Monika Korolewska*
Wspieranie działalności
badawczo‑rozwojowej przez państwo
State support for research and development: The objective of State support for research and development (R&D) is to encourage appropriate R&D range and expenditure. To this end, the government finances R&D by grants or subsidies and stimulate the private investment in research by tax incentives. The article analyses the contribution of public funds in the financial resources allocated to R&D in European countries and gives an overview of variety of public research funding forms. The author also discusses the trends in the use of R&D tax incen‑
tives across Europe.
* Mgr ekonomii, specjalista ds. finansów publicznych w Biurze Analiz Sejmo‑
wych Kancelarii Sejmu; e‑mail: monika.korolewska@sejm.gov.pl.
Wstęp
Ze względu na znaczenie prac badawczo‑rozwojowych jako czynnika przyspieszającego wzrost gospodarczy oraz sprzyjającego przekształceniom w gospodarce państwa znacząco wspierają ten rodzaj działalności. Rolą pań‑
stwa jest z jednej strony stymulowanie prywatnych nakładów na działalność badawczo‑rozwojową (B&R) przez system subsydiów oraz zachęt podatko‑
wych. Z drugiej strony państwo może także niezależnie prowadzić i finanso‑
wać badania, korzystając z publicznych laboratoriów i uniwersytetów.
Pobudzanie prywatnych inwestycji w prace badawczo‑rozwojowe przez państwo jest niezbędne z uwagi na fakt, że przedsiębiorstwa działając w warunkach rynkowych, nie są w stanie prowadzić tej aktywności na od‑
powiednim poziomie. Dzieje się tak, gdyż prywatne nakłady na badania i rozwój szybko stają się dobrami publicznymi, w efekcie czego firmy nie są
w stanie odzyskać w całości poniesionych kosztów. Tymczasem tylko moż‑
liwość osiągnięcia zysku z inwestycji może skłonić prywatnych inwestorów do zaangażowania środków na rzecz badań. Państwa wpływają na postawę przedsiębiorców, w szczególności oddziałując na koszty prowadzenia dzia‑
łalności B&R. Wykorzystywane są w tym celu różne instrumenty, które za‑
sadniczo można podzielić na dwie grupy. Pierwszą grupę stanowią wszelkie formy bezpośredniego wsparcia finansowego badań prowadzonych przez firmy prywatne z funduszy publicznych, takie jak subsydia, granty czy do‑
płaty do kredytów. Druga grupa to zachęty podatkowe na rzecz działalności B&R ustanawiane dla przedsiębiorców, które w sposób pośredni mają za‑
chęcić do inwestowania w wiedzę i rozwój.
Wybór narzędzi stymulujących prywatne nakłady na działalność ba‑
dawczo‑rozwojową uzależniony jest od kontekstu krajowego. Warto jed‑
nak zwrócić uwagę, że bezpośrednie zaangażowanie środków publicznych w prywatną działalność B&R umożliwia państwu sprawowanie kontroli nad rodzajem prowadzonej działalności. Państwo może w tym wypadku zapewniać wsparcie finansowe działalności badawczej w tych obszarach, które są najbardziej pożądane ze względu na interes kraju i jego obywate‑
li (np. obronność, zdrowie czy energetyka), bądź w sektorach, w których występuje duża różnica pomiędzy publicznymi a prywatnymi korzyściami płynącymi z badań. Zachęty podatkowe na rzecz działalności B&R, co do zasady, oddziałują natomiast mniej selektywnie. Państwo w tym wypadku ma bardzo ograniczone możliwości ukierunkowania prywatnej działalno‑
ści inwestycyjnej na badania tam, gdzie są one najkorzystniejsze ze wzglę‑
dów społecznych1. O alokacji inwestycji przedsiębiorstw na badania i roz‑
wój w danym sektorze gospodarki i tak decyduje przede wszystkim rynek.
