Uniwersytet Jagielloński
Od caratu do sowieckiego totalitaryzmu – obraz Rosji w ujęciu uczonych krakowskiej szkoły nauk politycznych
Dla określenia działalności profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego Michała Rostwo- rowskiego oraz środowiska uczonych skupionych wokół prowadzonych przez niego placówek politologicznych – Polskiej Szkoły Nauk Politycznych (PSNP 1911–1914) oraz Szkoły Nauk Politycznych UJ (SNP UJ 1920–1949) prof. Andrzej Zięba kon- sekwentnie wprowadza do obiegu naukowego pojęcie krakowskiej szkoły nauk po- litycznych1. Utożsamia go ze sposobem systematyzacji i definiowania zjawisk poli- tycznych, w którym państwo stanowi centralny punkt zainteresowań badawczych, i podkreśla szczególną rolę badań ustrojoznawczych oraz będący cechą tego środo- wiska szacunek dla demokratycznych zasad ładu państwowego, uosabianego przez konstytucjonalizm rozumiany także jako rodzaj doktryny i refleksji naukowej2.
1 Terminu krakowska szkoła nauk politycznych jako pierwszy użył M. Sobolewski w rocznico- wym artykule o tym samym tytule. Dla określenia cech obu szkół kierowanych przez prof. M. Rostwo- rowskiego był on stosowany także przez autora niniejszego artykułu w monografii poświęconej SNP UJ. Zob. M. Sobolewski, Krakowska szkoła nauk politycznych, „Echo Krakowa” nr 249 z 1978 r. Por. Od krakowskiej szkoły nauk politycznych do Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych UJ, druk ulotny z zaproszeniem na sesję naukową wraz z programem z 20.10.2006 r.; A. Zięba, Problematyka konstytucjonalizmu w programach studiów politycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim, „Politeja” 2012, nr 3, s. 267; A. Zięba, Miejsce i rola Profesora Michała Rostworowskiego w rozwoju nauk politycznych na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, „Politeja” 2012, nr 1, s. 261; B. Włodarski, Szkoła Nauk Politycz
nych Uniwersytetu Jagiellońskiego 1920–1949, Księgarnia Akademicka, Kraków 2015, s. 229 i n.
2 A. Zięba, Problematyka..., s. 267.
Przyjmując w ślad za A. Ziębą takie ujęcie obu wspomnianych szkół, stawiamy sobie pytanie, czy obraz Rosji carskiej, a następnie sowieckiej mówi coś więcej o samej kra- kowskiej szkole nauk politycznych, aksjologii i wartościach prezentowanych przez uczonych reprezentujących jej środowisko, o ich ocenie tamtejszych doktryn poli- tycznych, instytucji oraz aparatu państwowego.
Okres działalności krakowskiej szkoły nauk politycznych przypadający na lata 1911‒1949 obejmuje różne epoki, stosunki polityczne, porządek europejski i global- ny. Początki jej działalności to czasy zaborów, a PSNP miała według wizji jej dyrek- tora Michała Rostworowskiego kształcić dla ziem pod zaborem rosyjskim lokalne elity i wspierać instytucje społeczne oraz samorządność lokalną3. W dwudziestole- ciu międzywojennym w krakowskiej SNP UJ z zainteresowaniem przyglądano się wschodniemu sąsiadowi, ogłaszając dotyczące go wykłady monograficzne. Niezwy- kle interesujący wydaje się krótki epizod działalności szkoły krakowskiej po II woj- nie światowej, przypadający na lata 1946‒1949. Odpowiedź na pytanie o stosunek ówczesnej kadry naukowej SNP do imperium, którego państwem satelickim stała się ówczesna Polska i – co wydaje się szczególnie istotne – jego postrzeganie na tle demokracji świata zachodniego, wiąże się bezpośrednio z oceną powojennej działal- ności szkoły jako continuum wypracowanego wcześniej modelu uprawiania nauki i stosunku do rzeczywistości politycznej. Oparta na naszkicowanym tutaj krótkim rysie historycznym krakowskiej szkoły nauk politycznych periodyzacja ma na celu pokazanie obrazu Rosji widzianej oczyma przedstawicieli tej szkoły w zmieniających się warunkach politycznych – od epoki carskiej, przez rewolucję i triumf bolszewi- ków, aż do osiągnięcia przez to państwo kulminacyjnej fazy rozwoju totalitaryzmu w czasach stalinowskich. Choć w przeważającej mierze krakowską szkołę nauk po- litycznych tworzyli profesorowie i uczeni związani z Krakowem, Galicją i Uniwersy- tetem Jagiellońskim, to ważne wydaje się także uwzględnienie doświadczeń, przeżyć i bezpośrednich związków z Rosją, będących udziałem części wykładowców krakow- skiej szkoły nauk politycznych.
Sam nestor szkoły – prof. Michał Rostworowski był obywatelem rosyjskim. Stu- diował w Petersburgu prawo międzynarodowe pod kierunkiem profesora Fiodo- ra F. Martensa, który widział w nim swego następcę, a także nauki historyczne na Wydziale Historycznym tegoż uniwersytetu pod kierunkiem Mikołaja I. Karajewa.
W roku 1888 przedłożył tam rozprawę dyplomową Concordatum calixtinum4. Jak podkreślają członkowie rodziny Rostworowskich, ojciec M. Rostworowskiego, Ro- man, na wieść o wyjeździe syna na studia do Francji „wyraził zadowolenie, że Michał wyjeżdża do kraju o cieplejszym klimacie”5. We wspomnieniach rodzinnych i doku- mentach osobowych profesora bez trudu można dostrzec, że nie chciał wiązać się
3 Zob. szerzej: B. Włodarski, Szkoła..., s. 49 i n.
4 Arch. UJ sygn. S II 619: Akta osobowe Michała Rostworowskiego. Życiorys.
5 S.J. Rostworowski, Monografia rodziny Rostworowskich. Lata 1386–2012, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2013, s. 553.
z Rosją, „nie widząc dla siebie przyszłości jako Polak w państwie rosyjskim, nie chciał także przyjąć stypendium od Rządu Rosyjskiego, a to w tym celu, aby być wolnym od wszelkich wobec tego rządu zobowiązań natury materialnej”6. Uniwersytet Jagielloń- ski postrzegał M. Rostworowski jako ostoję polskości, a zwolnienie z obywatelstwa rosyjskiego i uzyskanie austriackiego przyjął z ulgą, chcąc do Krakowa sprowadzić rodzinę z Warszawy7. Do tego miasta – już jako prezes Towarzystwa Polskiej Szkoły Nauk Politycznych – przybył, szukając u ludzi kultury i polityków, takich jak m.in.
Henryk Sienkiewicz, Roman Dmowski, Edward Strasburger czy Erazm Piltz, środ- ków na działalność PSNP8.
Bezpośrednie związki z Rosją i gruntowna jej znajomość były także udziałem prelegentów wykładających w owej szkole przed I wojną światową. Wśród nich po- stacią wyróżniającą się był niewątpliwie Roman Dmowski, ale warto także wymie- nić choćby przyjeżdżających z Kongresówki i terenów rosyjskiego imperium: posła do Dumy Państwowej Władysława Żukowskiego, redaktora „Ekonomisty” Bohdana Wasiutyńskiego, adwokata Franciszka Nowodworskiego, instruktora stowarzyszenia przemysłowego Witolda Orzechowskiego, dziennikarza Bolesława Koskowskiego czy redaktora „Dziennika Kijowskiego” Joachima Bartoszewicza9. O ile trzon i większość kadry nauczającej PSNP tworzyli uczeni związani z Uniwersytetem Jagiellońskim oraz Galicją, o tyle wśród studentów wszystkich trzech roczników tej szkoły, liczą- cych łącznie pięćdziesięciu dziewięciu słuchaczy, 69,5 procent wywodziło się z Kró- lestwa Polskiego oraz z terenów Rosji10.
