Sarmat okolic Szumska, Mizocza i Ostroga na Wołyniu

W. Krach.

Sarmat okolic Szumska, Mizocza i Ostroga na Wołyniu.

(Le Sarmatien des environs de Szumsk, de Mizocz et de Ostróg en Volhynie).

(Z 1 fig. w tekście — avec 1 fig. dans le texte).

Wstęp.

Utwory sarm ackie, które opisałem w poprzednich la­

tach, rozmieszczone są w pasie przygranicznym na S od Szumska. Z n ajb liższej okolicy te j m iejscow ości opisałem piaski i piaskowce wapniste, ja k o wyższe w arstw y dolnego sarmatu. W lecie 1936 r. zbierałem powtórnie faunę z pia­

sków w Krugolcu, a nadto w Borkach, i Surażu koło Szum­

ska, w tym też roku i w 1937 zwiedziłem w ażniejsze m ie j­

scowości na NE od Szumska, prowadząc obserw acje nad roz­

mieszczeniem, wiekiem i fauną tam tejszego sarmatu.

Z ostatnich prac dotyczących badanego obszaru poza krótkim i opisami u E i c h w a l d a 1) należy w ym ienić pra­

cę Ł a s k a r e w a 2) p. t. „C arte géologique générale de la Russie d’Europe“, w k tó re j autor podaje profile i spisy fau­

nistyczne z licznych m iejscow ości W ołynia i Podola. O stat­

nio K o l e ś n i k o w 3) podał syntetycznie rezultaty badań Ł a s k a r e w a na W ołyniu i Podolu. Z Mizocza i D erm ania podał również spisy skam ielin F r i e d b e r g 4) poruszając ponadto sprawę w ieku tam tejszych utworów.

*) E. E i c h w a l d : Naturhist. Skizze v. Lithauen... Wilno, 1830.

2) W . L a s k a r e w : Mémoires du Comité Géologique. Nouv. Ser.

L. 77, 1914, Pétersbourg.

3) W . K o l e s n i k o w : Paleôgeografia wostocznoj czasti sar- matskogo basseina. Paleont. d. U. S. S. R. T. X. T. 2. Akad. d. Wiss. Lenin­

grad, 1935.

4) W. F r i e d b e r g : Przyczynki do znajomości miocenu Polski.

Cz. 2. Rocznik Pol. Tow. Geol T. IX, Kraków 1936.

Krugolec, Borki, Suraż.

Do wykazu fauny z Krugolca, gdzie zbierałem dawniej, dodam obecnie dalsze gatunki poprzednio nie znalezione:

Eruilia podolica Eichw., Ervilia trigonula Sok., Limnocar- dium barboti R. Hoern., Donax lucidus Eichw., Solen subfra- gilis M. Hoern., Pholas sinzovi Kol., Gibbula feneoniana d’Orb., Callistoma subturriculoides Sinz., C. pseudoangulała Sinz., Gib­

bula cremenensis Andrz., Potamides biseriatus Friedb., Dorsa- num duplicatum-verneuili Sinz., D. impexum Kol?, Ocenebra striata Eichw. (1 okaz), Limnaea sp., Planorbis sp.

Podobnego typu sarmat pojawia się również we wsi Borki, położonej na W od Szumska przy drodze krzemie­

nieckiej. Zebrałem stąd:

Syndesmya reflexa Eichw., Donax lucidus Eichw., Tapes gregaria Partsch. var. modesta Dub., Limnocardium lithopodo- licum Dub., L. plicatum Eichw., Callistoma anceps Eichw., Gib­

bula pieta Eichw., G. cremenensis Andrz., G. balatro Eichw., Potamides pictus Bast. var. mitralis Eichw., Cerithium rubigino- sum Eichw., C. gibbosum Eichw., Dorsanum corbianum d’Orb., Ocenebra striata Eichw.

Niewątpliwym ciągiem dalszym poznanych w Borkach i Krugolcu warstw są piaski i zlepieńce muszlowe w Surażu, na NE od Szumska, nad granicą Państwa. Z ajm u ją one szczy­

ty łagodnych wzniesień na prawym brzegu rzeki W ilii, spo­

czyw ając tu bezpośrednio na kredzie w warstwach o nie­

znacznej grubości. Poszczególne warstwy, idąc od góry są następujące: 1. gleba, 2. b iały i żółty wapień piaszczysty z fauną (30 cm), 3. zlepieniec muszlowy (20 cm), 4. piasko­

w iec i piasek z L. lithopodolicum i Tornatina lajonkajreana v. buhlovensis (5 cm), 5. szuter muszlowy (10 cm), 6. gruboła- wicowy piasek z drobną fauną (w dół).

Dobrze odsłonięty sarmat zn ajd u je się koło cmentarza, na lewym brzegu W ilii. Wznosi się tu do 5 m w ysoka ściana piasków z drobną fauną, w stropie których leżą twardsze warstwy, poznane poprzednio ja k o w. 2—5. Stąd zebrałem : Modiola volhynica Eichw., Donax dentiger Eichw., D. lu­

cidus Eichw., Ervilia podolica Eichw., E. podolica Eichw. var.

dissita Eichw., Mactra podolica Eichw., Limnocardium lithopo­

dolicum Dub., L. subfittoni Andr., L. kasinkense Kol., Tapes

— 253 —

gregaria Partsch. var. modesta Dub., Potamides pictus Bast. var.

mitralis Eichw., P. Andrzejowski Friedb., Cerithium rubiginosum Eichw., C. gibbosum Eichw., Dorsanum duplicatum Sow., Gib- bula feneoniania d’Orb., G. pieta Eichw., G. cremenensis Andrz., G. pseudoangulata Sinz., Callistoma sarmatoanceps Sinz., Oce- nebra striata Eichw., Tornatina lajonkajreana Bast. var. buhlo- vensis Friedb.

