniczych. Zarówno warunki topograficzne. jak i klimatyczne gminy predysponują ją do rozwoju różnych typów turystyki i to nie tylko sezonowej, lecz całorocznej. Szczególny potencjał gminy tkwi w roz- woju turystyki kwalifikowanej oraz agroturystyki. W tych obszarach szczegól- nie należy podkreślić konieczność zintegrowanych i ukierunkowanych działań, zwłaszcza o charakterze inwestycyjnym. Jednocześnie wraz z podjęciem kom- pleksowych działaJ\ w zakresie rozwoju produktu turystycznego należy uwzględniać wymogi rozwoju jednostki, opierając się na zasadach zrównowa-
żonego rozwoju. Należy też Pilmiętać o zrównoważonym rozwoju komple- mentarnych dziedzin życia społeczno-gospodarczego, co w konsekwencji pozwoli na zachowanie równowagi pomiędzy projektowaną funkcją tury-
styczną i profilaktyczno-leczniczą a pozostałymi funkcjami, w tym głównie
funkcjami wiodącymi i nadrzędnymi gminy, jakimi są funkcje ekologiczne i ochronne. Zgodnie z tymi założeniami został opracowany zapis celu strate- gicznego, celów operacyjnych i szczegółowych dla gminy Kamienica.
3.3. Cełe rozwolu gminy Kamlenłca
Cel strategiczny rozwoju gminy Kamienica to stała poprawa jakości i warun- ków życia mieszkańców poprzez rozwój turystyki. Do celów głównych pro- gramu rozwoju gminy Kamienica należą:
- stymulowanie i wspieranie procesu wielofunkcyjnego rozwoju obszaru gminy poprzez rozwój turystyki,
- rozwój infrastruktury i pełniejsze zaspokojenie potrzeb mieszkańców
w zakresie usług komunalnych z jednoczesnym zachowaniem stanu i charak- teru środowiska przyrodniczego gminy,
- rozwój i uprofilowanie systemu oświatowego gminy oraz systemu
dokształcania zawodowego,
- opracowanie i wdrożenie strategii finansowej gminy,
- poprawa jakości zarządzania gminą i podniesienie poziomu partycypacji
społecznej oraz opracowanie i wdrożenie zasad monitoringu gminy.
3.4. Cele szczegółowe I zadania strategII rozwolu gminy Kamienica Cele szczegółowe dotyczące stymulowania i wspierania procesu wielo- funkcyjnego rozwoju obszaru gminy poprzez rozwój turystyki są następujące:
- ukształtowanie produktu turystycznego gminy,
- podjęcie działań mających na celu promocję gminy i jej walorów,
I
Jaroslaw Bober - działania na rzecz rozwoju małych firm prowadzących działalność o cha- rakterze nieuciążliwym dla środowiska.Odpowiadające tym celom zadania to:
- opracowanie i społeczna konsultacja ekspertyzy na temat rozwoju pro- duktu turystycznego gminy, stworzenie zachęt dla inwestorów wewnętrznych
i zewnętrznych, zabezpieczenie na obszarze gminy terenów (i ewentualne ich uzbrojenie) przeznaczonych pod rozwój bazy turystycznej,
- promocja idei rozwoju turystyki (w tym agroturystyki) wśród społeczno
ści lokalnej, promocja zewnętrzna walorów turystycznych gminy, propagowa- nie oferty dla inwestorów,
- informacja o wolnych obiektach i ich udostępnianie na dogodnych warun- kach, system preferencji ella kierunków zgodnych z założeniami rozwoju gminy.
Cele szczegółowe dotyczące rozwoju infrastruktury i pełniejszego zaspo- kojenia potrzeb mieszkańców w zakresie usług komunalnych, z jednoczesnym zachowaniem stanu i charakteru środowiska przyrodniczego gminy są nastę
pujące:
- rozwój sieci kanalizacyjnej, - gazyfikacja gminy,
- systematyczna poprawa stanu sieci dróg,
- ochrona wód (z podkreśleniem zasobów wód mineralnych w Szczawie), - chrona środowiska przed odpadami komunalnymi,
- promocja postaw i działań proekologicznych wśród mieszkańców gminy.