Całość materii poświęconej Rosji w programie nauki w latach 1911−1914 można scharakteryzować jako próbę gruntownego i szczegółowego opisania zagadnień pol- skich na tle organizmu państwowego tego zaborcy. Oprócz przedmiotów w całości poświęconych ustrojowi i stosunkom politycznym Rosji poszczególne zagadnienia były omawiane porównawczo na tle innych państw zaborczych. W ramach przedmio- tu Ustrój państwowy Rosji Bohdan Winiarski charakteryzował zasadnicze momenty w rozwoju państwowości rosyjskiej i relacjonował wspólne dzieje polsko-rosyjskie do początków XX wieku, po czym omawiał instytucje ustroju państwowego i samorządo- wego Rosji, a także prawa obywatelskie oraz problematykę granic władzy państwowej.
Dokonywał również analizy porównawczej statusu Finlandii i Królestwa Polskiego11.
6 Arch. UJ sygn. S II 619: Akta osobowe Michała Rostworowskiego. Życiorys.
7 S.J. Rostworowski, op. cit., s. 556, 558.
8 Zob. szerzej: M. Barcik, Polska Szkoła Nauk Politycznych w Krakowie 1911−1914 [w:] J. Michale- wicz (red.), Inwentarz Akt Wydziałów i Studiów Uniwersytetu Jagiellońskiego 1850−1939 (1954), Archi- wum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1997, s. 424.
9 Arch. UJ sygn. PSNP 3: Wykłady; programy i konspekty wykładów, korespondencja z wykła- dowcami: materiały z lat 1911−1915.
10 U. Perkowska, Studia i kursy zawodowe na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1868/
1869−1938/1939, Księgarnia Akademicka, Kraków 1995, s. 50.
11 Arch. UJ sygn. PSNP 3: Program wykładów na rok 1911/1912; Program wykładów na rok 1913/1914.
Ten instytucjonalny, charakterystyczny dla szkoły krakowskiej sposób ujmowania zja- wisk państwowych przez Winiarskiego prezentował także Stanisław Kutrzeba. Przed- stawiał on Ustrój polityczny Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego właśnie przez pryzmat zagadnień konstytucyjnych12.
W szkole wykładali także: Bolesław Koskowski – Rozwój rosyjskiej polityki eko
nomicznej w Królestwie Polskim i krajach zabranych, Franciszek Nowodworski – Ad
ministrację stosunków wyznaniowych i oświatowych pod zaborem rosyjskim, Włady- sław Żukowski – Zasady skarbowości rosyjskiej, a Aleksander Czerkawski w ramach Polityki społecznej omawiał również kwestie robotnicze w zaborze rosyjskim, jak i ca- łokształt stosunków gospodarczych pomiędzy Królestwem Polskim a Rosją w latach 1815−1850 (Rozwój gospodarczy ziem polskich w XIX i XX wieku), w tym zagadnienia polityki ekonomicznej Rosji ze szczególnym uwzględnieniem modelu działania jej biurokracji13. Marceli Szarota (Kwestia polska na tle dyplomacji XIX wieku), omawia- jąc kwestię polską na kongresie wiedeńskim, zajmował się stosunkiem mocarstw wo- bec polityki rosyjskiej14.
Warto wspomnieć także o programie zajęć szkolnych na rok 1914/1915, które jednak już się nie odbyły z powodu wybuchu wojny. Planowano ogłoszenie wykła- dów dotyczących obszaru zaboru rosyjskiego. Były to m.in. następujące przedmio- ty: Rozwój gospodarczego Królestwa Polskiego w XIX wieku (Henryk Radziszewski), Rozwój rosyjskiej polityki ekonomicznej (Bolesław Koskowski), Ustrój administracyjny Królestwa Polskiego (Bohdan Wasiutyński), Administracja stosunków wyznaniowych i oświatowych w zaborze rosyjskim (Franciszek Nowodworski), Rolnictwo i polityka rolnicza w Królestwie Polskim (Władysław Grabski), Ustawodawstwo skarbowe w Kró
lestwie Polskim (Henryk Radziszewski)15.
Działająca w dwudziestoleciu międzywojennym SNP UJ, afiliowana przy Wy- dziale Prawa UJ i kierowana przez profesora Rostworowskiego, zainaugurowała dzia- łalność 11 kwietnia 1921 roku tak zwanym kursem wiosennym, będącym podsumo- waniem zakończonej wojny, jej przebiegu, skutków i zagadnień politycznych, które ukształtowały nowy porządek w Polsce i Europie. Jeden z wykładów poświęcony był problematyce rosyjskiej. Była to Polityka narodowa w Królestwie Polskim w ostat
nich latach pięćdziesięciu autorstwa Wacława Sobieskiego16. W programie szkoły problematyka rosyjska, a następnie sowiecka były reprezentowane konsekwentnie w formie cyklicznych wykładów, mających pogłębiony i monograficzny charakter.
Na tle całości ogłaszanych w szkole wykładów i jej profilu wzorowanego na modelu
12 Arch. UJ sygn. PSNP 3: Program wykładów na rok 1912/1913.
13 Arch. UJ sygn. PSNP 3: Program wykładów na rok 1911/1912; Program wykładów na rok 1912/1913.
14 Arch. UJ sygn. PSNP 3: Program wykładów na rok 1912/1913.
15 Arch. UJ sygn. PSNP 3: Program wykładów na rok 1914/1915.
16 Arch. UJ sygn. SNP 2: Organizacja szkoły w latach 1920–1949, wznowienie działalności 1920–
1922; Program wykładów kursu wiosennego 1921.
paryskiej École Libre des Sciences Politiques17 zagadnienia te można umiejscowić w ra- mach bloku przedmiotów poświęconych państwom negującym zachodnioeuropejski i anglosaski, oparty na rządach prawa porządek demokratyczno-parlamentarny18. Wschodni sąsiad, a wcześniejszy ciemiężca Polski, budził zainteresowanie uczonych SNP UJ na podobnej zasadzie, jak rodzące się wówczas państwa totalne typu faszy- stowskiego i nazistowskiego19. Stosowano do jego oceny analogiczne normy i metody badawcze, kładąc jednak w większym stopniu nacisk na analizę ustroju gospodarcze- go. Uznawana za jedyny ośrodek o profilu ściśle sowietologicznym i wschodoznaw- czym wileńska Szkoła Nauk Politycznych, zorganizowana przy Instytucie Naukowo- -Badawczym, zyskała status szkoły wyższej w roku 1932, a program jej studiów został zatwierdzony w roku kolejnym20. Do tego czasu przez ponad dziesięć lat w Krakowie przyglądano się narodzinom i przeobrażeniom tego nieznanego wcześniej w historii i będącego in statu nascendi tworu państwowego. Już w pierwszym roku szkolnym 1921/1922 odbywał się wykład Ekonomika komunizmu i kolektywizmu Edwarda Tay- lora21. Podobnie jak w przypadku wcześniejszej PSNP, problematyką Rosji/Sowietów zajmowali się uczeni mający różnorodne doświadczenia z tym państwem. Taylor urodził się w Kielcach, w ówczesnym zaborze rosyjskim. Z Kielecczyzny pochodził także drugi ekonomista zajmujący się w szkole tą problematyką od połowy lat dwu- dziestych – Adam Heydel22. Miał on również okazję studiować w instytutach handlo- wych Moskwy i Kijowa, a w roku 1919 walczył na froncie ukraińskim jako żołnierz pociągu pancernego „Smok”23. Legionistą, a potem oficerem Wojska Polskiego był także Maciej Starzewski, który walczył przeciwko Armii Czerwonej, za co został od- znaczony Krzyżem Walecznych24. Starzewski należał do najbliższych współpracow- ników dyrektora SNP UJ prof. M. Rostworowskiego i najaktywniejszych w zakresie liczby prowadzonych przedmiotów wykładowców tej szkoły, a w latach trzydziestych także był autorem cyklu wykładów poświęconych Rosji/ZSRR25. Warto wspomnieć również o profesorze SNP UJ Romanie Dyboskim, który choć przez osiem lat zajmo-
17 Zob. szerzej: B. Włodarski, Jeden cel – dwie drogi. O recepcji wzorców francuskich na przykładzie krakowskiej i warszawskiej szkoły nauk politycznych od czasów zaborów do 1939 r., „Politeja” 2015, nr 36.