Obecność sektora publicznego, przez publiczne laboratoria oraz uczelnie wyższe, w grupie podmiotów prowadzących działalność badawczo‑rozwo‑
jową jest konieczna i wynika z potrzeby realizacji w sferze badań i rozwoju także badań bądź niezorientowanych na zastosowanie w praktyce, bądź ta‑
kich, których zastosowanie przyniesie korzyść ogólnospołeczną. W szcze‑
gólności badania podstawowe, choć zwiększają ogólne zasoby wiedzy, są podejmowane bez nastawienia na bezpośrednie praktyczne zastosowanie lub użytkowanie i jako takie nie znajdują się w obszarze zainteresowania ze strony sektora prywatnego.
Potrzeba angażowania się państwa tak od strony finansowania, jak i prowadzenia działalności badawczo‑rozwojowej jest niezaprzeczalna.
Sytuacja w poszczególnych krajach bywa jednak mocno zróżnicowa‑
1 Tax incentives for research and development: trends and issues, OECD (2002).
na zarówno pod względem instrumentów stosowanych przy wspieraniu prac B&R, jak i pod względem wysokości zaangażowania finansowego.
W artykule zostanie omówiona skala finansowania działalności badaw‑
czo‑rozwojowej ze środków publicznych w Polsce i w innych państwach członkowskich Unii Europejskiej. Zakres finansowania tej działalności z nakładów budżetowych będzie przeanalizowany głównie na podstawie oceny realizacji celu strategii lizbońskiej, odnoszącego się do zwiększenia prywatnego finansowania badań i rozwoju do poziomu ⅔ środków. Zda‑
niem autorki cel ten bardzo dobrze obecnie określa także poziom właści‑
wego zaangażowania funduszy publicznych. Stan prac nad wskaźnikami odzwierciedlającymi intensywność działalności B&R i osiągnięcie wskaź‑
nika 3% PKB w zakresie nakładów na badania i rozwój w zastępującym strategię lizbońską długofalowym programie społeczno‑gospodarczym Unii Europejskiej „Europa 2020” nie pozwala na ocenę skali finansowa‑
nia publicznego z nowszej perspektywy. W dalszej kolejności w artykule zaprezentowane zostaną także mechanizmy służące bezpośredniemu an‑
gażowaniu środków publicznych w sferę badawczo‑rozwojową. Na koniec poruszona będzie problematyka związana z zachętami podatkowymi usta‑
nawianymi na rzecz działalności B&R.
Skala finansowania działalności badawczo‑rozwojowej ze środków publicznych
Państwo angażuje się w działalność badawczo‑rozwojową w dwoja‑
ki sposób (wykres 1). Z jednej strony nakłady budżetowe stanowią obok wydatków o charakterze prywatnym podstawowe źródło jej finansowania.
Z drugiej strony państwo uczestniczy w prowadzeniu działalności B&R po‑
przez swoje jednostki organizacyjne, do których zalicza się m.in. państwo‑
we centra badawcze, państwowe laboratoria, państwowe instytuty badaw‑
cze prowadzące działalność na rzecz, pod auspicjami lub pod nadzorem właściwych ministerstw, stowarzyszenia naukowo‑badawcze oraz narodo‑
we akademie nauk. Jednostki te wszakże często mają znaczną autonomię w stosunku do organów władzy wykonawczej.
Gdy państwo aktywnie włącza się w określoną działalność, tak od stro‑
ny finansowej, jak i wykonawczej, zawsze powstaje pytanie o zakres jego uczestnictwa. W odniesieniu do działalności badawczo‑rozwojowej bardzo trudno jest określić ramy dla zaangażowania państwa. Analiza systemów badań naukowych poszczególnych państw, zwłaszcza państw członkow‑
skich UE, pokazuje, że zarówno forma i zakres finansowania działalności B&R ze środków publicznych, jak i sposób jej prowadzenia przez podmioty
Wykres 1. System finansowania oraz prowadzenia działalności ba‑
dawczo‑rozwojowej w ujęciu sektorowym
Wydatki na B&R ponoszone przez
sektor rządowy Sektory prowadzące
działalność B&R
Wydatki na B&R ponoszone przez
sektor przedsiębiorstw
Wydatki na B&R ponoszone przez sektor szkolnictwa
wyższego Nakłady budżetowe
na B&R Nakłady prywatne
na B&R Źródła finansowania
działalności B&R
Całkowite nakłady wewnętrzne na działalność B&R Razem
Źródło: H. Wilén, Government budget appropriations or outlays on R&D – GBAORD, Eurostat, Statistics In focus, 29/2008, s. 3.
