Zakładowa kontrola produkcji betonu w systemie oceny 2+, wyzwaniem dla producenta betonu

(1)

Streszczenie

W grudniu 2016 roku ukazało się Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Budownictwa, w sprawie obowiązkowej certyfikacji systemu kontroli produkcji betonu towarowego, oraz znakowanie wyrobu znakiem budowlanym B. Natomiast w październiku 2018 roku oraz w maju 2019 roku, zatwierdzone zostały przez Prezesa PKN dwie normy: krajowe uzupełnienie PN-B-06265:2018-10 postanowień normy PN-EN 206+A1:2016-12 i poprawka do krajowego uzupełnienia PN-B-06265:2018-10/Ap1.

W referacie przedstawiono korzyści wiążących się z dobrze udokumentowaną i prowadzoną zakładową kontrolą produkcji, z drugiej strony patrząc na ciągłe zmiany w przepisach, producent betonu musi na bieżąco korygować dokumentację ZKP jak i produkcję betonu, co może być bardzo problematyczne, a zarazem konieczne z praw- nego punktu widzenia.

Norma PN-EN 206+A1:2016-12 dobrze opisuje co powinien zawierać system kontroli, poczynając od wymagań dla surowców i mieszanki betonowej, kończąc na ocenie zgodności pobranego betonu wraz z działaniami w przypadku niezgodności wyrobu.

Oczywiście każda betoniarnia ma obowiązek produkowania mieszanki zgodnie z po- wyższą normą, ale patrząc na własne doświadczenie jak również konferowanie z innymi osobami z branży, przygotowanie dla firmy systemu kontroli, w cale nie jest takie proste i oczywiste jak się wydaje.

Abstract

In December of 2016, a Regulation of the Minister of Infrastructure and Construction was issued on the mandatory certification of the control system for the production of ready- -mixed concrete, and product marking with the construction mark B. In October of 2018

Paweł Gałan

inż. Paweł Gałan – Prodbet Sp. z o.o.

Zakładowa kontrola produkcji betonu w systemie oceny 2+, wyzwaniem dla producenta betonu

FACTORY CONTROL OF CONCRETE PRODUCTION IN A 2+

ASSESSMENT SYSTEM – A CHALLENGE FOR CONCRETE MANUFACTURER

(2)

Paweł Gałan

and May of 2019, two standards were approved by the President of PKN: the national supplement PN-B-06265: 2018-10 provisions of the PN-EN 206 + A1: 2016-12 standard and amendment to the national supplement PN-B-06265: 2018-10 / Ap1.

The paper presents the benefits of well-documented and conducted factory production control. Looking at constant changes in regulations, the concrete producer must correct the FPC documentation and concrete production on an ongoing basis, which can be very problematic and necessary from a legal point of view.

The PN-EN 206 + A1: 2016-12 standard describes what the control system should contain, starting with the requirements for raw materials and concrete mix, ending with the assessment of compliance of the collected concrete together with actions in case of non-compliance of the product. Of course, each concrete plant is obliged to produce a mixture in accordance with the above standard, but looking at own experience as well as conferring with other people from the industry, preparing a control system for the company, it is not as simple and obvious as it seems.

(3)

Zakładowa kontrola produkcji betonu w systemie oceny 2+ ...

1. Wprowadzenie

Beton towarowy od dnia 1 stycznia 2017 r. otrzymał status wyrobu budowlanego zgodnie z Rozporządzenia Ministerstwa Infrastruktury i Budownictwa [1], uwzględniając przepisy i wymagania Ustawy o wyrobach budowlanych europejskiego Rozporządzenia CPR nr 305/2011. Oznacza to, że każdy producent jest zobowiązany do posiadania certyfikatu zakładowej kontroli produkcji w systemie oceny i weryfikacji stałości właściwości użytko- wych 2+, który pozwala na produkcję betonu towarowego do zastosowań konstrukcyjnych.

Producenci betonu zakładową kontrolę produkcji, traktuje jako wzrost kosztów produkcji, a w szczególności wytwórnie, które nie posiadają dobrze działającego systemu kontroli w postaci procedur wymaganych przez normę PN-EN 206+A1:2016-12 [2].

Pierwszy koszt związany jest z zatrudnieniem osoby lub wynajęciem firmy do obsługi systemu kontroli, plus koszt audytu i certyfikacji, którą później należy utrzymać.

Powyższy fakt związany z kosztami, zaślepia producentom korzyści płynące z certyfikacji w systemie oceny 2+.

Należy zwrócić uwagę na działania które producent musi wykonywać bez względu na normę [2]. W takich okolicznościach można pomyśleć, że jakość betonu będzie niska, jednak, niskiej jakości beton, będzie się równać mniejszej ilości klientów, co wpłynie na zysk. Dlatego kontrola nawet bez dokonywania zapisów ma miejsce na każdej wytwórni.

Pierwsze działanie, to kontrola składników, niedopuszczalną sytuacją jest pozbawie- niem dozoru dostarczanych surowców, abstrahując od normy [2], jakość musi zawsze mie- ścić się w określonych granicach. Jako przykład może posłużyć zawartość gliny w żwirach, która może negatywnie wpłynąć na efekt wizualny elementu, lub w przypadku posadzki, skończyć się odspojeniem posypki mineralnej, utwardzającej powierzchnie betonu. Takie sytuacje kończą się reklamacją i dużymi kosztami naprawy elementu. Sprawdzana, powinna być również wilgotność kruszywa, aby nie kupować fragmentarycznie wody, każdy dodatkowy procent wilgotności to strata około 250kg surowca w jednym transporcie.

Drugie działanie, to kontrola sprzętu produkcyjnego i mobilnego, każda maszyna funkcjonująca w pracy ciągłej ulega zużyciu. Jako prosty przykład może posłużyć mie- szalnik betonu, który pozbawiony okresowych przeglądów i remontów, przełoży się bez- pośrednio na obniżenie jakość betonu i wzrost ceny, zużyte końcówki mieszarki wydłużą czas mieszania oraz nie będą w stanie wygarniać w całości mieszanki betonowej, co może spowodować braki ilościowe na budowie. Analogicznie jest z mieszarkami samochodowy- mi, które bez odpowiedniej kurateli szybko stracą możliwość pełnej ładowności, przez co, pojawia się ryzyko wylania mieszanki pod czas transportu, kończące się często mandatem.