C harakterystyka terenów na N od Szumska (por. szkic fig. 1).

Niegdyś jed nolita płyta sarmatu, dochodząca ja k dzi­

siejsze odkryw ki w skazują do 40 m grubości, po w yniesie­

niu j e j ponad 300 m nad p. m., pocięta została w okresie po- sarmackim działaniem wód na m niejsze płaty i wyspy. Je ­

den z tych płatów p ok ry w ający się z t. zw. Górami krzem ie­

nieckim i zalega od Krzem ieńca w kierunku płn.-wsch. do Ostroga, drugi od Dubna z biegiem rzeczek Zbyteńki i Świ- teńki do Ostroga. Trzeci płat rozdzielony na m niejsze lub większe wyspy leży na wschód i zachód od linii k o lejo w ej Równe—Zdołbunów.

W terenie pomiędzy płatami odsłania się często kreda, która przykryta je s t czwartorzędowymi piaskami z krzem ie­

niami pochodzenia m iejscow ego, loessami i glinami. N iektó­

re piaski, zapewne rzecznego pochodzenia zaw ierają w ar­

stewki złożone z przem ytych oolitów i piasków sarm ackich ze skam ielinami na wtórnym złożu.

Skamielinowe w arstw y sarmatu spoczyw ają albo bez­

pośrednio na marglach kredow ych (turon), albo na glauko- nitowych piaskach ilastych, białych, wapnistych i żółtych piaskach bez fauny nieustalonego ściśle w ieku (paleogen- sarmat).

Przegląd odkryw ek i fauny.

W obrębie Gór krzem ienieckich w Kutach przy zjeździe do doliny Kuteńki u kazują się białe, sypkie piaski z k ru ­ chymi zw ietrzałymi skorupami (przeważnie Ervilia) i luźne, twarde, skalcytow aciałe piaskowce z odciskami i ośrodkami skorup. Podobne piaskowce w ydobyw ają do budowy miesz-

Fig. 1.

kań cy wsi M arynki. Nadto w ystępują tu, do 10 m grube żółte piaski z nielicznym i i zniszczonymi skorupami (zdaje się utwór czwartorzędowy).

C ały południowy dubieńsko-ostrogski płat sarmatu z a j­

m ują piaskowce wapniste, częściowo piaski i wapienie ooli- towe z ubogą fauną. Utwory te rozmieszczone są na wznie­

sieniach stanowiących brzegi dolin rzecznych. W Ruszczy, Borszczówce C zesk iej i W łościańskiej pod sarmatem, a na kredzie w ystępują kilkunastom etrow ej grubości ilaste pia­

ski glaukonitowe i biało-żółte piaski bez fauny.

— 255 —

W Buderażu i Piwczach. łam ią twardy piaskow iec wap- nisty i oolit w licznych odkryw kach na stoku doliny.

W Moszczanicy Małej przy kopaniu studni przebito luź­

ne bloki piaskowca, ok. 4 m wapienia i 7 m żółtych piasków, w których p ojaw iła się woda. Podobne utwory widoczne są przy drodze do Listwina.

W najbliższych parowach koło Mizocza i Dermania u ka­

zu ją się piaskowce i oolity z ubogą fauną. Koło Białoszowa kopią biały piasek ze zwietrzałym i skam ielinam i; nad pia­

skami leżą bloki piaskowca.

Fauna zebrana z wymienionych odkrywek nie je st licz­

na, zestawiam ją p o n iż ej:

Modiola voihynica Eich w. (Białoszów), M. subpapilio Gat.

(Białoszów), Donax dentiger Eichw. (Kuty, Piwcze), Eruilia podolica Eichw. var. dissita Eichw. (wszędzie pospolita), Mac- tra podolica Eichw. (wszędzie), Limnocardium lithopodolicum Dub. (wszędzie), L . plicatum (Marynki, Borszczówka), Tapes vitaliana d’Orb. (Borszczówka, Piwcze), T. gregańa Dub. var.

modesta Eichw. (Kuty), Potamides pictus Bast. var. mitralis Eichw. (Kuty, Marynki), Helix sp. (Białoszów).

Z kolei przechodzę do przeglądu odkryw ek w których sarmat odznacza się większym bogactwem fauny.

Na północ od linii k o lejo w ej Zdołbunów—Dubno zwie­

dziłem szereg m iejscow ości, w których sarmat ukazuje się na powierzchni.

Idąc od Zdołbunowa wzdłuż linii k o lejo w ej napotyka się na odkryw ki sarmatu w okolicy Glińska. W zniesienia na NE od kolonii te j nazwy zajm u ją sztuczne odkrywki. G ru­

bość odkrytych ścian dochodzi do 7 m. Ściany zbudowane są z drobnoziarnistych szarych piaskowców oolitowyćh z faujią. O olit je s t poziomo pocięty szczelinami powstałymi przez w ietrzenie sk ały ; wśród warstw oolitowyćh częste są soczewki piasków. W niższych partiach zalega warstwa muszlowa z pospolitym gatunkiem Tapes gregaria Partsch.

i skupieniami mszywiołów.

Dalsze odkrywki z identycznymi utworami zn ajd u ją się na 1 km na W od drogi prow adzącej do Hruszwicy, na tere­

nie przynależnym do wsi Ulbarów.