Wykres 2. Udział nakładów budżetowych oraz sektora prywatnego w finansowaniu badań w UE (2007 r.)
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110
EU-27AustriaBelgiaBulgariaCypr
CzechyDaniaEstoniaFinlandiaFrancjaGrecja
HiszpaniaHolandia IrlandiaLitwa Luksemburg
Łotwa MaltaNiemcyPolska
Portugalia RumuniaSłowacjaSłoweniaSzwecjaWęgry Wielka Brytania
Włochy
nakłady budżetowe sektor przedsiębiorstw pozostałe sektory
Źródło: Science, technology and innovation in Europe, Figure 2.6, Eurostat, s. 29.
sektora rządowego są bardzo zróżnicowane w zależności m.in. od warun‑
ków krajowych i od pozycji międzynarodowej państwa.
Wydaje się, że w pewnym zakresie można wskazać ogólne granice dla finansowego wsparcia działalności badawczo‑rozwojowej przez państwo.
Należy bowiem zauważyć, że celem towarzyszącym jednemu z najważ‑
niejszych założeń strategii lizbońskiej – przeznaczenia 3% PKB na badania i rozwój – było docelowe zwiększenie udziału sektora prywatnego w finan‑
sowaniu badań do poziomu ⅔ środków. Oznacza to, że w praktyce udział nakładów publicznych w finansowaniu badań nie powinien być wyższy niż
⅓ ogółu środków przeznaczanych na ten cel.
Analiza danych statystycznych za rok 2007 wskazuje, że rekomendo‑
wana relacja pomiędzy finansowaniem prywatnym a finansowaniem pu‑
blicznym działalności B&R została w tym czasie osiągnięta tylko w trzech państwach członkowskich UE – w Luksemburgu, Finlandii i Niemczech.
Nakłady prywatne na badania i rozwój stanowiły w tych państwach po‑
nad ⅔ całkowitych nakładów wewnętrznych ponoszonych na tego rodzaju działalność. Oznacza to, że w pozostałych państwach udział nakładów bu‑
dżetowych w finansowaniu działalności B&R można uznać za zbyt wysoki.
Wśród państw członkowskich, które nie wypełniają omawianego celu stra‑
tegii lizbońskiej, znajduje się Polska.
Można powiedzieć, że jako kraj nie wykonujemy celu strategii odnoszą‑
cego się do udziału sektora prywatnego w finansowaniu badań w dwóch wymiarach. Po pierwsze, nakłady budżetowe w strukturze finansowania badań i rozwoju stanowią zbyt duży udział. W 2007 r. wynosił on 59% i tym samym był jednym z najwyższych w Europie. Wyższy wskaźnik występo‑
wał tylko w Bułgarii (62%), Cyprze (67%) i Rumunii (63%). Warto jednak zauważyć, że w kolejnych 14 państwach członkowskich udział nakładów bud żetowych w finansowaniu badań i rozwoju był wyższy od średniej ob‑
liczonej dla wszystkich państw członkowskich (EU‑27) – 34% (wykres 2).
Po drugie, proporcje pomiędzy finansowaniem publicznym a prywatnym działalności B&R są w praktyce odwróceniem proporcji przyjętych w stra‑
tegii. Należy zaznaczyć, że poza Polską podobna sytuacja, według danych za rok 2007, wystąpiła jeszcze w 10 państwach członkowskich. W czterech państwach (w Bułgarii, Cyprze, Litwie i Rumunii) przewaga nakładów bu‑
dżetowych nad nakładami sektora przedsiębiorstw była jeszcze wyższa niż w Polsce. Zwraca także uwagę fakt, iż choć dominacja nakładów budże‑
towych nad nakładami prywatnymi dotyczyła przede wszystkim nowych państw członkowskich, to odwrócony stosunek pomiędzy tymi dwoma źró‑
dłami finansowania działalności B&R w porównaniu z proporcją określoną w strategii lizbońskiej występował także we Włoszech, Grecji i Portugalii.