18 Zob. B. Włodarski, Szkoła..., s. 334.
19 Mówiąc o państwach totalnych, Starzewski wymieniał Rosję sowiecką obok hitlerowskich Nie- miec i faszystowskich Włoch. Zob. M. Starzewski, Demokracja a totalizm. Odczyt wygłoszony w Klubie Dyskusyjnym Związku Legionistów w Krakowie dnia 4 listopada 1937 r., Wydawnictwo S.A. Krzyżanow- ski, Kraków 1937, s. 43 i n.
20 Zob. szerzej: M. Kornat, Polska szkoła sowietologiczna 1930−1939, Wydawnictwo Arcana, Kraków 2003, s. 31.
21 Arch. UJ sygn. SNP 9: Organizacja wykładów SNP UJ, Programy wykładów i korespondencja z wykładowcami z lat 1921−1949.
22 Urodził się w Gardzienicach. Zob. Arch. UJ sygn. S II 619: Akta osobowe Adama Heydla.
Życiorys.
23 Arch. UJ sygn. S II 619: Akta osobowe Adama Heydla. Życiorys.
24 Arch. UJ sygn. S II 619: Akta osobowe Macieja Starzewskiego. Życiorys.
25 Zob. B. Włodarski, Szkoła..., s. 325.
wał się w szkole – zgodnie ze swoimi zainteresowaniami badawczymi – problematyką anglosaską, to jednak nosił w sobie brzemię pobytu w Rosji i na Syberii, dokąd trafił jako jeniec wojenny. Potrafił w precyzyjny, choć niepozbawiony emocji sposób doko- nać oceny tego kraju mającej wymiar uniwersalny. W swych wspomnieniach za jedną z fundamentalnych cech rosyjskiej psychiki uznawał radykalizm i pisał:
[...] w różnych klasach społecznych i okolicznościach życia przekonałem się dowodnie, jak zupełnie brak w czaszce Moskala tego ważnego frenologicznego znamienia, tak silnie rozwiniętego na głowach europejskich, jakiem jest guz poszanowania. Tradycyjna posta- wa szacunku wobec wszelkich przyjętych poglądów, zwyczajów lub urządzeń wytworzo- nych przez wiekową pracę cywilizacyjną ludzkości zgoła obcą jest narodowi rosyjskiemu we wszystkich jego warstwach26.
Bolszewizm uważał za potworność, którą Rosja zadziwia świat, a za jedną z głównych reguł rządzących Rosjanami uznawał brutalną siłę autokracji27. Ta gorzka i bardzo ostra w swej wymowie opinia mogła mieć duże znaczenie w środowisku studentów, szczególnie że pochodziła od profesora przez nich lubianego i silnie zaan- gażowanego w życie szkoły28.
Regularnie przybliżali studentom zagadnienia rosyjskie/sowieckie dwaj wspo- mniani wcześniej wykładowcy szkoły – Adam Heydel i Maciej Starzewski. Wykłady tego pierwszego przypadły na lata szkolne 1924/1925, 1926/1927 (Stosunki społeczne Rosji sowieckiej) i 1930/1931 (Rosja pod względem gospodarczym). Starzewski wykła- dał od roku 1932/1933 (Ustrój Związku Socjalistycznych Republik Rad) i w kolejnych latach 1933/1934 (Rozwój stosunków ustrojowych Rosji od 1905 aż do dni dzisiejszych), 1936/1937 i 1937/1938 (Powstanie i ustrój ZSRR). Zachowały się skrypty szkolne wy- dawane nakładem Koła Uczniów i Absolwentów Szkoły Nauk Politycznych UJ, obej- mujące wykładaną materią niemal wszystkie wymienione przedmioty. Są to: Stosunki gospodarczospołeczne Rosji współczesnej według wykładów prof. dra. A. Heydla zebra
ne przez Tadeusza Deyzenhausa z roku 1931 oraz podręczniki autorstwa M. Starzew- skiego System carski (1933), Rosja sowiecka (1934), Ewolucja stosunków Rosji od końca XIX w. do upadku caratu (1937), a także Powstanie i ustrój ZSRR (1938).
Wykłady w krakowskiej SNP zostaną tu opisane w sposób łączny, z ukaza- niem chronologii wydarzeń historycznych i spójności obrazu Rosji oraz jej prze- mian widzianych oczyma profesorów. Konieczne jest pokazanie ewolucji stosun- ków rosyjskich tak, jak widzieli je przedstawiciele szkoły, ale także wskazanie źródeł
26 R. Dyboski, Siedem lat w Rosji i na Syberji (1915−1921). Przygody i wrażenia, Drukarnia Anczy- ca, Kraków 1922, s. 16−17 i n.
27 Ibidem, s. 19.
28 Dyboski chętnie wspomagał darami szkolną bibliotekę, a po powrocie ze Stanów Zjednoczo- nych był entuzjastycznie witany przez studentów szkoły. Zob. Sprawozdanie Koła Uczniów i Absolwen
tów Szkoły Nauk Politycznych UJ (KUiA SNP UJ) za rok 1925/1926, s. 20. Zob. także: Sprawozdanie KUiA SNP UJ za rok 1928/1929, s. 32.
i genezy władzy państwowej systemu, który opisywali. Najdosadniej scharakteryzo- wał tę tkwiącą u podstaw państwowości rosyjskiej doktrynę Maciej Starzewski. Sy- stem carski określił jako „ustrój polityczny, który ześrodkował się w jednym ognisku – carze, który skupiał całokształt władzy państwowej. Jego wola była najwyższym prawem”29. Wskazywał na fakt, że choć pojęcie cara jako pana całej ziemi straciło swoje dosłowne znaczenie już w połowie XVIII wieku, było jednak nadal aktualne, gdyż drugie w owym czasie pod względem terytorialnym po Wielkiej Brytanii pań- stwo na świecie „oplotło się nimbem mitów wskazujących Bałkany, Azję Centralną, Daleki Wschód jako nowe, nęcące cele – nowe dzieło carów – zbieraczy ziem”30. Skut- kiem tej klarownej konstrukcji zakorzenionej w despocji było także ugruntowanie się w kulturze rosyjskiej sposobu budowania instytucji społecznych i państwowych na założeniach przeciwnych wobec dorobku cywilizacji zachodnioeuropejskiej i anglo- saskiej. Przekonanie o omnipotencji i braku granic władzy państwowej, w sytuacji, gdy „rozkaz władcy przekazany ustnie przez adiutanta miewał rangę wyższą niż naj- uroczyściej ogłoszona ustawa”, skutkowało brakiem rozróżnienia pomiędzy pań- stwem a jego organami, w tym przede wszystkim władzą ustawodawczą – normo- twórczą. Starzewski podkreślał, że jedyną zasadą systemu carskiego była zawsze prze- moc w stosunkach zewnętrznych i wobec własnych obywateli-poddanych, gdyż nie brano w nim pod uwagę faktu, iż elementem wolności społecznej jest prawo31.