Kolejny obszar, to badania właściwości mieszanek betonowych jak i samego betonu, każdy producent musi kontrolować np. konsystencję, gdyż źle dobrana zawartość wody pod czas zarobu może spowodować cofnięciem ładunku z budowy. Bliźniaczy przypadek dotyczy wytrzymałości na ściskanie, brak badań może spowodować, że założona ilość dozowanego cementu będzie za duża i będą generowane dodatkowe koszty lub za mała, doprowadzając do reklamacji jakościowej.

Powyższe konieczne działania wykonywane przez fabrykanta, chronią przed wypro- dukowaniem betonu o niższej jakości i reklamacją, z którą później personel musi sobie poradzić bez narażenia firmy na dodatkowe koszty. W takich sytuacjach muszą być opra- cowane/wyrobione schematy postępowania, nawet jeżeli nie są opisane w procedurze, pracownicy z własnego doświadczenia, wiedzą jaką metodykę czynności zastosować, aby zakończyć zgłoszoną niezgodność polubownie. Z drugiej strony, afirmacją w załatwianiu spraw reklamacyjnych, potrzebny jest zakres obowiązków, czyli odpowiedzialność pra-

(4)

Paweł Gałan

cowników za wykonywanie określonych czynności w poszczególnych strukturach firmy, dzięki czemu szybko aktywowane są odpowiednie osoby do tego typu zadań.

Rozważając powyższe funkcjonowanie producentów betonu towarowego bez uwzględnienia normy PN-EN 206 [2], można wywnioskować, że domeną produkcji jest kontrola, wykonywana w każdym obszarze wytwórni.

A więc w czym tkwi trudność/problem wdrażania systemu kontroli?

2. Problematyka wdrażania systemu

Problemy jakie mogą wystąpić w okresie belfrowania systemu Zakładowej Kontroli Pro- dukcji na betoniarni są różne. Jednym z największych trudności – w moim odczuciu – jest zwiększenie kadry pracowniczej, spowodowany brakiem na rynku wykwalifikowanych osób w tej tematyce, producenci zmuszeni są do wynajmowania zewnętrznych jednostek do obsługi systemów kontroli i laboratoriów do wykonywania wymaganych badań. Koniecz- ne jest rozróżnienie fabrykantów na dwa rodzaje, posiadający udokumentowany system kontroli podparty procedurami, ale bez certyfikatu, na tych co nie posiadają żadnych procedur. Bardzo ważny element z uwagi na problematykę wdrażania, albowiem, wytwórnie dysponujące własnym wewnętrznym system podpartym normą PN-EN 206 [2], będzie łatwiej i szybciej certyfikować kontrolę produkcji w systemie oceny 2+.

Rozważając drugi rodzaj zakładów, budujących system kontroli zawierający wiele obostrzeń i wymagań zapisanych w dokumentacji księgi kontroli. Wiąże się to z ciągłym szkoleniem pracowników, którzy zobowiązują się do przestrzegania i prowadzenia dokumentacji wymaganej przez normę PN-EN 206 [2] i PN-B 06265:2018-10/Ap1 [3].

W krótkim okresie czasu pojawia się wiele dokumentów do wypełniania i procedur do przestrzegania, taka okoliczność może sprawić ludziom problem, z uwagi na wcześniejszy brak styczności z dobrze napisanym i rozbudowanym aparatem kontroli.

Zwróćmy uwagę na obszar dotyczący jakości mieszanki betonowej jak i betonu, gdzie zmian jest najwięcej, norma nakłada częstotliwości poboru próbek i badania ich właściwości.

Wszystkie recepty dopuszczone do produkcji muszą posiadać badania wstępne wg załącz- nika A normy PN-EN 206 [2], niedopuszczalne jest generowanie recept z przysłowiowego

„kapelusza” bez przebadanego w laboratorium pierwowzoru, na którym bazuje nowa recepta. Przestrzeganie rygoru pobrania trzech próbek z pierwszych 50 m³ produkcji danej receptury, ich ocenie i sporządzeniu sprawozdania. Dokument prócz badań wytrzymałości i konsystencji, winien znaleźć się określony rozwój wytrzymałości, z uwagi na określenie klasy pielęgnacji konstrukcji oraz klasę zawartości chlorków w betonie, z uwagi na korozję zbrojenia. Łatwo można dostrzec, że do wykonania powyższych badań jest potrzebny sprzęt laboratoryjny, który trzeba dodatkowo zakupić albo wynająć zewnętrzne laboratorium.

Analogicznie jest z surowcami, które muszą mieć ustaloną i udokumentowaną przy- datność, potwierdzoną deklaracją właściwości użytkowych. PN-EN 206 [2] precyzyjnie określa normy wyrobów dla tych składników:

– cement zgodny z normą PN-EN 197-1

– cement specjalny o niskim cieple hydratacji zgodny PN-EN 14216 – kruszywo i dodatki typu I zgodne z normą PN-EN 12620

– kruszywo lekkie wg PN-EN 13055 – domieszki zgodne PN-EN 934-1 i 2

– dodatki typu II: popiół lotny zgodny z PN-EN 450-1; pył krzemionkowy zgodny PN- -EN 13263-1; mielony granulowany żużel wielkopiecowy zgodny z PN-EN 15167-1

(5)

– włókna stalowe zgodne z PN-EN 14889-1 – włókna polipropylenowe zgodne PN-EN 14889-2

Ilość norm określających przydatność, jak widać jest spora i dotyczy podstawowych składników, dodatkowo każdy producent ma obowiązek rejestrowania, sprawdzenia i dopuszczania wszystkich dostaw do produkcji betonu wg tabeli 25.