W Hruszwicy poza odkrywkami kredy, lessów i pia­

sków czwartorzędowych brak je s t odsłonięć sarm atu; przy­

puszczalnie jed n ak sarmat zajm u je szczyty wzniesionych stoków doliny w kierunku do Nowosiółek. O dkryw ki z n a j­

dują się dopiero na NW od te j m iejscow ości (1 km od wsi, pod lasem). P rofil tu odkryty je s t n astęp u jący: less (2 m), piaskowiec oolitowy (1 m), zbity piasek z warstwą skam ie­

lin (40 cm).

Schodząc do doliny rzeczki Stubła spotykam y dalszy ciąg poznanych osadów w Żornowie, skąd ciągną się one szczytami doliny do W arkowicz. W ostatniej m iejscow ości wydobywa się w apienie oolitowe, piaszczyste na większą skalę na wschód od miasteczka. Grubość widocznych warstw dochodzi do 3 m. U spodu wapieni ukazuje się, ju ż poprzed­

nio spotykana, warstwa piaszczysta z fauną.

Na południe od W arkow icz i od lin ii k o lejo w ej Dubno- Zdołbunów w szerokim pasie ciągnącym się z kierunkiem lewego dopływu Zbytenki zajm u ją utw ory sarm ackie wznie­

sienia we wsiach Listwin, Spasów, Kunin, Derm ań, W ierz­

chów, D erew iancze Małe i W ielkie, Popowce.

W Listwiniu zajm u je sarmat ściany głębokich parowów oddalonych na SW od szosy Mizocz—Mirochoszcza. Można tu w yróżnić w profilu następujące w arstw y: Od góry less (3 m), oolit (2 m), rdzawe piaski (1 m), żwirowe piaski z fau­

ną (2 m), gruboławicowe białe piaski przegradzane cienkim i warstewkami nagromadzonych skorup (5 m), żółte, a n iżej białe piaski bez fauny (w dół).

Na N od Mizocza pojawia się sarmat w Spasowie. Zaj­

muje wzniesienie pod lasem na N od wsi w postaci piasków z fauną.

W Kuninie pod piaskowcami leżą żółte piaski i zielone iły piaszczyste bez skam ielin.

W Dermaniu ukazuje się sarmat w licznych parowach.

Ściany tych parowów stanowią wapienie oolitowe i piaskow­

ce, w wielu miejscach wydobywane do budowy. Najciekaw­

szy jest parów odgałęziający się na S od głównej doliny.

Profil, który można tu zestawić przedstawia się następująco:

1. less (1 m),

2. glina limonitowa z ułamkami skorup sarm ackich (40 cm),

3. żółty wapnisty piasek naprzemian z konkrecjam i

wapiennymi, z dużymi skorupami gatunku Mactra fabreana d’Orb. i Callistoma podolicum Dub.

4. naprzemian twarde i kruche oolity (1 m),

5. żółty piasek z wkładkam i muszlowymi, z pospolitymi Mactra fabreana i Callistoma podolicum (2 m).

6. tw ardy drobnoziarnisty oolity w szczelinach pozio­

mych często zlimonityzowany (3 m),

7. kru chy oolit i piasek z Tapes gregaria Partsch. i Dor- sanum corbianum d’Orb. (50 cm).

8. gruboławicowe oolity z wkładkam i m arglistym i (wi­

doczne do głębokości 6 m).

Podłożem wymienionych warstw są zapewne szare mar- gliste piaski z fauną, napotkane przy w ejściu do jednego z parowów i żółte bezskam ielinowe piaski w ystępujące w kilku m iejscach przy zejściu do doliny. W pobliżu szkoły w Derm aniu, położonej prawie na stoku doliny widziałem próbki m ateriału wydobytego przy kopaniu studni, które uzupełniają poprzedni profil do znacznej głębokości. Próbki te skrzętnie zebrał i udostępnił mi uprzejm ie kierow nik

szkoły p. G l i ń s k i , za co Mu serdecznie dziękuję.

Licząc od góry są w te j studni następujące w arstw y:

1. żółta i szara glina z ułamkami skorup (14 m), 2. druzgot oolitowy (1 m),

3. gruboziarnisty żółty piasek kw arcow y naprzemian z białym drobnoziarnistym (12,5 m),

4. b iały piasek wapnisty (3,5 m),

5. glaukonitowe, drobnoziarniste piaski ilaste (12 m), 6. szary piasek (4 m),

7. czarny ił (2 m),

8. glaukonitowy, szaro-zielony piasek ilasty (4 m), 9. czarny ił piaszczysty (3,5 m),

10. zielony ił z kon krecjam i wapienia (2 m), 11. żółty ił z krzem ieniam i (1 m),

12. jasnosiw y ił piaszczysty, w którym pojaw iła się woda (12,5 m).

Wierzchów. K ilka kilometrów przed wsią droga prowa­

dząca z Ostroga przecina płytko kruche zlepieńce muszlowe i piaski ze skorupami mięczaków. Pospolite wśród nich ga­

tunki są: Tapes gregaria, Dorsanum corbianum i Gibbula pieta (w w iększej odmianie).

Rocznik F o l. Tow . Geol. XIII. | 7

— 257 —

D obre odsłonięcie zn ajd u je się w sam ej wsi. Wznosi się tu 15 m wysoka ściana, k tó re j połowę od dołu zajm u ją żółte piaski bez fauny, przedzielone środkiem cienką warstew ką ciemnego iłu. Nad piaskiem żółtym leżą muszlowe warstwy piasku i piaskowce oolitowe. O statnie m ają w yraźny upad pod kątem 45° na N, zapewne spowodowany obsunięciem się ich z w yżej położonego wzniesienia.