Odpowiadające tym celom zadania to:
- realizacja kanalizacji sanitarnej prawobrzeżnej Szczawy, opracowanie zasad i dokumentacji technicznej dla realizacji małych lokalnych oczyszczalni, - opracowanie i uzyskanie akceptacji społecznej dla nowego projektu prze- biegn gazociągu Stopnice-Krościenko na terenie gminy, opracowanie doku- mentacji technicznej, realizacja inwestycji,
- opracowanie długoterminowego projektu modernizacji i utwardzenia ist-
niejącej sieci drogowej,
- rozwój sieci kanalizacji sanitarnej (w tym realizacja kanalizacji prawo-
brzeżnej Szczawy),
- uregulowanie stanu prawnego istniejącego składowiska odpadów komu- nalnych, przeprowadzenie oceny oddziaływania na środowisko przyrodnicze
istniejącego wysypiska, oparcie systemu unieszkodliwiania odpadów na meto- dach terenooszczędnych, likwidacja dzikich wysypisk,
- zdefiniowanie celu promocji i opracowanie jej planu, określenie poten- cjalnych źródeł finansowania akcji i pozyskanie środków, poszukiwanie
zewnętrznych źródeł finansowania rozwoju sieci drogowej.
Cele szczegółowe dotyczące rozwoju i uprofilowania systemu oświatowego
gminy oraz systemu doksztalcania zawodowego to:
- podniesienie poziomu ksztalcenia na poziomie podstawowym i średnim
(zarówno poprzez rozwój i doskonalenie zawodowe kadry, jak i warunków materialnych placówek),
Strategia rozwoju gminy !la przykładzie gminy Kamienica
I
- zapewnienie kształcenia kadr dla potrzeb obsŁugi ruchu turystycznego, - kształtowanie i promocja działań proekologicznych wśród mieszkańców
(szczególnie dzieci i młodzieży),
- określenie potrzeb, opracowanie programów i przeprowadzenie szkoleń
z zakresu dokształcania zawodowego.
Do realizacji tego celu niezbędna jest pogłębiona analiza poziomu kształce
nia na terenie gminy oraz przeprowadzenie konsultacji odnośnie do zmiany profilu kształcenia szkoły rolniczej. Jednocześnie konieczne jest przeprowa- dzenie konsultacji z zainteresowanymi grupami mieszkańców (w tym także
pracownikami administracji samorządowej).
Do celów szczegółowych dotyczących opracowania i wdrożenia strategii finansowej gminy należy zaliczyć:
- ocenę zdolności inwestycyjnych i kredytowych gminy,
- długoterminowe określenie ulg i preferencji dla pożądanych (zgodnych z zaŁożoną wizją rozwoju) kierunków dzialalności gospodarczej,
- ustalenie stabiłnego poziomu podatków i opłat lokalnych w ramach posia- danego władztwa podatkowego,
- określenie wieloletniego harmonogramu inwestycyjnego.
Do realizacji opracowania i wdrożenia strategii finansowej gminy jako punkt wyjścia proponuje się przeprowadzenie analizy finansowej gminy na podstawie "Komputerowego modelu analizy finansowej dla gmin", przygoto- wanego w ramach pilotażowego programu partnerstwa dla samorządów tery- torialnych, sponsorowanego przez United States Agency for International Development. Analiza ta powinna zostać przygotowana w wielu wariantach (projekt budżetu uwzględniający różne propozycje dotyczące poziomu podat- ków i opłat lokalnych oraz systemu ułg i preferencji). Tak przeprowadzona analiza pozwołi na:
- wybór optymalnych rozwiązań w zakresie realizacji drugiego i trzeciego celu szczegółowego,
- opracowanie skorelowanego z zaŁożeniami niniejszej strategii harmono- gramu realizacji inwestycji.
Cele szczegółowe dotyczące poprawy jakości zarządzania gminą i podnie- sienia poziomu partycypacji społecznej oraz opracowania i wdrożenia zasad monitoringu gminy to:
- podnoszenie kwalifikacji wŁadz lokalnych oraz pracownik6w urzędu
gminy,
- podniesienie poziomu wyposażenia technicznego ul"'Łędu gminy, - opracowanie strategii komunikacyjnej i zasad public reIations, - opracowanie i wdrożenie zasad monitoringu gminy.