Powyższe dane pokazują, że w większości państw członkowskich, w tym także i w Polsce, nie udało się zrealizować celu strategii lizbońskiej odno‑
szącego się do udziału nakładów prywatnych w całkowitych nakładach we‑
wnętrznych na działalność B&R. Zaangażowanie państwa w finansowanie badań i rozwoju odgrywa w tych państwach ciągle zbyt istotną rolę w po‑
równaniu z inwestycjami prywatnymi. W tej sytuacji należałoby rozważyć, czy jednak cel nie został ustalony zbyt ambitnie, a dla części państw człon‑
kowskich był wręcz nieosiągalny2. Zwiększenie udziału sektora prywatne‑
go w finansowaniu badań do poziomu ⅔ środków miało bowiem osiągnąć każde państwo członkowskie bez względu na jego sytuację ekonomiczną.
W ten sposób dla Finlandii tak określony cel był niewielkim wyzwaniem (w 2003 r. udział sektora przedsiębiorstw w finansowaniu badań wynosił 70%), natomiast dla krajów znajdujących się w sytuacji zbliżonej do Polski wręcz niemożliwy do osiągnięcia.
Wydaje się, że w praktyce dla oceny realizacji celu strategii lizbońskiej związanego ze zwiększeniem udziału sektora prywatnego w finansowa‑
niu badań do poziomu ⅔ środków istotne znaczenie miałoby badanie, czy w pierwszej dekadzie XX wieku w ogóle nastąpiła jakaś zmiana wskaźni‑
ków publicznego i prywatnego finansowania prac badawczo‑rozwojowych prowadząca do racjonalizacji struktury finansowania tej działalności w po‑
szczególnych państwach UE.
Porównanie wskaźników udziału nakładów budżetowych oraz nakła‑
dów prywatnych (sektora przedsiębiorstw) w finansowaniu badań uzyska‑
nych w 2003 r. oraz 2007 r. (wykres 3) pokazuje, że części państw członkow‑
skich udało się w tym okresie zwiększyć udział nakładów prywatnych oraz poprawić strukturę finansowania działalności B&R poprzez zmniejszenie przewagi finansowania publicznego nad finansowaniem prywatnym (Esto‑
nia, Litwa, Węgry, Portugalia i Polska) bądź powiększenie dominacji finan‑
sowania prywatnego w stosunku do finansowania publicznego (Niemcy, Czechy, Austria i Wielka Brytania).
Analiza danych z 2007 r. i 2003 r. wskazuje, że zmiany, które nastąpiły w Estonii oraz na Litwie i Węgrzech, miały zdecydowanie bardziej dynamicz‑
ny charakter niż w Polsce. O wiele szybsze tempo zmian właśnie w tych pań‑
stwach w porównaniu ze zmianami zachodzącymi w strukturze finansowania działalności badawczo‑rozwojowej w Polsce można m.in. wiązać z poziomem nakładów budżetowych asygnowanych na te cele. Statystyki GBAORD za rok 2008 (Government Budget Outlays and Appropriations for Research and De‑
velopment – Środki asygnowane lub wydatkowane przez rząd na działalność
2 A. Metter, e‑brief: Innovating indicators for EU 2020, Lisbon Council.
badawczo‑rozwojową3) pokazują, że udział nakładów budżetowych na bada‑
nia i rozwój w PKB w tych państwach jest znacznie wyższy niż w Polsce4. Zgodnie ze statystykami GBAORD udział nakładów budżetowych na działalność badawczo‑rozwojową w PKB osiągnięty w Polsce w 2008 r. – 0,30% – należał do najniższych (wykres 4). Jedynie w czterech państwach członkowskich UE wskaźnik ten był niższy. Polskę dzieli ogromny dystans do innych dużych gospodarek europejskich, które asygnują najwyższe kwo‑
ty wydatków budżetowych na badania i rozwój. W 2008 r. nakłady poniesio‑
ne przez Niemcy, Francję, Wielką Brytanię, Hiszpanię i Włochy stanowiły łącznie 75% ogółu nakładów budżetowych poniesionych na działalność ba‑
dawczo‑rozwojową przez wszystkie państwa członkowskie UE (wykres 5).