Tablica 25. Dane rejestrowane i inne dokumenty, w stosownych przypadkach Przedmiot Dane rejestrowane i inne dokumenty Wyspecyfikowane

wymagania Specyfikacja wg umowy lub zestawienie wymagań Składniki Nazwy dostawców, pochodzenie i deklaracje właściwości Badania wody zaro-

bowej (niewymaga- ne dla wody pitnej)

Data i miejsce poboru próbek Wyniki badań

Badania składników Data i wyniki badań

Skład betonu

Opis betonu

Zapis masy składników w zarobie lub ładunku (np. zawartość cementu)

Współczynnik woda/cement Zawartość chlorków

Oznaczenie betonu w rodzinie

Badania mieszanki betonowej

Data i miejsce poboru próbek Lokalizacja w konstrukcji, jeśli znana Konsystencja (stosowana metoda i wyniki) Lepkość, jeśli wyspecyfikowano

Odporność na segregację, jeśli wyspecyfikowano Przepływalność, jeśli wyspecyfikowano

Gęstość, jeśli wyspecyfikowano

Zawartość włókien, jeśli wyspecyfikowano Temperatura betonu, jeśli wyspecyfikowano Zawartość powietrza, jeśli wyspecyfikowano Objętość zarobu lub ładunku betonu Ilość i oznaczenie próbek do badania

Współczynnik woda/cement, jeśli wyspecyfikowano

Badania stwardnia- łego betonu

Data badania

Oznaczenie i wiek próbek do badania Wyniki badań gęstości i wytrzymałości

Uwagi specjalne (np. nietypowy sposób zniszczenia próbki do badania)

Ocena zgodności Zgodność/niezgodność ze specyfikacjami betonu Dodatkowo, w przy-

padku betonu towarowego

Nazwa nabywcy

Lokalizacja robót, np. plac budowy

Numery i daty dowodów dostawy odpowiadające badaniom Dowody dostawy

Dodatkowo, w przypadku betonu do prefabrykacji

Dodatkowe lub inne dane mogą być wymagane w odpowiedniej normie wyrobu

Z pośród wymienionych wyżej materiałów, należy wspomnieć o wodzie zarobowej zgodnej z normą PN-EN 1008 [4], sprawdzenie jej przydatności do stosowania, leży po

(6)

Paweł Gałan

stronie fabrykanta. W przypadku stosowania wody wodociągowej badania nie są wymagane, ale nie można zapomnieć o wodzie z odzysku pochodzącej z urządzeń do recyklingu mieszanki betonowej, znajdujących się na wyposażeniu większości wytwórni oraz wodzie z innych źródeł np. z ujęcia własnego (głębinowa). Producent jest zobowiązany do prze- prowadzenia oceny wstępnej i w zależności od jej wyniku, wykonuje badania chemiczne lub trwałościowe. Poza tym, fabrykant musi stworzyć procedurę, regulującą badania gęstości wody z recyklingu na wytwórni, jak i same dozowanie do mieszanki betonowej.

Można wnioskować, z powyższych informacji, że sprawa wody, prócz wodociągowej, nie jest prosta i wymaga jednostki trzeciej, konsultacyjnej lub przewodniej w tym temacie.

Następny obszar to badania w dziale kontroli jakości, skupiając się na obostrzeniach dotyczących badań mieszanki. Pierwszy przykład nawiązuje do sprawdzania zawarto- ści powietrza i konsystencji w mieszance napowietrzanej, wykonywane raz dziennie na początku produkcji do momentu ustabilizowania się powietrza. Oznaczenie zawartości włókien stalowych lub polipropylenowych w mieszance raz na dzień za pomocą wy- druków z komputera albo w przypadku braku takich systemów, zapisów z produkcji wraz z dokładną instrukcją dozowania. Kontrola jakości musi być wyspecyfikowana, określająca okres nadzoru, jednak pomimo braku takich zapisów w projekcie, błędem jest nieprzestrzeganie kryteriów podanych w tabeli 21 i 22.

Tablica 21. Ocena zgodności dla klas konsystencji, właściwości SCC, zawartości powietrza i jednorodności rozmieszczenia włókien w mieszance betonowej, w miejscu dostawy

Właściwość Metoda badania lub metoda

oznaczania

Minimalna ilość próbek lub ozna-

czeń

Maksymalna dopuszczalna od- chyłka^a pojedynczych wyników

badania, w miejscu dostawy, od wartości granicznych lub w przypadku konsystencji gra-

nic wyspecyfikowanej klasy Dolna granica Górna granica

Wygląd

Na podstawie oceny wizualnej wyglądu mieszanki betonowej z jej normalnym wyglądem

Każdy zarób, dla dostaw samocho- dowych – każdy ładunek

- -

(7)

Właściwość Metoda badania lub metoda

oznaczania

Minimalna ilość próbek lub ozna-

czeń

Maksymalna dopuszczalna od- chyłka^a pojedynczych wyników

badania, w miejscu dostawy, od wartości granicznych lub w przypadku konsystencji gra-

nic wyspecyfikowanej klasy Dolna granica Górna granica Opad stożka EN 12350-2 i) Częstotliwość jak

podano w Tablicy 17 dla wytrzymało- ści na ściskanie ii) Przy badaniu zawartości powie- trzaiii) W przypadku wątpliwości w ocenie wizualnej

- 10 mm +10 mm

- 20 mm^b +20 mm^b Stopień zagęsz-

czalności EN 12350-4 -0,03 +0,03

-0,04^b +0,04^b

Rozpływ EN 12350-5 -10 mm

-20 mm^b +10 mm +20 mm^b Rozpływ stożka EN 12350-8

Nie dopuszcza

się odchyłek Nie dopuszcza się odchyłek Lepkość EN 12350-8 lub

EN 12350-9

Jeśli wyspecyfiko- Przepływalność EN 12350-10 lub wano

EN 12350-12 Odporność na

segregację EN 12350-11 Zawartość

powietrza w napowietrzo- nej mieszance betonowej ^d

EN 12350-7 dla betonu zwykłego i ciężkiego oraz ASTM C 173 dla betonu lekkiego

1próbka/dzień

produkcji ^c -0,5% objęto-

ściowo +0,5 % objęto- ściowo

Jednorodność wymieszania włókien w mieszance betonowej, gdy włókna są dodawane do betoniarki samochodowej

Jak podano w B.5

Częstotliwość ^c jak podano w Tablicy 17 dla wytrzymało- ści na ściskanie

Jak podano w B.5

a Przy braku górnej lub dolnej granicy w odpowiednich klasach konsystencji, odchyłek tych nie stosuje się.

b Dotyczy wyłącznie konsystencji badanej na początku rozładunku betoniarki samochodowej lub urządzenia mieszającego (patrz 5.4.1)

c Z wyjątkiem przypadków, gdy przepisy obowiązujące w miejscu stosowania wymagają wyższych mini- malnych częstotliwości badań.

d Patrz 6.2.3 (1), czwarty punktator.