Podobną ocenę genezy władzy państwowej w Rosji formułował Adam Heydel, tak jak Starzewski uznając ją za rodzaj absolutu, gdzie wola cara stanowi zarazem najwyższe prawo. Poszukiwał jej istoty, odwołując się do pojęć charakterystycznych dla nauk o kulturze. Chcąc odnaleźć cechy właściwe tylko Rosji, pokazywał jak przez kolejne epoki stopniowo odsuwała się ona od cywilizacji Zachodu. W renesansie odrzucała doktrynę humanizmu, w oświeceniu charakteryzował ją (podobnie jak w czasach poprzedzających wybuch rewolucji październikowej) elitaryzm i silne roz- warstwienie społeczne, powodujące, że dostęp do idei i szeroko pojętej kultury był przywilejem nielicznych. Heydel ujmował to podczas swojego wykładu dosadnie, mówiąc, że większość rosyjskiego społeczeństwa żyjąca na ogromnych terytoriach ma poziom świadomości niemal jaskiniowców32.
Dokonując przeglądu całości materii dotyczącej Rosji/Związku Sowieckie- go33 w wykładach z dwudziestolecia, można dostrzec, że treść przekazów Heydla i Starzewskiego cechowała zbliżona kompozycja, w której punktem centralnym było
29 M. Starzewski, System carski, Nakładem Sekcji Wydawniczej Koła Uczniów i Absolwentów Szkoły Nauk Politycznych drukiem powielarni Cyklostyl, Kraków 1933, s. 1.
30 Ibidem, s. 2 i n.
31 Ibidem, s. 1, 3.
32 A. Heydel, Stosunki społeczne i gospodarcze Rosji współczesnej, drukiem powielarni Cyklostyl, Kraków 1931, s. 2−5.
33 Stosowanie tu wymiennie terminów sowiecki i radziecki ma na celu przybliżenie języka, jakim posługiwali się wykładowcy SNP UJ na określenie Rosji pod rządami komunistów. Określenia te nie mają zabarwienia wartościującego i ideologicznego.
zdobycie władzy przez Lenina. Obaj uczeni akcentowali znaczenie wydarzeń rewolu- cyjnych z roku 190534 jako momentu granicznego, który w ocenie Starzewskiego koń- czył epokę władzy carskiej opartej na czterech głównych filarach: biurokracji, policji politycznej, armii i poparciu Cerkwi35. Fakty dotyczące nowo powstałego organizmu państwowego autorzy analizowali, stojąc na gruncie realizmu politycznego i stosując metodologię najbliższą ich profesji, a więc Heydel − ekonomiczną, a Starzewski − aparat badawczy charakterystyczny dla konstytucjonalisty.
Wykłady Heydla z lat dwudziestych w naturalny sposób odnosiły się do bieżą- cych zmian następujących w Sowietach, a wykształcenie, osobowość i profil badawczy w oczywisty sposób kierowały go ku zagadnieniom gospodarczym. U podstaw ana- lizy przemian rosyjskich i oceny państwa sowieckiego widoczne są warsztat i meto- dologia charakterystyczne dla ekonomisty. Omawiając rewolucję 1905 roku, Heydel podkreślał, że najważniejszą jej przyczyną było zaniechanie przebudowy ekonomiki państwa. Tak oceniał na przykład reformy zawarte w tzw. konstytucji październiko- wej z roku 1905. Mimo zmian politycznych – amnestii i wprowadzenia pewnych in- stytucji państwa demokratycznego – nie miał ów dokument, jego zdaniem, większe- go znaczenia, ponieważ fundament ustroju carskiego, czyli prawo własności i ustrój ekonomiczny państwa pozostały bez zmian36.
Co do rewolucji 1917 roku, to główną tezą wykładów Heydla było stwierdzenie, że o jej wybuchu zdecydowały wyłącznie przyczyny polityczne. Procesy ekonomiczne nie dawały, jego zdaniem, podstaw do przewidywania mających nadejść gwałtownych napięć społecznych i wbrew aksjomatom materializmu dialektycznego nie prowadzi- ły wprost do rewolucji. Powstawanie nowej rzeczywistości państwowej to u Heydla kolejne etapy przemian gospodarki – „momenty ekonomiczne”. Początkowo było to legalizowanie przez nowe władze grabieży i rabunku mienia przez chłopów i robotni- ków, a później nacjonalizacja ziemi, która dotknęła nie tylko dynastię carską, ziemian i duchowieństwo, ale ugodziła w chłopów, klasę, której poparcie z uwagi na liczebność było dla komunistów bardzo ważne ze względu na utrzymanie władzy.
Trzeba zaznaczyć, że wywód Heydla daleki był od suchej analizy ekonomicznej, a opis „momentów politycznych” cechowała wartko prowadzona narracja historycz- na, pełna odniesień do bieżącego życia politycznego. Heydel przedstawiał skład par- tyjny koalicji wspierających kolejne gabinety rządowe, doktryny partyjne tego czasu i ich stosunek do wojny. Cały jego wywód, obejmujący okres od upadku władzy car- skiej do jej zdobycia przez Lenina, służył głównie pokazaniu procesu walki o władzę i jej zawłaszczania przez bolszewików. Analizował hasła polityczne i propagandę,
34 Skrypt System carski, będący opisem tego opresyjnego porządku państwowego oraz fermentu i zmagań społecznych z tak ukształtowaną władzą, doprowadza M. Starzewski do wydarzeń poprzedza- jących wybuch rewolucji 1905 r.
35 M. Starzewski, Ewolucja stosunków Rosji od końca XIX w. do upadku caratu, Nakładem Sekcji Wydawniczej Koła Uczniów i Absolwentów Szkoły Nauk Politycznych, Kraków 1937, s. 1, 7 i n. Por.
A. Heydel, op. cit., s. 14; M. Starzewski, System..., s. 20 i n.
36 A. Heydel, op. cit., s. 15.
a także metody zdobywania poparcia, począwszy od budowania alternatywnego sy- stemu władzy w postaci różnego rodzaju komitetów i rad aż do wszczynania walk ulicznych i działań zbrojnych. Określał to jako okres przesuwania się władzy na lewo.
Opisywał proces polityczny wiodący od haseł reformy społecznej, zwycięstwa w wojnie i zmiany monarchii absolutnej w konstytucyjną do koncepcji republi- ki, w której reformy są zastępowane przez żądania rewolucyjne, a zamiast reformy agrarnej postuluje się konfiskatę ziem. Oceniał, że skutkiem takich działań było prze- kształcenie państwa i społeczeństwa w niemal hordę37.
Heydel okres do wybuchu rewolucji bolszewickiej nazywał przejściowym, w któ- rym dominują „momenty polityczne”, i twierdził, że później należy skierować uwagę przede wszystkim na „momenty ekonomiczne”. Wszystko, co nastąpiło po zdobyciu władzy przez bolszewików, stanowiło proces ewolucyjny, dla którego zrozumienia kluczem były nauki ekonomiczne38.