W Derewianczach Małych ukazują się wapienie oolito­

we na krawędzi parowów. Szczegółowy profil idąc od góry je s t następujący:

1. kruchy, drobnoziarnisty oolit, przechodzący w drob­

noziarnisty, twardy,

2. K ruchy oolit i piaskowiec wapnisty z pospolitymi ga­

tunkam i Tapes gregaria i Dorsanum corbianum.

3. cienkopłytow y, tw ardy wapień oolitowy,

Ł biały i żółty piasek z pospolitym gatunkiem Modiolaria sarmatica Gat.

5. gruboziarnisty oolit (w dół).

Przy drodze 1 km na W od Płoski w rozkopanym pagór­

ku leżą czwartorzędowe żółte piaski z warstewkam i pokru­

szonych wapieni oolitowych i osobnymi warstewkam i musz- lowymi (sarmackimi), które leżą tu na wtórnym złożu. Po­

dobne piaski napotkałem na N od Ożenina w kolonii Maria- nówka.

Niewiele odsłonięć powierzchniowych spotyka się na północ od ostatniej m iejscow ości. Sarm at przeważnie przy­

k ry ty je s t kilkum etrow ą warstwą glin czwartorzędowych i gleby.

W Tajkurach, Miatynie, Glinkach, Antopolu, wydoby­

wa się piaskowce wapniste, użytkowane bądź do budowy, bądź do w ypalania wapna, zależnie od zawartości wapienia w skale. Samo wydobywanie skały odbywa się w sposób dość prym ityw ny, mianowicie kopie się szybiki i w ybiera mozol­

nie kamień w jask in iach podziemnych (mimo niebezpie­

czeństw i wypadków zachodzących dość często przy tego rodzaju pracy dobywanie kam ienia było i je s t dość popłat­

ne, to też mnożą się pola pokryte otworami szybików).

W ażniejsze „pola kam ienne“ w okolicy T a j kur leżą na na zachód i północ od osady, chociaż nie brak ich też i w in­

nych stronach. W łesie tajk u rskim (na W od osady) są liczne

— 259 —

zarzucone jam y, z których dawniej brano kamień. Ruiny zamku w Taj kurach świadczą również o użytkowności bu­

dowlanej skał sarmackich.

Koło przecięcia dróg Miatyn—Kołodenka z drogą taj- kurską napotyka się na otwory szybików i piece wapien­

niki. Piaskowiec jest tu tw ardy z naciekami lub gniazdami kryształów kalcytu. Ze zwietrzelin wydobytych z głębi z pod warstw skalnych zebrałem nieliczne skamieliny.

W Glinkach głębokość szybików dochodzi do 16 m.

W zakończeniu tego przeglądu odkrywek wymienić jeszcze należy duże łomy i wapienniki w Baszynie nad Ho- ryniem, przy drodze do Szymonowa. Łomy są powierzchnio­

we. Piaskowce zaw ierają liczne skamieliny, z których w ska­

le jako najpospolitsze rozpoznać można było Mactra fabreana i Callistoma podolicum.

W poniżej podanej tabeli zestawiam oznaczone skam ie­

liny z wymienionych poprzednio m iejscow ości z zaznacze­

niem ilości okazów w odpowiednich polach tabeli. „Cz“

oznacza częste występowanie danego gatunku (ponad 30 okazów). Nadmienić wypada, że wartości wpisane w tabelę m ają względne znaczenie, zależne od takich okoliczności ja k stan i jak o ść odkrywek, czas poświęcony na zbieranie, transport i t. p.

Oznaczenia fauny uskuteczniłem głównie na podstawie dzieł E i c h w a l d a , H o e r n e s a , Ł a s k a r e w a , S i n - z o w a , K o l e s n i k o w a i F r i e d b e r g a, przy czym nazwy rodzajowe stosowałem według m onografii ostatnie­

go autora 1).

K orzystając przy oznaczaniu zbioru z uwag systema­

tycznych udzielanych mi przez profesora D r W. F r i e d - b e r g a, poczuwam się do miłego obowiązku podziękowa­

nia Mu za nie na tym miejscu.

Spis zawiera m. i. także gatunki nie podawane dotych­

czas z obszaru Polski, na razie jednak powstrzymuję się od podania uwag paleontologicznych o tych gatunkach, zamie­

rzając pomieścić je w osobnym opracowaniu. Niektóre ozna­

czenia mogą być niepewne z powodu braku materiałów po­

równawczych. Do porównania korzystałem jedynie z nie-

x) W. F r i e d b e r g : Mięczaki mioceńskie Ziem Polskich. Muzeum im. Dzieduszyckich. 1911— 1928, część I, 1934— 1936, część II.

17*

cd » ' 5 'g

i I ê. ê

(aiqejBSsag) BiqBJBSsag

Ci _w

cn w Ł0 c¿

NI D^{s_ ^}

(sajjo^uja; saj^ny)

X j B z s q o a u i i j

(3!I°P°d) 9l°P°d

( 3 iU i ( q | O A ) uyit o ^

V)

‘ 0>

«o o

o

»Wo

£o

u

i/j

<ü

î u X z s B g

R u!IO

3 Z D U B I M 3 J 8 Q

Mçqozaai^

( a U J o S *m) U B U I J 3 Q

( 3 U [ O p ’ A l) U B U I J 3 Q

M Ç S c d g

UlAVJSrj 3ZD|MO)|aBy5^

Hfl -M >(A >91 - U ]

- o -O

»in *1/1 . -aj -ai »wj * « j w >oi

*o • "d "d "d "U "d j¿ ~à

- o

. *tn

»in >tn >u2

-O • -o . -o

T 3 .