Znamienne jest, że nie tylko największe gospodarki europejskie przezna‑
czają relatywnie więcej nakładów budżetowych na badania i rozwój w porów‑
naniu z Polską, ale robi to także wiele mniejszych państw członkowskich. Przy‑
3 J. Kozłowski, Statystyka nauki, techniki i innowacji w krajach UE i OECD. Stan i problemy rozwoju, Departament Strategii MNiSW, s. 45.
4 W 2008 r. udział nakładów budżetowych na badania i rozwój w PKB na Litwie był co prawda niższy niż w Polsce, ale w latach poprzednich (2004–2007) był zawsze wyższy, zob. [gba_nabsfin07], Eurostat.
Wykres 3. Zmiana udziału nakładów budżetowych oraz sektora prywat‑
nego w finansowaniu badań w państwach UE
(2007 r. w porównaniu z 2003 r.)
b.d. b.d.
-20,0 -15,0 -10,0 -5,0 0,0 5,0 10,0 15,0
Austria Belgia Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemborg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy
sektor przedsiębiorstw nakłady budżetowe
Źródło: na podstawie Science, technology and innovation in Europe, Figure 2.6, Eurostat oraz Science and technology in Europe, Data 1990–2004, Table 1.7, Eurostat.
Wykres 4. Nakłady budżetowe na badania i rozwój jako % PKB w wybranych państwach w 2008 r.
1,021,07 0,99 0,88 0,97 0,810,86 0,750,79 0,720,73 0,710,72 0,690,7 0,640,67 0,590,63 0,560,57 0,44 0,55 0,410,43 0,37 0,30,32 0,290,3 0,260,28 0,19
0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2
Hiszpania PortugaliaNorwegiaFinlandiaSzwecjaIslandiaNiemcyFrancjaEU-27DaniaUSA SzwajcariaHolandiaJaponiaEstoniaAustria Wielka BrytaniaLuksemburgSłoweniaRumuniaSłowacjaBułgariaIrlandiaWłochyCzechyPolskaWęgryGrecjaŁotwaBelgiaMaltaLitwaCypr
Źródło: Science, technology and innovation in Europe, Figure 1.2, Eurostat, s. 15.
Wykres 5. Wysokość nakładów budżetowych na badania i rozwój w pań‑
stwach UE w 2008 r. (w mln euro)
Niemcy 19 805 Hiszpania
11 635 Francja
14 642
Włochy 9942
Wielka Brytania 11 717
Pozostałe państwa UE 22 032 (z tego Polska – 1099)
Źródło: Science, technology and innovation in Europe, Figure 1.3, Eurostat, s. 16.
kładowo w Estonii nakłady budżetowe na działalność B&R w przeliczeniu na jednego mieszkańca były w 2008 r. ponad 2,5‑krotnie wyższe niż w Polsce5.
5 Zob. [gba_nabsfin07], Eurostat.
Mimo że pomiędzy poszczególnymi państwami europejskimi występu‑
ją znaczne różnice w zakresie wymiaru nakładów budżetowych asygnowa‑
nych na działalność badawczo‑rozwojową, a wskaźnik udziału tych nakła‑
dów w PKB w wysokości powyżej 1% w 2008 r. uzyskano tylko w Hiszpanii i Portugalii, to należy uznać, iż w Polsce nakłady budżetowe na badania i rozwój powinny być znacznie wyższe. Wzrost tych nakładów jest koniecz‑
ny, gdyż to właśnie kraje o znacznych inwestycjach publicznych w obszar związany z badaniami i rozwojem cechują się wysokim stopniem inwestycji płynących z sektora prywatnego6. Rola finansowania publicznego w stymu‑
lowaniu inicjatyw sektora prywatnego została także ostatnio podkreślona w specjalnej liście wyznaczników dobrych systemów innowacji ujętej w jed‑
nej z siedmiu inicjatyw flagowych ogłoszonych w ramach strategii „Europa 2020. Unia innowacji”7.