Niezwykle interesujący jest w tych wykładach kształt, jaki nadaje on proceso- wi narastania, wybuchu i przebiegu rewolucji rosyjskiej. Rozwijał tu tezę Stanisława Grabskiego, według którego rewolucja jest zjawiskiem patologicznym i wybucha wte- dy, gdy centrum władzy jest w rozkładzie. Dodawał, że to nie stan władzy naczelnej jest przyczyną wybuchu rewolucji, ale raczej wzajemny stosunek sił rządu i rewol- tującego społeczeństwa. Gdy siły społeczne uzyskują przewagę, następuje wybuch.
Wydarzeniem, które doprowadziło w Rosji do tego wybuchu, była I wojna świato- wa. Miała ona, zdaniem Heydla, zupełnie inny charakter niż wojny wcześniejsze. To właśnie podczas jej trwania zachodziły dwie główne zmiany, zasadnicze dla zrozu- mienia przyczyn rewolucji. Pierwsza wiązała się z procesem „demokratyzacji wojny”, który wymagał uczestnictwa w niej całego narodu, podczas gdy wcześniej władza mogła prowadzić wojnę niejako obok społeczeństwa, przy pomocy niewielkich armii zaciężnych. Konieczne więc było, aby cel wojny był dla wszystkich jasny, zrozumiały i popularny39.
Drugi nurt przemian społecznych, który sprzyjał wybuchowi rewolucji, stanowił właśnie następstwo procesu „demokratyzacji wojny”. Było to powstanie opinii pub- licznej, która na bieżąco komentowała i oceniała działania wojenne, wyrażając swój stosunek do nich przede wszystkim w prasie. W procesie tym uczestniczyli także żoł- nierze, a to prowadziło do rozpolitykowania armii. Ten spontaniczny ruch burzył na- turalną hierarchię w wojsku, w którym powstające sowiety żołnierskie przejmowały kompetencje dowódcze. W rezultacie rząd utracił kontrolę nad wojskiem, które stało się jedyną siłą decydującą o przyszłości państwa. Sukces Lenina w walce o władzę opierał się, według Heydla, właśnie na umiejętnej propagandzie wśród wojskowych.
Dla przeciętnego Rosjanina wojna była odległa, a ogół społeczeństwa kierował się chwilowymi nastrojami. Żołnierze do tej pory wykonywali rozkazy bezrefleksyjnie,
37 Ibidem, s. 38.
38 Ibidem, s. 43.
39 Ibidem, s. 19−20.
kierowani mistycznym uwielbieniem dla cara, nie wiedząc, o co tak naprawdę walczą.
Zmieniło się to m.in. pod wpływem działań bolszewików, gdy wojsko zaczęło uczest- niczyć w alternatywnych wobec państwa strukturach władzy, a powstające masowo rady robotniczo-żołnierskie zaczynały przejmować realną władzę w państwie i sta- wały się narzędziem partii bolszewickiej40.
Gospodarkę porewolucyjną z czasów sprzed NEP Heydel oceniał jako okres syn- dykalizmu, argumentując, że nie sposób mówić o jakiejś spójnej, wielkiej i jednolitej gospodarce, którą można by określić mianem kolektywizmu państwowego. Uzna- wał, że nacjonalizacja i przebudowa systemu zaczęły się około roku 1918, choć objęły wówczas zaledwie 10 procent zakładów przemysłowych. Podawał dane statystyczne obrazujące uwiąd i zapaść przemysłową Rosji, której gospodarka w roku 1918 wypra- cowywała zaledwie 2 procent produkcji przedwojennej41.
Dostrzegał, że celem Lenina było zjednanie chłopstwa i barwnie opisywał okres odprężenia (pieriedyszki) z pierwszej połowy 1921 roku oraz zwrot Lenina w kie- runku wolności gospodarczej42. Przytaczał dane z roku 1922, gdy udział prywatnej inicjatywy w gospodarce sowieckiej szacowano na 40 procent. Politykę tego okresu definiował jako kapitalizm państwowy. Przyglądając się ewolucji partii bolszewickiej, zaznaczał, że to właśnie NEP powodował ostry wewnętrzny konflikt i wątpliwości dotyczące doktryny materializmu dziejowego czy poszerzenia zakresu wolności in- dywidualnej43.
Kolejnym istotnym „momentem ekonomicznym” było dla Heydla wprowadza- nie przez komunistów od roku 1928 gospodarki centralnie planowanej. Gdy o tym mówił, nie były jeszcze znane skutki tej polityki44, rozważał więc stronę teoretycz- ną takiego budowania gospodarki i stwierdzał, że jest to koncepcja wadliwa, oraz wskazywał jej braki. Przedstawiał argument, że koniunktury gospodarczej nie da się przewidzieć dla dłuższego okresu, i ilustrował to przykładami z lat wcześniejszych, kiedy przewidywano, że ceny płodów rolnych będą niskie, a gdy zbiory okazywały się mizerne, chłopi nie chcieli sprzedawać produktów po cenach ustalonych przez państwo. Myśl gospodarczą sowieckich planistów, opartą na założeniu, że wystarczy postawić jasne wytyczne, by zrealizować to, co chce się osiągnąć, nazywał myśleniem teologicznym. Wprowadzenie gospodarki centralnie sterowanej oceniał jako krok w stronę powszechnej industrializacji i socjalizacji, rozumianej przez niego jako osta- teczne już wywłaszczenia kapitału prywatnego. Omawiał także akcję „rozkułaczania”
chłopstwa, zmierzającą w jego ocenie do tego samego celu45.
40 Ibidem, s. 21−31.
41 Ibidem., s. 44−45.
42 Ibidem, s. 46−47.
43 Ibidem, s. 49−61.
44 Ostatni wykład poświęcony problematyce sowieckiej wygłosił Heydel w roku akademickim 1930/1931.
45 A. Heydel, op. cit., s. 64−66.
Konkluzje Heydla na temat gospodarki sowieckiej z czasów współczesnych jego wykładom w SNP oceniane z dzisiejszej perspektywy brzmią wizjonersko i proroczo.
Uważał on, że ustrój skrajnie etatystyczny, który panował w Związku Radzieckim, oparty na przymusie w zakresie produkcji, płacy i pracy, to system, który dotychczas wszędzie zawodził, i nie ma powodów, by akurat w Rosji miał się okazać efektywny.
Przytaczał tu prognozy analityków zachodnioeuropejskich, twierdzących, że ZSRR można udzielać kredytów tylko na krótkie terminy – do 18 miesięcy, gdyż dłuższe są zbyt ryzykowne. Te rozważania ekonomiczne niosły w sobie także prognozę politycz- ną. Metoda oceny Związku Radzieckiego przez pryzmat ekonomii i teorii „momen- tów ekonomicznych” prowadziła do wniosków, że kapitalizm jest ustrojem bardziej racjonalnym oraz elastycznym i w przyszłości wykaże większą odporność na wstrzą- sy polityczne. Heydel przewidywał, że siła procesów gospodarczych jest w historii dominująca i Rosja w dłuższej perspektywie wróci do kapitalizmu46.