• ui >in >1« -m >in *<fl

TJ TI X *0 "O

*U3 *0) ^ co

"O -d "d -d "d "d

No

- a

CN

CO en

NO e n N

U

CN N

U N CS N

U 1—I V

VO v o CN N

U N

U

O CN oo N O N ON

O — O ^NU

N r t " ^ i l N O N G\

O CN T—< rH O

o -u->

CN

N N

U U N

U

en CN o

CN CN N N

W Ł. > o

CN N — I

u u-> N m en

CN o i

en m

u ^NU en ⁿ oo en n

u u

M 0 U J 0 2

PljCHSOMOJyJ

N CS

U ON

NU M3 N O

O i—i N

U

c tn Vu 3 'i>

Q .

J _ , w

al U

O

Cu

J

CN en N N

U U N

U l/l CN

MO

»5

■^3

i»

"»»àce O O

o -5cd

ce O

•H o

-MoCQ T 2

s §.

«è Qh

*5 Ä

scc

- O_■MCÖ

£

o . .

w I ^

ce . 3 ü

•H H £

e Ł.

O ft) °-a

^ 3 - 5 7. C6H

e s

Qo

£ £

-S o• fH •

H W

« jo

£

♦ iHCJ H

ce

»9«5

-5 ° S °a. a.

ce

Ł.Q P*i

-Qi-i Ö JuM

ce ce s oce •»»’■«à

•£>^3»+^ a,•y oWS o ceŁ.

Oce

O . M

i S '«8

ffl «3 S

'S ^

S?'So - a eu a 'ao S

Æ t T 3 u ¿ 3 a

S <

$ w Ph "5

«5 S 'Ô ' S s

’S &-2ce a ^ 's® o *8 fc- ‘S

P O Q

05ü)

â- S s

~Q

Q

£ ^ ^

s J5 Ji

.H O ü

«i—I «fH

^ H W

" a

«s SU SÍO A

" a

o s s s• ^ N-a *»«*

CU

Sa

**>a

" a L-ce

oo

s s

o o«5 05

■ û - û

O o

a wM_xn

. -w

^ Î3

cd cö

>

i—iCNen^rmvot^x

— 261 —

'CA 'CA 'CA 'CA 'CA *V J ^ 'CA 'CA 'CA 'CA '0i

' C A 'CA 'CA 'C/J 'C/i 'CA 'CA »(/] ten 'C/i 't/i » W 'C/5 't/i 'VI 'C/Í 'C/i 'C/i

- d - d -d

vui >(fl

'CA '(/) 'C/ł 'CA 'CA 'CA 'CA ' C A 'C A 'CA 'CA 'CA 'CA

CN N N

V V

eo

ÏO

0 0 r - ^ 1-1

oNI ^NO rr CN CN T-H

ł-H N

O CN

cz cz cz 20 4 20 2 cz

t-h N

O ^NO N

O N

O ^{t o}H in

NV ^{1-H t-^}

NV ^ON

0 0 VO » o

CO VÛ

i n 0 0 CS CN

¿3t-i OT3

cda

ÎH

Î-HCÖ N

• rMP

CO ' S o o

0 W ^ 1 £ ë

S * ^

J \ 'S 'S

* I» k. J

^ « 0 >W ô ^ • »

g .S .s * a, a<

"Qah.

«e S S Î s

o o a

Nfi •« _o

I Ô

ss O .«

"ti 'i'“ s*_{=8 CQ 5} O o >2

s-i T d Pi

<

03eo

a

■'ł-a

t.a

•p«i"+»*_cc a

oi

ÎH03

S>

WÓ 'MdS -S¿ •poi

*p«¿ D

f—^ «3 a

N S

Ö g co

«Q

Ô

ce«O Oh.

aa Nce

f l

U.

• ^

co <Ü

«F«à ■ r - i

a ^O

* p«¿

'ao_a ^{" Q}Ö N_tí :o ^• rH

NO co • ^

cece s?E

' S 'Ż

O W

m tí

s ns a,co CBo

"ö a

C/2

soa CQ CD a, L-

!8*»

a s E*s

Tj u> _•p*»

« 03 4 2 a

« ^

“3 =ö 'ac ^ g ß cö

* S

^ H - J

© -0 ^ Ö

£ j? -H b2

■ 5 , 0 - 3 ”