Odpowiadające tym celom zadania to:
- stworzenie dogodnych warunków pracownikom do samokształcenia, kie- rowanie pracowników na studia (także podyplomowe) oraz specjalistyczne kursy w celu podnoszenia kwalifikacji, udział w szkoleniach dotyczących dzia-
I
Jarosław Boberl
Cel stralegiczny:J
Siała poprawlljakości i warunków życia mieszknńców poprzez rozwój luryslyki
•
Cel główny I: Cel główny 2: Cel główny 3: Col główny 4: Cel główny 5:
Stymulowanie Rozwój inftnslruk· Rozwój Opracowanie Poprawa jakości
i wspieranie tury i pełniejsze i uprofilowanie i wdrożenie zarzqdzllnia
procesu zaspokojenie po- systemu strategii gminą
wielofullkcyj. trzeb mieszkmi· oświatowego finansowej i pOdniesienie
nego rozwoju CÓW IV zakresie gminy gminy poziomu
obszaru gminy usług komunał· oraz systemu partycypacji
poprzez rozwój nych przy jedno- dokształcania społecznej
turystyki czesnym zacho- zawodowego oraz opraco-
waniu stanu i cha- WOlnie i wdro-
rakteru środo- żenie zasad
wiska przyrod- monitoringu
niczego gminy gminy
Cel główny I:
Slymulowanie i wspieranie procesu wietofunkcyjnego rozwoju obszilru gminy poprzez rozwój turylyki
•
Cele kierunkowe:
A. Poprnwn sytuacji ekonomicznej gminy dzi~ki w2Jolilowi dochodów z turystyki D. Zmniejszenie bezrobocia popn:ez tworzenie nowych miejsc pracy w turystyce C. P(}(lj~cie dzinlmi mających zach~cić inwestorów wewnętrznych i zewn~trznych
do inwestowanin w gminie D. Aktywizacja turystyczna mieszkańców
E. Ugruntowanie turystycznego wizerunku firmy F. Rozwój inrrastruktury dla potrzeb turystyki
•
Cel operacyjny Ccl operacyjny Ceł operncyjny Cel operacyjny Cel operacyjny
I: 2: 3: 4: 5:
Uksztnłtowanie Rozwój Podjęcie dzln- Dzlnłania na Ksztnłcenie
produktu i modernizncja łań mnjących rlCCZ małych i szkolenie turystycznego inrrastruktury nn celu pro- firm prowadzą- kadr dla
gminy turystycznej mocję gminy cych clzinłalnosć potrzeb gminy i jej walorów nicuciqżliwq turystyki
dla środowiskn
Cel operacyjny I:
Stymulowanie i wspieranic procesu wielofunkcyjnego rozwoju obS1,aru gminy poprzez rozwój lurytyki
•
1.1. Określenie modelu ) .2. Rozszcrnnie ofcrty 5c8- 1.3. Wydlużcnie sezonu rozwoju luryslyki menlów komplementarnych lurystycznego
Zadania: Zadania: ZadlInia:
I.l.l. Opracowanie koncepcji 1.2.1. Opracownnie konccpcji 1,3,1. Opracowanie programu rozszerzenia asortymentu uatrakcyjnienia gospodarstw kolonii letnich I zimowisk
orerty turystyki zimowej wiejskich i zielonych szkól
1,1.2. Opracowanie koncepcji 1,2.2. Przygotownnie progu\- 1.3.2, Oprncowanie koncepcji ulltrakcyjnienia wypoczynku mu rozwoju turystyki organizowania konrerencji
letniego aktywnej i szkolell w ośrodku
1.1.3. Pnygotownnie oferty 1.2.3. Zaadaptownnie po· "Gorce"
turystyki leczniczej mieszczeń szkół podstawo.
wych na bazę noclegow~
Strategia rozwoju gminy na przykladzie gminy Kamienica
I
I
Cel operacyjny 2:I
Rozwój i modernizacja infrastruktury turystycznej gminy
t
2.1. Opracowanie programu 2.2. Opracowanie planu 2.3. Zwiększenie dostępności
modernizacji i rozbudowy Inwestycji infraslOIkturalnych transportowej infrastruktury turystycznej
i [Owurzyszllcej
Zadania: Zadania: Zadania:
2.1.1 Opracowanie planu 2.2.I.Oprucownnie 2,3.1. Poprawa sianu dróg modernizacji iufraslruk- programu rozwoju i zwiększenie bezpieczeństwa
lUry turystycznej gminy inwestycji infrruitruktu- poruszania się po drogach 2.1.2. Utworzenie kola ralnych wspierających 2.3.2. Prawidłowe aZIlII-
agroturystycznego turystykę kowanie dróg i jezdni
2.1.3. Włączenie bazy agrotu. 2.3,3. Utworzenie odpo-
rystycznej do Stowarzyszenia wiedniej liczby parkingów
Kwaterodawców Agturystyki
I
Cel operacyjny 3:I
Podjęcie dzialall mających na celu promocję gminy i jej walorów ł
3.1. Rozpoznanie 3.2. Opracowanie 3.3. Wlqczenie 3.4. Opracowanie 3.5. PoprawlI nabywców pro· planu promocji imprez kultumi· systemu informa· oznakowania duktu turystycz· gminy nyeh, sportowych cji i rezerwacji turystycznego
nego i dostoso· i turystycznych do turystycznej gminy
wilnie oferty do kIltalogu ofert woje·
ich potrzeb wództwa i regionu
-I -I -I -I -I
Zadania: Zadania: Zadania: Zadania: Zadania:
3.1.1, PilygOIO' 3.2.1. Utworzenie 3.3.1. Opracowanie 3.4.1, Umieszcze- 3,5.1. Oznakowanie wanie planu lobby gminnego harmonogmmu nie danych o gminie turystyczne gminy
badań marketin- zainteresowanego imhrez kulIlIrai· w systemie infor- gowych rozwojem gminy nyc ,sportowych mncji i rezerwacji 3.1.2. Systema· 3.2,2, Opracowanie i turystycznych turystycznej tyczne pro wadze- wspólnego logo i ha· o charakterze (NORS) nie badań marke- sła odzwierciedłajq. wojewódzkim
tingowych cego charnktcr gminy i krajowym 3.2.3. Opracowanie 3.3.2. Promocja i wydawanie materia- gminy nu targach
łów infonnacyjnych turystyzcnych 3.2.4. Opublikowa-
nie infonnatora do-
tyczącego turystyki kwalifikowanej
Cel operacyjny 4: _II Cel operncyjny 5:
Dziahmla na rzecz rozwoju małych firm prowadzq- Ksztllłcenle i szkolenie kadr dla potrzeb turystyki cych działalność nieuciqż!iwq dla Środowiska
-I -I
4,1, Opracowanie katalogu inwestycyjnego 1 15.1, Opmcowanie sy~lemu ksztalcenia i pOdnoszenial kwalifikacji kadry din turystyki
ł
..