Ocena Macieja Starzewskiego państwa sowieckiego stanowi rodzaj kompendium wiedzy o mechanizmach władzy i drodze, jaką komuniści przebyli od początków XX wieku do czasów stalinowskich47. Jako prawnik szczególną rolę przypisywał on instytucjom. Rady delegatów robotniczych uważał za twór organizacyjnie ciekawy, politycznie zaś za dźwignię największej w dziejach rewolucji48. Wnikliwie obserwo- wał i analizował partię komunistyczną oraz ruch bolszewicki, oceniając je na gruncie realizmu politycznego w sposób niezwykle pragmatyczny. Lenina uważał za fanatyka i starannie charakteryzował wysuwane przez niego kolejne postulaty programowe i ideologiczne. Przedstawiał osiem tez z 17 kwietnia 1915 roku i wskazywał na kon- strukcję instytucji rad, które w założeniach teoretycznych miały być spontaniczną formą ludowładztwa.
Starzewski dostrzegał rolę propagandy i socjotechniki stosowanej przez Leni- na do pozyskiwania mas społecznych, a jego samego uznawał za cynika gardzącego w rzeczywistości zniewolonym tłumem i dążącego jedynie do stworzenia kadry wy- brańców gotowych wykonać wszystkie rozkazy wodza49. Wszystko, co Lenin robił, podporządkowane było, zdaniem Starzewskiego, obsesyjnej wizji przyszłości. Panu- jący stan społecznego chaosu i anarchii Lenin wykorzystywał do osiągnięcia włas- nych partykularnych celów politycznych, co było sprzeczne z systemem wartości profesora, wiążącym się z budowaniem państwa prawa. Uważał on, że tak naprawdę Lenin dąży do rewolucji, w której dojrzalszy i lepiej przygotowany proletariat za- chodnioeuropejski osiągnie ustrój socjalistyczny50, nie wierzy bowiem w możliwość zbudowania socjalizmu tylko w Rosji. Chciałby natomiast, aby zrealizowano to na
46 Ibidem, s. 68.
47 M. Starzewski, Rosja sowiecka, Wydawnictwo Koła Uczniów i Absolwentów Szkoły Nauk Poli- tycznych, Kraków 1934.
48 Ibidem, s. 11.
49 M. Starzewski, Powstanie i ustrój Z.S.R.R., Nakładem Sekcji Wydawniczej Koła Uczniów i Absol
wentów Szkoły Nauk Politycznych, Kraków 1938, s. 12−15, 24.
50 Ibidem, s. 36.
Zachodzie, przy użyciu sprawdzonych wcześniej urządzeń państwowych, a dopie- ro potem przeszczepiono nowy ustrój na grunt rosyjski51. Rozwiązanie przez Lenina konstytuanty i zastąpienie jej zasadą dyktatury proletariatu oceniał Starzewski jako katastrofę – najważniejszy moment w dziejach nowożytnych Rosji – i koniec myśle- nia o państwie w kategoriach normatywnych.
Dyktaturę proletariatu Starzewski nazywał dyktaturą partii bolszewickiej, która podporządkowała sobie wszystkie instytucje mające wpływ na kształt władzy w Ro- sji. Rady były dla niego jedynie tej dyktatury przykrywką52. Rysował tło międzyna- rodowe i militarne, z którego wyłaniał się tylko jeden cel bolszewików – zdobycie i utrzymanie władzy w Rosji. Wszechobecny w ich działaniach niszczycielski pier- wiastek anarchiczny był także, według Starzewskiego, sposobem na zdobycie władzy politycznej. Lenin pozwalał masom społecznym działać, urzeczywistniać pragnienia, dokonywać rewindykacji, a tymczasem tworzył narzędzia potrzebne mu do budowy państwa w sensie ideologicznym totalnego.
Starzewski od początku podkreślał rolę scentralizowanego i dyspozycyjnego ak- tywu partyjnego oraz żandarmerii politycznej, czyli aparatu represji. Ukazywał praw- dziwe oblicze władzy bolszewickiej, którą uznawał za dyktaturę w czystej postaci.
Znamienny dla jego poglądów jest fragment wykładu, w którym opisuje ostateczne rozbicie partii eserowców. Mówił, że po jej likwidacji Biuro Polityczne Komitetu Cen- tralnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego nie potrzebowało już okrywa- nia swojej dyktatury pozorami legalności. Okres komunizmu wojennego uznawał za czas stosowania brutalnych metod w walce o władzę, Czeka za realny fundament reżimu bolszewickiego, a armię za jego drugi filar53.
Opisując działalność represyjną komunistów po zamachu na Lenina 30 sierpnia 1918 roku, mówił:
Odtąd zbrojne drużyny przeprowadzają dniem i nocą rewizje po domach, stłaczają po więzieniach pięć razy więcej aresztowanych niż powinny mieścić, zapełniają obozy kon- centracyjne. Codziennie rozstrzeliwuje się całe grupy więźniów, bez sądów, bez ogło- szenia wyroku, często bez powodu, nierzadko stosuje się wyrafinowane tortury. Połowa ludności denuncjuje drugą. Kruszy się wszelka siła moralna54.
Twierdził, że najpierw Lenin, a w czasach mu współczesnych Stalin wcielali wła- dzę najwyższą, której zasadą było dławienie wszelkiego oporu. Taka ocena ze strony znawcy problematyki praw człowieka55 pokazywała prawdziwy fundament ustroju sowieckiego i zasady nim rządzące. Starzewski przedstawiał też, jak rozrastał się
51 Ibidem, s. 51.
52 Ibidem, s. 36 i n.
53 Ibidem, s. 41−46.
54 Ibidem, s. 51.
55 Starzewski nie tylko jako prawnik konstytucjonalista, lecz także znawca idei oświecenia i tłu- macz J.J. Rousseau był wyczulony na problematykę wolności i praw jednostki.
aparat terroru. Podawał dane z roku 1929, według których GPU posiadała 20 tysięcy urzędników, 30 tysięcy tajnych agentów, 60 tysięcy żandarmów i rozporządzała włas- ną siłą zbrojną w postaci 15 tysięcy wojsk specjalnych. Oceniał, że zakres zadań i peł- nomocnictw posiadanych przez aparat represji sprawiał, iż carska policja polityczna mogła przy nim uchodzić za praworządną56. Sytuację jednostek w czasach Stalina określał jako położenie niewolników, o naiwnych umysłach, manipulowanych przez aparat propagandowy, podsycający dumę bycia pionierami nowego świata57.
Drugim obok terroru podstawowym narzędziem totalitarnej władzy była, zda- niem Starzewskiego, umiejętność wzniecania entuzjazmu wśród szarych obywateli i przekonywania ich o wielkości wspólnie dokonywanych dzieł. Tu największą rolę przypisywał organizacjom kształtującym nowego człowieka, takim jak Komsomoł, który uważał za podobny do młodzieżowych organizacji hitlerowskich. Jego liczeb- ność określał na 3 miliony kobiet i mężczyzn. Uważał, że są to komunistyczne bry- gady szturmowe, przedłużenie armii regularnej, a także doskonały aparat propagan- dowy i represyjny w rękach partii, której głównym celem było zachowanie za wszelką cenę jednolitości rozumianej jako bezwzględna jedność organizacji i myśli.
Starzewski uważał, że system komunistyczny opiera się na kłamstwie, w którym prześladowania miały doprowadzić ludzi do całkowitej bierności. Pokazywał stu- dentom, jak władza sowiecka osaczała ludzi w ich życiu prywatnym, czemu służyła agresywna ateizacja, walka z Kościołami i religią, którą niszczono jako „opium dla ludu”58. Zwracał uwagę na rolę szkół w tym dziele i oparcie procesu wychowawczego na materializmie, a także na politykę państwa zmierzającą do całkowitego wyjałowie- nia działalności twórczej.