s =* 'S s _{® a}

oa

« o=Ł ^ 3 a , _ O «3 03 ^ O Ci, - ' «3

s' a g =

£8

0

&

• « £ ^n c« y

s ^s • «

1 §

5 ^

-■§ I

g 3« i ^oj a , - o

co

ocn -MS-i CÖ P k

- ÜÜ ce

E>

©N

a o

* .© [VI

Bo O

£ u

13 _

a* o a, "Q

o o 09 W

=0 h

Ui £o

& ^

CD Ü

« W

a, a* ^te

ce

a g

•S §

a , ^ 2

Q o

Oⁿ O — CN CM CN CO -^r »T) \&

CM CN CN CS CN r- oo ^{a ^}

CN CN CN o - N c o ^ ^ \ o r > o o ^ O '- i c^m m M cneocncoM eocn^^1^ ^{c o}

» i

^ a

II

"'S ^

a ,cö

» ^**1 o cn v<U V O O t o s

<u ó -S U

en i S3 I enen y¿

UJ

^ -

M 0Ö OJ

^ ocd

V g

S c

S 45

t r 1 ’- ^ ü cd

£ S_S-

0? CÖ

a w

I

=+H 1O O

U i

'43cn S^h acd

¿4

§

hJ

*p«a

^ 3 cea_Ma

p iÜ en 03 O ,a) r -, ft feí _W

£ 1 - Q - r

a uo ^ t í ' — ' 03

»5a ,

éñ ^

•2 a

ce

I

s g

.2_'M§ « .a

. 5> 03 MD ’- 5

sh cd

¿j a

<l-! fi

cd Í T - C O

cd ^

^ do kJ

03Ö Ö " • «

tí ^ "a

- Ö -O «

o 2

ot £s

g « ^

cn ^ i 0) hJ ^p

ceŁ. O

i T* N M*r-H

« ö

1 CQ co

^ £ -ï

cfl u

"S ‘g 3 2 e i 9 °

a: ca

0Í v j

c/2 t/3 c/2 0^Í N 'W'D

U1

« ü

<4 O O

o O

£ Oo

Ifl

ôT

(a iq B jB sssg )

BiqB4BSsag (sajio;ujaą. ssj^ny)

Ä 4B Z S C JO 3 U U [

(9IABp|0^[)

(8 H ° P ° d ) 3 l° P ° d (a iu  m ° A ) u Ą o ^

BUÄZSBg

P In!ID

9 Z 0 U B I M 9 . 1 9 Q

Moqazjai/)^

( 9 U 4 Ç S ’M ) U B U U 9 Q

( 9 U [ O p - M ) U B U 1 J 9 Q

MÇSBdg 9Z3IMO^JB/^

M0UJ02 pflÇISOMOJ^

-o TD

*Cfl ‘W hW

-d pii

*tfî t(A »•C/5

-o "O

«Cfl «W vV5 i»]

-d -o

vo

NV o

CN

NO ^NU ^NO CN 00

N W1 ^ Vû

V On 00 ^N_O ^N _{ü ü}^{N CO N}_O

NO ⁿo oⁿ o

co

NÜ ^{KO N} O O^N

00 N

O

m o *n

CN

CNO N

O CN

C/D

c

o

í: ô

O W w0)

'<u aW Pd

ÎH 0(NnD

s ï «1

ce . 2 «3 ü) « "û

«C °3

« ^ a a, a< 03

ce

1=1 N

• ^"1

CO

r£í£_O

• I—I

W

X»o V5 CÖ o

ce *o

■s sai «o

ce -£3£

• rHO w

•-J«3 a ,ce a .

•l—Í/3i zn

£ Si

Ö N

• r*H

C /2

ce n ce

•l-Htí -*

C /2 g

ce u fc.

■>5 -a s ^ S ° r*

w .s s ■■Ł.

-o-o••■•i O

CC

•i^ce s oa

N£

• 1*0

■Co

-3 * ^

w l - g

« H h

si ce SS

*-■* crt fO

£ '=uo Ł

^ S <u 2 o o_{*■■ s-*}

<D 5D ¡U

•2S

o*■» E S

r'ô a>

EĘ

I 'S

.a §

H §

s ss §

>Ki y S ^

5 s_{S Ol}

a, a

• i-Ho W

ce ces oN ce oo

Nfl

. C /2

^ ce

^ H) O l'ô

• ^ H °

ce g©

r-SÎ

^ a S i S i a o

N1=1

• rHi n

•h«i«c

° O o ?hO o 0 S t/2 §

ce ^

^ ?

«à S S?

a - a , s 43 a S T3 ^

o =e

• rHo H .

£ -¡2 3

"§ 'w ®

• S ł- W ^ O)

Ë ^_o

a . S

11 H Ö _{•H cd}

a, ï> a,

y i<y

^3 'S^ce ÛHo

a

J ^ m vot^ oo O' o i- N c O T f m ^ N o o w o - p) eo ^ ■<ï< ^'tTfifl>n>nin>oi/iioini/i>n'û\ovû\o'o ^tovn

- 263 -

-Cfl «À ‘W «ui «vi »•Cfl ktfî »(/)

T3 T3 -o T3

*.w tlft ^<vi ^uî ^t/i oí/i ‘Wi Ś. Ś. Ś.

-d "6 ~U pxj "ti d.k

«■w *5¿ ^ui

~Ó

<t¿ *t/Í *-75 ‘tfl t(/i »■tfl »W »■Cfl

"d "O~Ó HD ~b

»/i t'' i—i en N N Nu o o

c s

VO 1—' N i—1 N

i—i U U

N M N O CN N N T f1 N N s N N

V O O V U a U o <J U

CN N 0 0 N N N N e s CO c o ^ ^{r H t—h} N

V ü V O U y

O N N N M S) N N s N uo N N N

CO O V O a O ü U u a O O o

r - 0 - ^{r -} N v o M

un a O

N N u n N CO c o 0 0 ^r-H O CN n

O O CN O ^ł—H T“- ^{r H} CJ

I > r - c o un O N un

1-H r H ^ H V

CN ^1-H un

N í > 0 0 N

O Ü

N CN 0 0 s N CO N N CN

<J O O ^V O

ä 'O

® T'

C/3 r*-1 f e 3 2

■'S* ¿3 eg

•'-S Ua

05 05

•F^ù *P»i

" a - a CÖp-t

>

-Q ' S

O OTS ^3 g g a a a aes ce

•h»a *r-Ä

ä - a h.o o U Ü

g a

S s

ce05 IL»O

Q W© -+»»ee CÖ O

-2 g

*§»«* "r-s

<u $

05 ÖH "Ö

co n

Q)a aI»

U0 1

Q g g

'S»*a

cs O f—«i Q-a

Oc8 '—-i Q-a

A cv.