(8)

Autor

Tablica 22 – Kryteria zgodności dotyczące zawartości włókien, gęstości, maksymalnego współczynnika woda/cement i minimalnej zawartości cementu

Właściwość

Metoda badania lub metoda oznaczania

Minimalna ilość próbek lub oznaczeń

Liczba kwali- fikująca

Maksymalna dopuszczalna odchyłka pojedynczych wyników badania od war- tości granicznych, tolerancji wartości założonej lub granic

wyspecyfikowanej klasy Dolna granica Górna

granica Zawartość

włókien stalowych w mieszance betonowej

Patrz 5.4.4 1 oznaczenie

na dzień Patrz Tablica

24 -5% masowo Brak

granicy^a

Zawartość włókien polimerowych w mieszance betonowej

24 -10% masowo Brak

granicy^a

Gęstość beto-

nu ciężkiego EN 12390-7

Jak podano Tablicy 17 dla wytrzymałości na ściskanie

Patrz Tablica

24 -30 kg/m³ Brak

granicy^a

Gęstość beto-

nu lekkiego EN 12390-7

Jak podano Tablicy 17 dla wytrzymałości na ściskanie

Patrz Tablica

24 -30 kg/m³ +30 kg/m³

Maksymalny współczyn- nik woda/

cement lub maksymalny współczyn- nik woda/

(cement + dodatek)^b lub maksymalny współczyn- nik woda/

(cement + k x dodatek)^b

24 Brak granicy^a +0,02

(9)

Temat ...

Minimalna zawartość cementu lub minimalna zawartość (cement + dodatek)^b lub minimalna zawartość (cement + k x dodatek)^b

24 -10 kg/m³ Brak granicy^a

a Chyba, że granice określono w specyfikacji.

b W zależności od zastosowanej koncepcji dodatku, patrz 5.4.2

Kolejne wymagania normy PN-EN 206 [2] skupiającej się na kontroli procedur i wła- ściwości betonu wg tabeli 29, producent obligatoryjnie musi posiadać systemy rejestrujące ilości naważanych składników, takich jak: cement, dodatki, domieszki, woda zarobowa czy kruszywo, w celu sprawdzenia/określenia np. współczynnika wodnocementowe- go. Wymogiem jest system do ciągłego monitoringu wilgotności kruszywa drobnego, wykonywany badaniem przez suszenie lub poprzez instalacje sondy wilgotnościowej.

W przypadku kruszywa grubego pomiar uzależniony jest od warunków atmosferycznych.

W skutek tego, producent powinien posiadać badania wilgotności danego kruszywa, pobierane w różnych warunkach klimatycznych, aby mieć punkt odniesienia/obrony, dlaczego taka wartość wilgotności jest wpisana w programie sterującym cyklem produkcji.

Tablica 29. Kontrola procedur produkcji i właściwości betonu

Rodzaj badania Kontrola/badanie Cel Minimalna częstotliwość 1 Właściwości

betonu projekto- wanego

Badania wstępne (patrz

załącznik A) Potwierdzenie, że wyspecyfikowane właściwości składu spełniły założenia z odpowiednim zapasem

Przed zastosowaniem nowego składu betonu

2 Wilgotność kru-

szywa drobnego System ciągłego monitoringu, badanie przez suszenie lub inne równoważne

Określenie masy suchego kruszywa oraz wody, którą należy dodać

Jeżeli nie ma ciągłego, dziennego pomiaru, w zależności od wa- runków lokalnych oraz atmosferycznych może być wymagane częstsze lub rzadsze dokonywa- nie pomiarów

3 Wilgotność kru-

szywa grubego Pomiar przez suszenie

lub inne równoważne Zapewnienie danych do obliczenia współczynnika woda/cement

W zależności od wa- runków lokalnych oraz atmosferycznych

(10)

Paweł Gałan

Rodzaj badania Kontrola/badanie Cel Minimalna częstotliwość 4 Zawartość wody

w mieszance betonowej

Sprawdzenie ilości

dozowanej wody^b Dostarczenie danych do obliczenia współczynnika woda/cement

Każdy zarób lub ładu- nek

5 Zawartość chlor-

ków w betonie Określenie wstępne na

podstawie obliczeń Zapewnienie, że dopuszczalna za- wartość chlorków nie jest przekro- czona

W przypadku wykonywania badań wstępnych W przypadku zwiększe- nia zawartości chlorków w składnikach

6 Konsystencja Kontrola wizualna Dla porównania z normalnym wyglądem

7 Badanie konsystencji

według EN 12350-2, EN 12350-4 lub EN 12350-5

Ocena uzyskanych wyspecyfikowa- nych wartości konsystencji oraz sprawdzenie np.

możliwych zmian zawartości wody

Gdzie konsystencja jest wyspecyfikowana, jak w Tablicy 17 dla wytrzy- małości na ściskanie Gdy sprawdzana jest zawartość powietrza W przypadku wąt- pliwości przy ocenie wizualnej

8 Badanie konsystencji

według EN 12350-8 Co najmniej raz dziennie Przy poborze próbek do badania wytrzymałości (taka sama częstotli- wość)

Gdy sprawdzana jest zawartość powietrza W przypadku wąt- pliwości przy ocenie wizualnej

9 Lepkość betonu EN 12350-8 lub

EN 12350-9 Ocena uzyskania deklarowanych wartości konsystencji

W przypadku wykonywania badań wstępnych Przed zastosowanie nowego składu betonu W przypadku zmian składników

W przypadku wątpliwo- ści przy kontroli wizualnej lub badaniu metodą rozpływu stożka 10 Przepływalność EN 12350-10 lub

EN 12350-12 11 Odporność na

segregację EN 12350-11

12 Gęstość mieszan-

ki betonowej Badanie gęstości we-

dług EN 12350-6 Dla betonów lekkich i ciężkich nadzór dozowania oraz sprawdzenie gęstości

Codziennie Tablica 29. Cd. Kontrola procedur produkcji i właściwości betonu

(11)

Rodzaj badania Kontrola/badanie Cel Minimalna częstotliwość 13 Zawartość

cementu w mieszance betonowej

Kontrola masy dozo-

wanego cementu^b Sprawdzenie za- wartości cementu oraz dostarczenie danych do obliczenia współczynnika woda/cement

14 Zawartość dodat- ków w mieszance betonowej

Sprawdzenie masy do-

zowanych dodatków^b Sprawdzenie zawartości dodat- ków i dostarczenie danych do obliczenia współczynnika w/c (patrz 5.4.2)