Ten obraz totalitarnego państwa ideologicznego, jako prawnik konstytucjona- lista, konfrontował Starzewski z zapisami sowieckiej konstytucji z 1923 roku i stali- nowskiej z 1935. Mówił studentom, że pomimo iż konstytucja z 1923 roku stanowiła tylko fasadę dla wszechwładzy partii, to warto ten dokument przeanalizować jako projekt tworzenia nowego typu ustrojowego. Starzewski badał również instytucję so
wietu jako pewien typ morfologiczny59 i pokazywał, jak partia komunistyczna w spo- sób autokratyczny sprawowała władzę, kryjąc się za fasadą tej instytucji. Podkreślał, że władza ta opierała się na represjach i terrorze, przy czym zbyt samodzielnych to- warzyszy Lenin wysyłał na placówki zagraniczne, Stalin natomiast rozstrzeliwał, tak jak i szeregowych członków partii60.
Starzewski mówił o stosowaniu przez komunistów cenzusów zawężających gru- pę ludzi mogących brać udział w wyborach oraz podkreślał, że ten zawężony krąg i tak był jeszcze osaczany przez „argusowe oczy partii” i uczestniczył w demokracji
56 M. Starzewski, Powstanie..., s. 70.
57 Ibidem, s. 86.
58 Ibidem, s. 77−78.
59 Określenie zostało stworzone i było używane przez Starzewskiego do opisu instytucji państwa i hierarchii norm prawnych.
60 M. Starzewski, Powstanie..., s. 50.
tylko na najniższym szczeblu zarządu lokalnego, w ramach wyborów do rad osiedli miejskich, osad robotniczych i osiedli wiejskich61.
Rządy Stalina uważał badacz zasadniczo za kontynuację „czerwonego caratu”
Lenina, jednak widział tu także nową jakość państwową, której symbolicznym wyra- zem była właśnie konstytucja z 1936 roku. W swoim wykładzie precyzyjnie opisywał walkę Stalina o władzę, a będąc człowiekiem niezwykle wrażliwym na problematykę praw człowieka, zwracał uwagę na to, jak Stalin wykorzystywał antysemityzm do osa- czenia swych rywali politycznych.
Działania Stalina godzące w gospodarkę rolną nazywał prawdziwą trzecią rewo- lucją, przerastającą wszystkie poprzednie i niszczącą dotychczasowy ustrój agrarny62. Wprowadzenie gospodarki opartej na kołchozach i sowchozach miało, zdaniem Sta- rzewskiego, realną cenę – 5 milionów ludzi zmarłych z głodu w samym 1933 roku.
Udowadniał też, że scentralizowana gospodarka państwa komunistycznego przypo- mina kapitalizm w jego najbardziej monopolistycznym stadium; robotnicy przestają być podstawą społeczną reżimu, a staje się nią armia, aparat administracyjno-policyj- ny oraz zbiurokratyzowana i zmilitaryzowana partia63.
Całość wykładu Starzewskiego zamykała refleksja nad konstytucją stalinowską z 5 grudnia 1936 roku, demaskująca jej propagandową rolę i sprzeczne z definicją demokracji usytuowanie partii oraz określenie nowo powstałego ustroju jako „de- mokracji kierowanej”64.
Postawę badawczą wykładowców SNP UJ wobec ZSRR w dwudziestoleciu mię- dzywojennym można określić jako realistyczną – opartą na głębokiej analizie nowe- go porządku radzieckiego w dwóch zasadniczych płaszczyznach: polityczno-ustro- jowej i gospodarczej. Obraz rodzącego się i krzepnącego komunizmu sowieckiego był u wykładowców SNP UJ, mimo różniących ich zainteresowań badawczych, nie- zwykle spójny. Podkreślali oni totalitaryzm ideologii wcielanej w życie przez komu- nistów i zwracali uwagę na aspekt psychologiczno-socjologiczny, ukazując osaczenie jednostki przez wszechwładną partię i będące na jej usługach organy państwa oraz wszechobecny aparat terroru.
Wykładowcą SNP UJ był także Konstanty Grzybowski – prekursor dyscypliny naukowej, jaką stała się historia doktryn politycznych. Należał on do założycieli In- stytutu Nauk Politycznych i uosabiał ciągłość krakowskich szkół nauk politycznych.
Prowadził w okresie międzywojennym wykłady z Geopolityki, a po II wojnie świato- wej kontynuował pracę w tej placówce, reaktywowanej pod kierownictwem prof. Lu- dwika Ehrlicha. Omawiana przez niego tematyka dotyczyła newralgicznego obszaru, jakim w latach czterdziestych musiały być Zagadnienia ustrojowopolityczne Związku Radzieckiego. Prowadzenie takiego wykładu wymuszało swoiste opowiedzenie się
61 Ibidem, s. 55.
62 Ibidem, s. 78.
63 Ibidem, s. 83−87.
64 Ibidem, s. 89−92.
wobec nowej rzeczywistości i było ciężką próbą dla niezależności naukowej wykła- dowcy. Grzybowski zajmował się tą tematyką jeszcze przed wojną i w roku 1929 opub- likował pracę Ustrój Związku Sowieckich Republik. Doktryna i konstytucja65. Proble- matyka ta nie była wówczas przez niego wykładana w Szkole Nauk Politycznych, ale tekst z 1929 roku został wykorzystany przez niego po wojnie do celów dydaktycznych i posłużył mu w części dotyczącej ustroju ZSRR za podstawę wykładu prowadzonego przez niego w SNP UJ. Grzybowski po wojnie uaktualnił swoje opracowanie, dodając do niego przede wszystkim analizę konstytucji stalinowskiej z 1936 roku66. Porówna- nie Ustroju Związku Sowieckich Republik z 1929 roku z opublikowanym w 1947 w se- rii Biblioteki SNP UJ Ustrojem Związku Radzieckiego pozwala dostrzec, że oba teks- ty w części poświęconej analizie konstytucji są – poza zmianami redakcyjnymi, jak np. zmiana nazwy Związek Sowiecki na Związek Radziecki – bardzo zbliżone67. Wy- raźne zmiany zostały natomiast wprowadzone w części doktrynalnej. W obu tekstach przykładowo zawarty jest pogląd, że Rosja komunistyczna nie jest państwem prawa.
Po wojnie nie można było tego jednak wyrazić w sposób tak bezpośredni jak wcześ- niej i Grzybowski usunął kilka kategorycznych stwierdzeń, mówiących wprost, że
[...] państwo sowieckie nie jest państwem prawa, a podstawą działalności organów pań- stwa nie są obiektywne normy prawne, uprzednio opublikowane i mogące ulec zmianie tylko w pewien z góry określony sposób68.
W dalszej części pokazywał jednak, że w tym ustroju prymat ma nie system norm w postaci ustaw, lecz doktryna komunistyczna. Cytował opinię Prezesa Sądu Najwyż- szego Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Petra Stuczki, który wyjaśniał, czym w Związku Radzieckim jest zasada legalizmu. Podkreślał, że zasada równości wobec prawa nie jest uznawana przez prawo radzieckie, a istota prawa w tym systemie zawarta jest w pojęciu „praworządności rewolucyjnej”, niezwykle nieostrym i pozwa- lającym na interpretację prawa zgodnie z potrzebami rządzących. To właśnie sposób, w jaki traktowano w Rosji sowieckiej prawo, był dla Grzybowskiego główną przesłan- ką do oceny Związku Radzieckiego jako eksperymentu i zjawiska przejściowego69.