. Sh O O O

H»

CÖ

eN ce O O au ce^{a -Cjh gí} ti'ÖM s»

WO

" öa

aa

N ■+■’

d 03

• 5 cd

C/2 PQ

s? 1,3 k!

g a £

a ca ^ 05 W Q O , ^ • rH . 5

05 a c 1 - a o 5

ä '« -s¿

os cg

o

_

ce a

fc .

O E-.

° Ł 5¡>M -S

P *i-4

^ íü M 3Q Ö

CÖ ce

CQ ce

Sí

? Ci *-

r* * i-¿ . K f^a *'"^5

3 ■ Ir 4

i: g a

Wo

05 ce acy ÛHa

3 _{H Y,}

J

^ ä ä r>—■» íü JT;

V -sJÍ Oí

•S - g Ł

>•»

F—H

* ^_{cd ó}

PQ M

►> OT

5 *_<u

. S PÖ W 05

f t <x>

co *S¿

•2 .2

' - o A

8

dÍH O

a "ú

K CQ L». r*

o ^ g

>k cí 5 •K a ^

ca cu _{• —j} C8

Ł.ce

5lI

"-rn

Oa

ce N

a , o

Co Co

<D Aa

«o r^ oo o>

vo vo vo <o W^i f l ^hOOO' OHNCOTt ' i n^hOOO' O- I Mt>>r^r^t^t^r~t^ooooooooooooooooooooaNON<T.

oznaczonego zbioru zebranego przez doc dr M. K s i ą ż k i e- w i c z a w Kiszyniewie (Rumunia), któremu dziękuję ser­

decznie za odstąpienie tego materiału do mej dyspozycji.

W tabeli, dla porównania podaję występowania spisa­

nych gatunków w Związku sowieckim i Rumunii, na pod­

stawia pracy K o l e ś . n i k o w a 1).

L itery d, s, k oznaczają — dolny, środkowy i kryptomac- trow y poziom sarmatu w tych krajach.

JL

M

Po zliczeniu gatunków w tabeli i porównaniu ich wystę- powań w obu poziomach (dolnym i środkowym) okaże się, iż większość okazów z podanych miejscowości należy do ga­

tunków środkowosarmackich, mniejszy procent przypada na gatunki występujące równocześnie w obu poziomach, a pe­

wien mały odsetek stanowią gatunki dolnosarmackie 2).

(Localités) Miejscowość

Nombre total

d’éspèccs

Ilość gatunków

ś. ś. d. d.

G liń s k ... 26 15 8 3

Nowosiółki ... 14 5 6 3

Żornów ... 11 5 4 2 W a r k o w i c z e ... 24 12 9 3 L is tw in ... 24 12 8 4 S p a s ó w ... 25 11 8 6

Dermań (w. d.)3) . . . . 43 20 14 9

Dermań (w. g .)4) ... 55 39 7 8 Wierzchów ... 38 15 14 9 Derewiancza ... 19 4 9 6 Miatyn . ... 5 3 2

Glinki ... 4 3 1

Baszyna . . ... 13 10 2

1) K o l e s n i k o w : Sarm atische Mollusken, Paläontologie der U. S. S. R. Bd. X, Th. 2. Leningrad, 1935.

2), Przy obliczaniu pomijam występowanie w poziomie kryptom ak- trowym, jako u nas nie znanym. Litery ś, d — dolny i środkowy sarm at.

3) W arstw y dolne (couches inférieures).

4) W arstw y górne (couches supérieures).

265 —

Z całości zebranego m ateriału faunistycznego i zaobser­

wowanego następstwa warstw w poszczególnych odkryw ­ kach można zestawić ogólny profil dla zbadanego obszaru i ustalić stratygrafię w obrębie poznanych warstw co przed­

stawia się następująco:

W arstwy Pospolite gatunki Miejscowości

piaskowce wapniste Mactra fabreana Callistoma podolicum

Baszyna Dermań

N tfl

• N

1 wapienie oolitowe „ phasianellae- formis

Glinki s

> »

5

piaski Amnicola nympha Miatyn sarmat ^Ul_1.

Nubecularia Glińsk środkowy s

(warstwy wapienie oolitowe

Tapes gregaria Dermań

nubekulario-

Modiolaria sarmatica Spasów u

Cardium plicatum Wierzchów we lub ^N_U) kruchy oolit i var. plicatofittoni Derewiańcze dnieprowe) c 2

piaski Callistoma poppelacki Listwin 5

Gibbula pieta

Dorsanum corbianum

Nowosiółki Zornów

<A i . cd

£

wapienie oolitowe Schizoporella W arkowicze

piaski margliste piaskowce wapni­

Mactra podolica D onax dentiger Limnocardium litho-

Dermań Listwin Moszczanica

4)N __„

(A u

• N >. ?Z.

5 . 2

ó ste i u oolitowe

podolicum Ervilia podolica

var. dissita

riw cze Mizocz Kuty

Krugolec i i.

Sarm at dolny (warstwy

5 « 4-> Nca >-

CS ' w ' 5

cerithiowe

Dermań lub 4>

piaski żółte Moszczanica wołyńskie)

• Nca

"5

„ białe wapn.

Fauny brak Kunin

4 glaukonitowe piaski ilaste

Buszcza Borszczówka

i i.

4-J? U3U cd*

szare piaski

Dermań czarne iły

glaukonitowe pia­

ski czarne iły piaszcz. siwe iły piaszcz.

5 Fauny brak

(studnia) Sarm at - paleogen

Uwagi ogólne.