15 Zawartość domieszek w mieszance betonowej

Sprawdzenie masy lub objętości dozowanych domieszek^b

Sprawdzenie zawartości domieszek

16 Współczynnik woda/cement w mieszance betonowej

Poprzez obliczenie lub

badanie, patrz 5.4.2 Ocena uzyskania wyspecyfikowane- go współczynnika woda/cement

Codziennie, gdzie wyspecyfikowane

17 Zawartość powietrza w mieszance betonowej, gdzie wyspecyfikowane

Dla betonów zwykłych i ciężkich według EN 12350-7

Dla betonu lekkiego według ASTM C 173

Ocena uzyskania wyspecyfikowanej zawartości powietrza przy napowie- trzaniu

Dla betonów napo- wietrzonych: pierwsze zaroby lub ładunki dla każdej dziennej produkcji do momentu ustabilizowania się wartości 18 Temperatura

mieszanki betonowej

Pomiar temperatury Ocena uzyskania minimalnej temperatury 5 °C lub wartości wyspecyfikowanej

W przypadkach wątpli- wych:

- okresowo, w zależno- ści od sytuacji;

- każdy zarób lub ładunek, gdy temperatura mieszanki betonowej jest zbliżona do wartości granicznej

19 Gęstość stward- niałego betonu lekkiego lub ciężkiego

Badanie według

EN 12390-7^a Ocena uzyskania wyspecyfikowanej gęstości

Gdzie gęstość jest wyspecyfikowana, z taką częstotliwością jak badanie wytrzymałości na ściskanie

20 Wytrzymałość na ściskanie na for- mowanej próbce

Badanie według

EN 12390-3 Ocena uzyskania wyspecyfikowanej wytrzymałości

Gdzie wytrzymałość na ściskanie jest wyspecyfikowana, z taką często- tliwością jak przypadku kontroli zgodności, patrz 8.1 oraz 8.2.1

a Może również być badana w stanie nasycenia, gdzie ustalona jest korelacja z gęstością w stanie suchym.

b Gdzie nie jest stosowany sprzęt rejestrujący a tolerancje dozowania dotyczące zarobu lub ładunku są przekroczone, zanotować dozowaną ilość w zapisie z produkcji.

(12)

Paweł Gałan

Do celów kontroli procedur jak i właściwości betonu, producent powinien dysponować odpowiednim sprzętem laboratoryjnym czy produkcyjnym, podlegającym nadzorowi metrologicznemu. W utrzymaniu ustalonych terminów sprawdzeń, musi być sporzą- dzony harmonogram zawierający spis wszystkich urządzeń, z nadanym numerem ewi- dencyjnym i datą następnego sprawdzenia. Norma PN-EN 206 [2] w przypadku sprzętu produkcyjnego nakłada sprawdzenie urządzeń ważących, dozujących, mierzących, oraz systemów dozowania przy instalowaniu oraz kontrolę wizualną, wykonywaną codziennie.

Okresowy nadzór uzależniony jest od czułości i warunków produkcji użytkowania, więc producent sam określa termin sprawdzeń i wzorcowań, drugi typ dozoru uwarunkowany jest od norm krajowych lub europejskich EN, i dotyczy głównie przyrządów badawczych, wykorzystywanych w laboratorium. W sytuacji braku przepisów dotyczących danego urządzenia, wzorcowanie można wykonać przed rozpoczęciem użytkowania. Wyjątkiem jest maszyna wytrzymałościowa, która musi być wzorcowana przynajmniej raz w roku.

Ostatni punkt podstawowych uwarunkowań, jest minimalna temperatura mieszanki betonowej, wynosząca 5^oC, ważny parametr w szczególności w okresie zimowym, wytwórnie niewyposażone w system podgrzewania wody i/lub kruszywa będą miały problem z utrzymaniem odpowiedniego poziomu ciepłoty mieszanki betonowej.

Odnosząc się do zapisów z produkcji, wytwórnie nieposiadające komputerowych systemów zapisywania danych, polegają na zapisach ręcznych, czasochłonnych i mało dokładnych, a wymagana przez normę kontrola np. mas dozowanych składników, musi być sprawdzana przy każdym zarobie lub ładunku. Dlatego, wszystko zależne jest od wielkości produkcji, betoniarnie o dużej produkcji nie będą w stanie rzetelnie prowadzić powyższych zapisów. W takim przypadku, konieczne jest rozważenie wymiany urządzeń sterujących procesem produkcji na bardziej zaawansowane.

Dokumentacja wyrobów budowlanych, dotycząca Krajowej Deklaracji Właściwości Użytkowych, również może sprawić problem przez częste zmiany w przepisach prawa, ale także z obowiązku wystawienia deklaracji na każdy produkt, przed wprowadzeniem go do obiegu. Obok tych dokumentów, musi znajdować się etykieta, towarzysząca pod czas transportu mieszanki betonowej na miejsce budowy, poświadczająca właściwości użytkowe dostarczanego wyrobu. Biorąc pod uwagę wymagania Rozporządzenia Ministra Infrastruktury i Budownictwa [1], dotyczące sposobu deklarowania właściwości użytko- wych wyrobów budowlanych i ich znakowania znakiem budowlanym, na dokumencie dostawy należy polokować wiele cech, wymaganych przez normę PN-EN 206 [2] i PN-B 06265 [3]. Często wiąże się to doborem odpowiednich drukarek, współpracujących z opro- gramowaniem sterującym lub kompletną wymianą systemu. Betoniarnie o małej ilości recept, będą miały łatwiej, jednak u dużych producentów może być konieczne wdrożenie własnego, systemu udostępniania/wysyłania dokumentów wraz z wyznaczeniem osoby odpowiedzialnej za ten proces.

Deliberując powyższy rozdział, przepisy norm i ustaw obligują producenta betonu towarowego do przestrzegania wielu obostrzeń, autoryzowanych procedurami nakazu- jącymi prowadzenie zapisów z produkcji, a w niektórych obszarach do unowocześniania i doposażania wytwórni w lepsze i wydajniejsze urządzenia. Nie można uciec od stwier- dzenia, że proces certyfikacji nie wydaje się prosty i tani, ale jak wspomniano, wiele z tych podstawowych czynności jest wykonywana przez producenta betonu, różnica polega na niedokonywaniu niektórych zapisów. Każda wytwórnia posiada system produkcji, działający na wewnętrznym schemacie organizacji, opartej zakresem obowiązków, spo- rządzanym indywidualnie dla każdego stanowiska pracy. W tym wypadku kluczową sprawą jest przekazanie firmie przygotowującej księgę zakładowej kontroli, dokładnych

(13)

danych w celu uzmysłowienia jednostce całej architektury działającego systemu, dzięki czemu zmiany w codziennym działaniu osób w danym obszarze mogą być nieduże, co pozwoli na szybsze odnalezienie się pracowników w nowym i udokumentowanym aparacie kontroli.