ZadaniB: Zadani~:
4.1 .1. Opr~cownnie katalogu ofert dla inwestor6w 5.1.1, OrgBnizncja szkołell i kurs6w 4.1 .2. Przyznawanie ulg pod~tkowych infonnacyjno.instruktażowych
din inwestorów
Rys. 2. Drzewo celów strategii rozwoju gminy Kamienica (przykład)
Źródło: Strategiczne kierunki rozwoju gmillY Kamienica, maszynopis powielony, Małopolska
Szkola Administracji Publicznej, AE w Krakowie, Kamienica-Kraków 1997.
I
Jarosław Bobertalności administracji publicznej, organizacja szkolet\ z zakresu wykorzystania nowoczesnych technik w administracji publicznej i innych zgodnie z bieżącym
zapotrzebowaniem,
- komputeryzacja urzędu, modernizacja i wymiana wyposażenia urzędu,
- określenie głównych oczekiwar\ odbiorców, wypracowanie modelu komu- nikowania się w relacjach: kontakty mieszkar\ców z samorządem, kontakty
władz lokalnych z pracownikami, tworzenie pozytywnego image'u gminy - kontakty ze środkami masowego przekazu,
- wypracowanie narzędzi (w tym także wskaźników) pozwalających wła
dzom lokalnym na samoocenę funkcjonowania jednostki.
4. Podsumowanie
Planowanie działań rozwojowych na podstawie rzetelnej, spójnej i kom- pleksowej strategii rozwoju gminy pozwala na podejmowanie racjonalnych decyzji zarówno lokalizacyjnych, jak i finansowych przez jednostki samorządu
terytorialnego oraz pozostalych uczestników życia gospodarczego i publicz- nego. Konieczność planowania rozwoju jest dostrzegana przez wiele gmin. Jest to niewątpliwie wynikiem uświadomienia w środowiskach samorządowych
faktu, że nawet proces zarządzania funkcjonowaniem gminy musi mieć charak- ter aktywny i być nastawiony na tworzenie jej przyszłości, czyli winien być
oparty na podejściu strategicznym. Nie powinien natomiast zachodzić w wyniku nie ukierunkowanych na realizację długoterminowych celów czy przypadko- wych decyzji bieżących. Lokalne plany rozwoju mogą przynieść sukces pod warunkiem uspołecznienia nie tylko strategii rozwoju gminy ,lecz samego pro- cesu jej formułowania. Funkcję tę spełnia metoda partnerskiego planowania strategicznego. Możliwość jej wykorzystania nawet w małych gminach wiej- skich, charakteryzujących się stosunkowo niskim poziomem udziału mieszkań
ców w życiu publicznym, jedynie podkreśla jej walory. Należy zauważyć, że
samo zastosowanie metody nie jest jeszcze gwarancją sukcesu. Przed przystą
pieniem do opracowania strategii konieczne jest rozstrzygnięcie co najmniej trzech kwestii: celu, dla którego opracowywany jest program, ustalenia hierar- chii funkcji ,jakie program ma pełnić oraz ustalenia jego adresatów. Szczegól- nie brak jasnej i precyzyjnej odpowiedzi na pierwsze z postawionych zagadnień może doprowadzić do uzyskania produktu nie mającego żadnych możliwości
i mplementacy jn ych.
Literatura
Oorzelak O., Omówiellie książki Edwarda J. Blakleya [w:] Gmina. Przedsiębiorczość. Pro- mocja, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1992.
i.łowiecki B., Rozwój lokalny, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 1989.
Obł6j K., KOllcepcje slralegii organizacyjnej, "Przegląd Organizacji" 1988, nr II.