65 K. Grzybowski, Ustrój Związku Socjalistycznych Sowieckich Republik. Doktryna i konstytucja, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1929. Por. K. Grzybowski, Ustrój Związku Radzieckiego, nakładem Księgarni Stefana Kamińskiego, Kraków 1947.
66 K. Grzybowski, Ustrój Związku Radzieckiego, nakładem Księgarni Stefana Kamińskiego, Kraków 1947, s. 47 i n.
67 Korekta tekstu i zmiany redakcyjne dokonane przez Grzybowskiego polegały głównie na usu- waniu części tekstu z przyczyn politycznych. Usunął na przykład cytat z Lwa Kamieniewa dotyczący sprawowania władzy przez partię komunistyczną. Pozostała część tekstu była taka sama, a jego sens nie uległ zmianie (K. Grzybowski, Ustrój Związku Radzieckiego..., s. 32). Podobnie postąpił, usuwając część tekstu dotyczącą zagadnień legalizmu w systemie sowieckim (K. Grzybowski, Ustrój Związku Radziec
kiego..., s. 33, w odniesieniu K. Grzybowski, Ustrój Związku Socjalistycznych..., s. 23).
68 K. Grzybowski, Ustrój Związku Radzieckiego..., s. 33.
69 K. Grzybowski, Ustrój Związku Socjalistycznych..., s. 5−6.
Grzybowski już w 1929 roku uważał jednak, że jest to najbardziej imponujący eksperyment naszych dni. Pisał:
[...] stoimy mniej lub więcej pośrednio – wśród tego eksperymentu. Nie sądzę, byśmy sobie mogli w pełni, naukowo i bezstronnie uświadomić zjawiska, wśród których sami – choćby biernie – działamy70.
Nie można pominąć faktu, że Grzybowski „widział w Marksie uczonego, który [...] chce nie tylko poznać, ale i zrozumieć dzieje i ich polityczny sens, który [...] nie bał się stawiać pytań”71. Marksizm jako metoda badawcza, ale także teoria poznania rzeczywistości rządzącej zjawiskami politycznymi, musiał być w takim stopniu ważny dla „Grzybowskiego myśliciela sceptycznego”, że to właśnie pod wpływem marksizmu porzucił przed wojną działalność polityczną i zerwał z programem konserwatystów krakowskich72. Marek Waldenberg, analizując artykuł Konstantego Grzybowskiego Marksizm a demokracja, napisany w 1946 roku, oceniał, że autor prezentował pewne aspekty myśli marksistowskiej, nie identyfikując się z nią w sposób wyraźny, ale jed- nak podchodził do niej z uznaniem73.
Podobnie traktował doktrynę i ustrój sowiecki w powojennych wykładach w Szko- le Nauk Politycznych. Zdawał sobie sprawę, że ustrój ten stanowi negację prawa, a je- dyną normą ustrojową jest jego przejściowy charakter, jednak dynamika zachodzą- cych w Rosji sowieckiej procesów fascynowała go już jako młodego naukowca74.
W roku 1947 wykład Grzybowskiego był niezwykle erudycyjny i opierał się na koncepcji ujmowania zjawisk politycznych w kategoriach doktryny politycznej.
Grzybowski używał tu terminologii i aparatu pojęciowego oraz warsztatu historyka doktryn politycznych. Wykład nie był dogmatyczny i w sposób niezwykle subtelny odwoływał się do filozofii politycznej Lassalle’a, Hegla, Milla, Kautzkiego po to, by wyjaśniać doktrynę Marksa i Lenina. Nie tłumaczył rewolucji komunistycznej jako działań zmierzających do utopii rozumianej jako przeciwieństwo topii, czyli stanu względnej stabilizacji życia społecznego. Nie przeciwstawiał także marksizmu, czyli deterministycznie rozumianej konieczności, leninizmowi, który uczynił okres po- między rewolucją a wymarzoną utopią głównym celem politycznej działalności75.
W wykładzie powojennym Grzybowski traktował doktrynę konstytucyjną marksizmu jako pretekst do rozważań nad pojęciami bardziej ogólnymi, takimi jak
70 Ibidem, s. 6.
71 H. Olszewski, Konstanty Grzybowski (1901−1970). Próba charakterystyki naukowej [w:] W. Ko- zub-Ciembroniewicz (red.), Konstanty Grzybowski – myśliciel sceptyczny, Księgarnia Akademicka, Kraków 2000, s. 282.
72 Ibidem.
73 M. Waldenberg, Konstanty Grzybowski a marksizm [w:] W. Kozub-Ciembroniewicz (red.), Konstanty Grzybowski..., s. 330.
74 K. Grzybowski, Ustrój Związku Socjalistycznych..., s. 5.
75 Ibidem, s. 10−13.
demokracja czy republika. Wychodził w nim od zagadnień metodologicznych i kon- statacji, że konstytucja w nauce marksistowskiej była rejestracją faktów, oraz prze- ciwstawiał to ujęcie konstytucji „demokratyczno-burżuazyjnej”, będącej rejestracją postulatów. Było więc państwo, według tej koncepcji, urzeczywistnieniem apriorycz- nych zasad ogólnych – idei. Badacz uważał, że dialektyka Marksa przyjmowała za punkt wyjścia w odniesieniu do badań nad państwem analizę podłoża społecznego.
Przyjmując tę dialektyczną metodologię w odniesieniu do deklaracji konstytucyj- nych, twierdził, że dla marksisty przesłanie konstytucji i jej zasady były ideami, a więc z punktu widzenia rzeczywistości społecznej mogły być mistyfikacją76.
W dalszej części przechodził Grzybowski do analizy marksizmu, mówiąc, że jest on oparty na wizji przyszłości społeczeństwa bezklasowego i wolnego, tyle tylko, iż wizja ta jest niezwykle oddalona w czasie. Twierdził, że marksistowskie państwo ko- munistyczne, zgodnie z jego własną doktryną, jest tworem „nienormalnym”, po któ- rym jednak przyjdzie ustrój nowy, doskonalszy niż poprzedni. Przejawiał wyraźną sympatię do rewizjonizmu i dostrzegał możliwości transformacji ustrojowej państwa komunistycznego w kierunku socjaldemokratycznym. Uważał jednak, że świado- mość elit państw kapitalistycznych jeszcze do tego nie dojrzała.
Widoczna fascynacja Grzybowskiego marksizmem była jednak pełna zastrzeżeń i połączona z jego krytyką na wielu płaszczyznach. Potrafił on pokazać studentom, że z punktu widzenia doktryny ustrój wprowadzany w Polsce po wojnie jest z założenia wadliwy, a dyktatura proletariatu przejściowa.
Ten obraz Związku Radzieckiego w wykładach Konstantego Grzybowskiego w połączeniu z widoczną wśród wykładowców szkoły sympatią dla kultury i wartości świata zachodniego77 oraz liberalnym spojrzeniem na gospodarkę pozwala na stwier- dzenie, że SNP UJ w latach 1946−1949 kontynuowała dzieło prof. Rostworowskiego i – idąc niejako na przekór czasom i siermiężnej komunistycznej rzeczywistości – prze- chowywała i starała się rozwijać dziedzictwo krakowskiej szkoły nauk politycznych.
76 Ibidem, s. 10−21.
77 Zob. szerzej: B. Włodarski, Problematyka anglosaska w wykładach Szkoły Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego [w:] A. Zięba (red.), Konstytucjonalizm w państwach anglosaskich, Wydaw- nictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s. 27 i n.