Problematyka wdrażania systemu kontroli w ocenie 2+, sprowadza się do zwięk- szenia kosztów, gdziekolwiek by nie spojrzeć, obszar szkoleń, kadr, badań, jednostek zewnętrznych, sprzętu, potrzebne są dodatkowe finasowania.

Skoro tak, to czy ta inwestycja się zwróci?

3. Korzyści systemu kontroli w ocenie 2+

Betoniarnie, które przeszły cały proces certyfikacji, i funkcjonują w nowym środowisku kontroli, z biegiem krótkiego czasu, personel zaczyna adaptować się do zobowiązań przestrzegania procedur i prowadzenia dokumentacji Zakładowej Kontroli Produkcji.

System zaczyna się wzmacniać, dzięki czemu produkcja betonu towarowego staje się bezpieczniejsza, nie tylko dla odbiorcy, ale przede wszystkim dla producenta, polegająca na wydajniejszej kontroli w kluczowych dla firmy obszarach jak np. dostawy surowców czy produkcja betonu. Z uwagi na poruszony temat reklamacji jakościowej czy ilościowej, dobry aparat nadzoru umożliwia szybką lokalizację problemu i w konsekwencji podjęcie odpowiednich działań korygujących i zapobiegawczych w przyszłości, rejestracja danych z produkcji sprawia, że w przypadku problemów ilościowych bardzo łatwo i szybko rozstrzygnąć po której stronie leży wina. Szybkość działań uwarunkowana jest dzięki planie szkoleń, czyli belfrowania załogi z normy PN-EN 206 [2], dająca możliwość obrony fabrykantowi, choćby poprzez wyszczególnienie tolerancji dozowania składników.

Równoległy systematyczny nadzór metrologiczny nad sprzętem produkcyjnym wpły- wający na jakość betonu, ułatwi wcześniejsze wykrycie usterki i wymiany części, takie działanie uchroni wytwórnie przed awarią pod czas produkcji i poniesienia dodatkowych kosztów, związanych z przestojem oraz natychmiastowym wezwaniem serwisu. Podobnie jest z kompleksem urządzeń ważących surowce, częsty monitoring chroni producenta przed niepotrzebnym kosztem, spowodowanym np. większym dozowaniem cementu w przypadku usterki wagi.

Schematyczne postępowanie, gwarantuje duży zapas bezpieczeństwa i pewności w produkcji betonu towarowego, szkolenia personelu zapewniają poszerzanie wiedzy, chroniącej producenta przed błędami oraz niezgodnościami pojawiającymi się wewnątrz zakładu i na budowie, zmniejsza to ryzyko poniesienia dodatkowych kosztów napraw urządzeń lub betonu.

W dziale jakości, producent jest beneficjentem największej ilości korzyści płynące z posiadania certyfikatu, pomimo że generowane są tu spore koszty związane z urzą- dzeniami badawczymi ich utrzymaniem i nadzorem lub wynajęciem zewnętrznego laboratorium, nie można przegapić optymalizacji recept. Każdy wyrób, zaprojektowany i przebadany w laboratorium z uwagi na badania typu wg załącznika A, gwarantuje zgodność mieszanki z wyspecyfikowanymi właściwościami w projekcie, dodatkowo dobry system kodowania recept, zapobiega „wypuszczenia” niezgodnego wyrobu na daną budowę, ze względu na unikalność kodu recepty (jeden kod, jeden skład). Badania wytrzymałości i konsystencji, służą do zrównoważenia jakości w stosunku do ceny m3 mieszanki betonowej, poza tym norma PN-B 06265, [3] narzuca rygor czasowy, dotyczący rozładunku betoniarki w czasie nie dłuższym niż 90 minut, liczony od momentu pierw-

(14)

Paweł Gałan

szego kontaktu wody z cementem. Ważny zapis z uwagi na reologię mieszanki betonowej w czasie, uwzględniany w badaniach typu na podstawie których deklarowana jest klasa konsystencji. Dokładne badania, zwiększają zasięg działania betoniarni, otwiera to drogę ułatwiającą handlowcom pozyskiwanie nowych klientów dzięki lepszej konkurencyjności na rynku zbytu, konsekwencją tego wzrasta produkcja i zysk właściciela, który na pewno zrekompensuje inwestycję.

Wspomniane badania typu, zawierają sprawdzony rozwój wytrzymałości betonu, wymagany przez normę PN-EN 206 [2] na potrzeby normy PN-EN 13670 [5] „wykonywanie konstrukcji z betonu”, jest to stosunek wytrzymałości na ściskanie 2 dniowych próbek do 28 dniowych (fcm_,2/f_cm,28). Badana cecha wykorzystywana jest do określania minimalnego czasu pielęgnacji powierzchni zabetonowanego elementu, w zależności od temperatury otoczenia. Udokumentowane badanie betonu, daje producentowi mocną linię obrony w przypadkach pojawienia się rys od skurczu plastycznego, autogenicznego lub przy wysychaniu. Budowa, często obarcza winą betoniarnie zarzucając złą jakość betonu, w takiej okoliczności znajomość wiedzy w tym temacie może być kluczowa do odparcia zarzutu. Nie można zignorować rejestrowanych danych z produkcji, ponieważ umożliwiają szybki przegląd zapisanych informacji, potwierdzających rację producenta lub klienta.

Obszar kontroli produkcji wg normy PN-EN 206 [2], narzuca częstotliwość pobierania próbek wg tabeli 17, rozróżnia plan poboru dla betonu z certyfikatem lub bez. Fabry- kant posiadający certyfikat czerpie z zapisu zyski, polegające na korzystaniu z lżejszych kryteriów pobierania, warto pamiętać o nakazie wyboru wartości, która daje największą ilość próbek. Jak wspomniano wcześniej każda nowa recepta lub po korekcie, musi być sprawdzona na pierwszych 50 m³ produkcji z których należy wykonać 3 pobrania, po minimum 1 próbce.