Ja k w ykazuje ostatnia tabela skamielinowe w arstw y sarmatu leżą na niepewnych wiekowo utworach (warstwa 4, 5) pozbawionych fauny, które mogą leżeć w ramach czasu paleogen-sarmat. Piaski żółte i białe (w. 4) można ju ż z większą pewnością zaliczyć do sarmatu dolnego, przema­

w iałyby za tym stosunki poznane w Listwiniu i W ierzcho- wie (p. w yżej), gdzie leżą na nich ju ż piaski z fauną. Tego rodzaju piaski u kazują się dość często na S od Szumska.

Według Ł a s k a r e w a mogą glaukonitowe iły występo­

wać nawet w sarmacie środkowym (1. c. str. 666).

W arstw y 3 należą do n ajb ard ziej rozpowszechnionych na całym terenie. Ze względu na faunę, wśród k tó re j poza typowymi gatunkami dolnosarmackimi spotyka i też ga­

tunki w ystępujące w środkowym sarm acie uważam te w ar­

stwy za dolnosarm ackie wyższe; możnaby do nich również stosować nazwę „przejściow ych“. Istotne p rzejście warstw dolnosarmackich w wyższe nigdzie nie je s t jasno wyrażone.

Na podstawie stosunków znajdow anych w Derm aniu mogą stanowić połączenie dwóch poziomów piaski m argliste (w. 3).

Tam gdzie warstwa ta nie w ystępuje, lub nie je s t odsłonię­

ta zachodzi trudność w przydzielaniu wapieni i piaskowców oolitowych leżących nad i pod tą warstwą. Część oolitów i piaskowców przydzielam do sarmatu środkowego, przy czym opierałem się na istnieniu wśród oolitów cien k iej (ok.

50 cm) w arstew ki piaszczystej przepełnionej skorupami.

W arstwa ta je s t nader charakterystyczna i geograficznie dość stała, może przeto dobrze spełniać rolę w skaźnika stra­

tygraficznego. Skam ieliny te j w arstw y są znamienne dla środkowego sarmatu, ze względu jed n ak na pewną przy­

mieszkę gatunków dolnosarmackich, uważam je za niższe w arstw y środkowego sarm atu 1). W zespole fauny masowo w ystępuje tu Tapes gregaria, d alej rodzaj Dorsanum zwłaszcza D. corbianum), Gibbula pieta (odmiana w iększa wyróżniona daw­

n ie j przez F r i e d b e r g a ja k o var. maior). Rodzaj Callisto-

*) Na uwagę zasługują niepozorne okazy Potamides pictus Bast. var.

mitralis Eich w. gatunku znamiennego dla d. sarm atu, a znalezionego w wapieniach oolitowych (w. 2); przypuszczać należy, iż leżą tu one na wtórnym złożu.

— 267 —

ma, pospolity w wyższych warstwach, tu reprezentow any je s t tylko przez rzadkie okazy C. poppelacki. C haraktery stycz­

na dla śr. sarmatu otwornica Nubecularia, od k tó re j ten po ziom otrzymał nazwę je s t jeszcze w te j w arstwie nader

rzadka.

W warstwie 1 n a jo b ficie j w ystępuje fauna w piaskach i piaskowcach zwłaszcza piaski w Derm aniü są szczególnie bogate w okazy i gatunki. Z fauny dominuje tu Mactra fabre- ana, rodzaj Limnocardium, który reprezentow any je s t prze² szereg gatunków, i Callistoma podolicum. Liczni przedstawi­

ciele ostatniego rodzaju w ystępują w piaskach Derm ania.

P o jaw ia się także, n iżej nie w ystęp u jący rodzaj Amnicola (A. nympha) i różne gatunki z rodzaju Tornatina. Dość częsta je s t otw ornica Nubecularia.

Jeżeli chodzi o różnice faunistyczne pomiędzy obu w ar­

stwami tego poziomu to n ajb ard ziej uw ydatniają się one w występowaniu M. fabreana i C. podolicum w wyższych w arstwach w przeciwstawieniu do niższych.

Szczegółowsze różnice w y n ik ają z porównania fauny w tabeli (p. w y ż e j); i tak na 45 gatunków w arstw y 1 wspól­

nych je s t z warstwą 2—25 gatunków.

Porównania faunistyczne z sąsiednimi k rajam i w yka­

zu ją najw iększą analogię z wapieniami nubekulariow ym i w Rumunii (Besssarabia), co mogłem również stwierdzić na m ateriale z Kiszyniewa, k tóry miałem do dyspozycji. Istnie­

je wszakże pewna różnica pomiędzy faunami obu k rajów . Kiszyniewskie wapienie są m iejscam i przepełnione zlepio­

nymi skorupami, wśród których częste są mszywioły i nu- bekularie, podczas gdy te ostatnie u nas są w piaskach rzad­

sze, a i mszywioły nie odgryw ają w ażniejszej roli, tworząc tylko w yjątkow o małe skupienia. Fauna kiszyniew ska poza wielu gatunkami lokalnym i odróżnia się większymi rozmia­

rami okazów. Przytaczam tu oznaczoną z Kiszyniewa faunę:

Modiola volhynica Eichw., M. subpapilio Gat., M. Denysia- na d’Orb., Mactra georgei B aily, M. vitaliana d’Orb., Tapes vitalianus d’Orb. var. mediosarmatica Andr., T. gregaria Partsch., Limnocardium sp. L. beaumonti d’Orb., L. loveni Sinz, Calli­

stoma podolicum Dub., C. cordieriana d’Orb., C. phillipsosinzovi Kol., C. hommairei d’Orb., C. armavirensis Kol., C. zuoronzovi d’Orb., C. praefeneoniana Kol., C. phasianellaeformis Sinz., C.