Tablica 17. Minimalna częstotliwość pobierania próbek do oceny zgodności

Produkcja

Minimalna częstotliwość pobierania próbek

Pierwsze 50 m³ produkcji

Po pierwszych 50 m³ produkcji ^a, największa częstotliwość z podanych

Beton z certyfikatem

kontroli produkcji Beton bez certyfikatu kontroli produkcji Początkowa (do mo-

mentu uzyskania co najmniej 35 wyników

badań)

3 próbki 1 na 200 m³ lub 1 na 3 dni produkcji ^d

1 na 150 m³ lub 1 na dzień produkcji ^d Ciągła ^b (po uzyskaniu

co najmniej 35 wyni-

ków badań) -

1 na 400 m³ lub 1 na 5 dni produkcji ^cud lub 1 na miesiąc kalenda-

rzowy

a Pobieranie próbek powinno być rozłożone w czasie produkcji i nie zaleca się pobierania więcej niż 1 na każde 25 m³ mieszanki.

b W przypadku, gdy odchylenie standardowe ostatnich 15 lub więcej wyników badania przekracza górne granice s_n wg Tablicy 19, częstotliwość pobierania próbek należy zwiększyć do częstotliwości wymaganej w przypadku produkcji początkowej, do uzyskania następnych 35 wyników.

c Lub raz na tydzień kalendarzowy, gdy na 7 kolejnych dni kalendarzowych przypada więcej niż 5 dni produkcji.

d Definicja „dnia produkcji” powinna być określona w przepisach właściwych w miejscu stosowania.

(15)

Do ww. obszaru zaliczyć trzeba, miejsce pobrania próbek i ocenę zgodności, producent nie musi pod żadnym rygorem pobierać mieszanki na budowie, wg normy 206 [2]

w rozdziale 8, miejsce pobierania powinno być tak wybrane, aby odpowiednie właściwości mieszanki oraz jej skład nie zmieniły się znacząco między miejscem pobrania a miejscem dostawy. Nadmieniony zapis, znajduje swoje odzwierciedlenie w raporcie CEN nr CR 13901 [6], dotyczący stosowania koncepcji rodziny betonów w kontroli produkcji i kontroli oceny, tłumacząc, większą ilością pobranych próbek na wytwórni, w porównaniu do miejsca dostawy. Uzależnione jest to od kosztów, ponieważ prowadzenie planu pobierania tylko na budowach, producent w sytuacji wysokiej produkcji, zmuszony by został, zatrudnić dużą ilość laborantów lub wydawać duże pieniądze na zewnętrzną obsługę. Dlatego pomocne są badania wstępne, jak wspomniano wg normy PN-B 06265 [3] oraz PN-EN 206 [2], dostarczona mieszanka powinna zawierać się w granicach klasy konsystencji w czasie, który wynosi wg polskich przepisów 90 minut (jeżeli strony nie ustaliły inaczej). Betoniarnia mająca sprawdzoną i udokumentowaną reologie mieszanki, kontrolę na budowach może wykonywać wyrywkowo, a cały plan poboru próbek skupić na wytwórni. Takie działania można stosować bez certyfikatu, jednak kluczowa różnica istnieje w kryterium zgodności wytrzymałości na ściskanie, która dla certyfikowanych wytwórni jest mniejsza i wynosi f_ck+1 lub +2, w zależności od ilości wyników wg tabeli B.1 normy PN-EN 206 [2], a nie f_ck+4 w wypadku nie certyfikowanych zakładów. Arcy- ważna okoliczność, ponieważ ocena zgodności wykonywana na próbkach pobranych na wytwórni, będzie bardziej rygorystyczna niż w miejscu dostawy, następstwem tego jest bezpieczniejsza i bezproblemowa produkcja, kończąca się zadowoleniem klienta i większą szansą pozyskania go ponownie.

Tablica B.1. Kryteria identyczności dla wytrzymałości na ściskanie Liczba n wyników badań

wytrzymałości na ściskanie próbek pobranych z okre- ślonej objętości mieszanki

betonowej

Kryterium 1 Kryterium 2

Średnia z n wyników ( f_cm) N/mm²

Dowolny pojedynczy wynik ( f_ci)

N/mm²

1 Nie stosuje się ≥ f_ck – 4

2 do 4 ≥ f_ck + 1 ≥ f_ck – 4

5 do 6 ≥ f_ck + 2 ≥ f_ck – 4

Przydatnym aparatem kontroli dla fabrykanta, są metody oceny wytrzymałości betonu, wg normy PN-EN 206 [2], w której wyróżnione są dwie podstawowe, początkowa i ciągła, stosowane niezależnie od certyfikatu. Wymienione metody można stosować w koncepcji rodziny betonów, w której producent na początku okresu oceny ustala poziom marginesu projektowego, na podstawie wcześniejszych wyników lub badań wstępnych, dzięki czemu ryzyko wystąpienia niezgodności, w badaniach wytrzymałości na ściskanie, jest mniejsze. Raport CEN nr CR 13901, dokładnie opisuje zasady i podaje przykłady jak powinna wyglądać taka ocena u producenta, dlatego w niniejszym referacie przedstawiono ogólny zarys prowadzenia systemu. Głównym założeniem powyższej metody jest zmniejszenie kosztów kontroli w przypadku dużej ilości recept, polegający na grupowaniu w rodziny, czyli zestawy mieszanek o podobnym składzie surowco- wym, ale również szybsze wykrycie zmian jakości produkowanego betonu i ewentualną reakcją na te zmiany. Dewizą koncepcji jest wybranie Betonu Odniesienia, którym może

(16)

Paweł Gałan

być beton najczęściej produkowany lub wybrany ze środka zakresu klas wytrzymałości danej rodziny. Służy to, do wyznaczania na podstawie uzyskanych wyników badań betonu z rodziny, wartości ekwiwalentnej Betonu Odniesienia. Badania typu wykonane w laboratorium lub zapisy i doświadczenie z produkcji pracującej na podobnych składach mieszanek, umożliwiają wdrożenie systemu, w którym należy udowodnić/sprawdzić za- leżności pomiędzy betonem referencyjnym a betonami z rodziny. Wg zaleceń raportu CR 13901, producent stosując powyższą metodę powinien korzystać z usług akredytowanej jednostki zewnętrznej, monitorującej cały system oceny zwiększając jego wiarygodność, a także pomóc producentowi w zastosowaniu powyższej kontroli na produkcji.

Wymienione wyżej przykłady, w założeniu certyfikowanej oceny kontroli, generują korzyści dla fabrykanta.

W obszarze dostaw surowców, spełniających wymogi odpowiednich norm posiada- jących deklarację zgodności. Wymieniony spis przepisów, bardzo ułatwia producentowi kontrolę dostarczanych surowców do produkcji, ponieważ przy każdej dostawie musi towarzyszyć etykieta, potwierdzająca właściwości dostarczonego asortymentu z dekla- racją zgodności. Zmniejsza to ryzyko wyprodukowania betonu o pogorszonej jakości i wystąpienia niezgodności na budowie.

W przypadku okresu zimowego niezbędne jest urządzenie grzewcze wody i/lub kruszywa, nadmieniony montaż takiej instalacji jest kosztowny, ale konieczny, utrzyma- nie minimalnej temperatury mieszanki betonowej w warunkach zimowych bez systemu grzewczego, jest trudny. Warto zwrócić uwagę, że funkcja grzania mieszanki jest wliczona do kosztów m³ ponoszonych przez odbiorcę, oznacza to dodatkowy zysk i prestiż dla firmy mającej możliwości produkcji w okresie zimowym.

Ostatni obszar, to surowce z odzysku, którym norma PN-EN 206 [2] poświęca prawie cały załącznik C, ważna sprawa dla producenta, ponieważ przepisy nie zabraniają stosowania, jedynie ograniczają procentowo ich zawartość w stosunku do masy kruszywa grubego w zależności od klasy ekspozycji. W normie są podane wymagania dla takiego asortymentu dzięki czemu producent betonu ma łatwiej wprowadzić/sprawdzać zasto- sowany składnik. Do stosowania kruszyw z odzysku nie jest wymagana certyfikacja, jednak mając obok siebie jednostkę biegłą w przepisach prawa, produkcja z takim typem surowca będzie bardziej wiarygodna i bezpieczna.

Analogiczny przypadek dotyczy wody z odzysku, pochodząca z urządzenia recy- klingowego znajdującego się na wytwórni, wspomniany w referacie temat nie jest prosty, więc kluczowe jest doradztwo w tym obszarze. Producent posiadając dokładną wiedzę i dane w tym obszarze może konsultować się z jednostką zewnętrzną, dzięki czemu jest wstanie stworzyć własne procedury dozowania wody z odzysku do m³, jednocześnie zapobiegając możliwemu wystąpieniu reklamacji jakościowej.

4. Podsumowanie

Analizując powyższe rozważania dochodzimy do wniosku, że wzrost kosztów jest nieunikniony, jednak – ja bym nie nazwał tego kosztami - tylko konieczną inwestycją potrzebną do prawidłowego standaryzowania procedur i instrukcji wymaganych przez normę PN-EN 206 [2] i PN-B 06265 [3], która w mojej ocenie zwróci się producentowi.

Oczywiście cały proces przygotowawczy zakładu do certyfikacji nie jest prosty, ale z czasem, jak przedstawia referat problemy z przestrzeganiem procedur oraz instrukcji zanikają, stają się normą w codziennym funkcjonowaniu pracowników i wytwórni,

(17)

szkolenia zapewniają większą świadomość\wiedzę, dzięki której pewniej lub zgodnie z normą wykonują swoje obowiązki. Ciągły nadzór surowców i urządzeń produkcyjnych zapobiega wyprodukowaniu betonu złej jakości lub pojawienia się awarii pod czas produkcji, natomiast regularna kontrola produkcji pozwala na optymalizację ceny receptur, równolegle utrzymując wysoką jakość betonu. Wynikiem wymienionych działań, jest wzrost zadowolenia klientów, przekładająca się na wielkość produkcji i w konsekwencji większy zysk. Dodatkowo zmniejszone kryteria wytrzymałości w badaniach identyczno- ści, dla betoniarni z certyfikatem, zwiększają bezpieczeństwo wytwarzanych wyrobów, głównie dla fabrykanta. Nie można pominąć firm zewnętrznych, gdzie właściciel lub osoby do tego wyznaczone, mogą zawsze konferować zaistniałe różnego typu problemy lub wdrożenie bardziej zaawansowanych systemów np. oceny zgodności betonu. Według własnego doświadczenia, czas przygotowania Księgi Kontroli Produkcji oraz szkolenia ludzi trwał rok, a dopiero po upływie następnego roku, system zaczął funkcjonować płynnie, uwidaczniając stosowanie i przestrzeganie procedur wraz z instrukcjami przez pracowników, ich zainteresowanie sprawami, o których nie mieli wcześniej dostatecznych kwalifikacji, podejmowanie słusznych decyzji w trudnych sytuacjach produkcji, opierając się na nabytej wiedzy. Biorąc odpowiedzialność za certyfikacje i kontrolę produkcji, jestem zadowolony i usatysfakcjonowany z funkcyjności systemu w dzisiejszej perspektywie, ponieważ łatwiej i bezpieczniej można pracować, z uwagi na zaufanie ludziom, którzy postępują zgodnie z wymogami przepisów norm.

Dlatego wszystkie koszty inwestycji zostały idealnie spożytkowane, firma czerpie spore korzyści z certyfikatu, w mojej ocenię nie jest to proste, ale jak najbardziej zwiększa efektywność prawidłowego działania, przekładające się na wzmocnienie marki firmy, jej rozpoznawalność i większą konkurencyjność na rynku zbytu. Patrząc na to z perspektywy czasu, decyzja o certyfikacji była strategiczna z punktu funkcjonowania i istnienia firmy w branży betonu.

Literatura

[1] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Budownictwa w sprawie sposobu deklarowania właściwości użytkowych wyrobów budowlanych oraz sposobu znakowania ich znakiem budowlanym (Dz. U.

z 2016 r. poz. 1966)

[2] PN-EN 206+A1:2016-12 Beton - Wymagania, właściwości, produkcja i zgodność.

[3] PN-B 06265 :2018-10/Ap1 Krajowe uzupełnienie PN-EN 206+A1:2016-12.

[4] PN-EN 1008:2004-01 Woda zarobowa do betonu - Specyfikacja pobierania próbek, badanie. i ocena przydatności wody zarobowej do betonu, w tym wody odzyskanej z procesów produkcji betonu.

[5] PN-EN 13670:2011 Wykonywanie konstrukcji z betonu.

[6] Raport CEN nr ewidencyjny CR 13901:2000 Zastosowanie koncepcji rodziny betonów w kontroli produkcji i kontroli zgodności.

(18)