Wykres 6. Wydatki budżetu państwa na naukę i ich udział w PKB w Polsce w latach 1995–2009
1 437,4 1 855,0 2 192,6 2 405,6 2 709,7 2 916,8 3 089,9 2 661,5 2 729,2 2 891,8 2 892,5 3 341,6 3 707,4 3 860,2 4 510,2
0,47 0,48 0,46 0,43 0,44
0,39 0,40 0,33 0,32
0,29 0,32 0,32 0,30 0,31 0,34
0,0 500,0 1 000,0 1 500,0 2 000,0 2 500,0 3 000,0 3 500,0 4 000,0 4 500,0 5 000,0
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Środki budżetowe na naukę (w mln zł)
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60
Udział wydatków budżetowych w PKB (w %)
środki budżetowe na naukę udział w PKB wydatków budżetowych na naukę
Źródło: Sprawozdanie z wykonania budżetu w 2009 r., część 28 – Nauka, Minister‑
stwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wykres 1, s. 15.
6 E. Okoń‑Horodyńska, K. Piecha (red.), Strategia Lizbońska a możliwości budo‑
wania gospodarki opartej na wiedzy w Polsce – wnioski i rekomendacje, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Warszawa 2005, s. 94.
7 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno‑Społecznego oraz Komitetu Regionów, Projekt przewodni strategii „Euro‑
pa 2020. Unia innowacji”, COM(2010) 546 final.
Dane z ostatnich 15 lat dotyczące wydatków budżetu państwa na na‑
ukę wyraźnie wskazują, że to w okresie 1995–1999 udział tych wydatków w PKB był najwyższy (wykres 6)8. Po nominalnym zmniejszeniu wydat‑
ków budżetowych na naukę w 2002 r. w stosunku do 2001 r. występuje, co prawda, stała tendencja nominalnego wzrostu tych wydatków, jednak skala owych zwiększeń nie jest na tyle duża, aby mogła przyczyniać się do istotne‑
go wzrostu nakładów budżetowych na naukę w relacji do PKB. W obecnej sytuacji budżetu państwa nie można liczyć na poprawę w tym zakresie. Swój niepokój wobec wskaźnika udziału preliminowanych na rok 2011 wydat‑
ków budżetowych w obszarze nauki w prognozowanej wielkości PKB wy‑
raziła sejmowa Komisja Edukacji, Nauki i Młodzieży, opiniując negatywnie projekt budżetu państwa na rok 2011 w części budżetowej 28 – Nauka9.
Mechanizmy finansowania działalności
badawczo‑rozwojowej ze środków publicznych
W systemie badań naukowych w poszczególnych państwach członkow‑
skich UE uczestniczą bardzo różne podmioty – zależy to od uwarunkowań krajowych. Rodzaj tych podmiotów oraz ich znaczenie w całym systemie badań naukowych wpływa na formy i wymiar środków publicznych prze‑
kazywanych im przez państwo na realizację działalności B&R.
Jeśli nakłady na działalność badawczo‑rozwojową analizować ze względu na podmioty prowadzące tę działalność, to należy stwierdzić, że w większości państw europejskich właśnie sektor przedsiębiorstw realizuje największe nakłady na badania i rozwój (wyjątkiem są tutaj tylko Bułga‑
ria, Cypr, Grecja, Litwa, Łotwa oraz Polska – wykres 7). Dopiero w dal‑
szej kolejności wydatki na działalność B&R realizowane są przez szeroko rozumiane jednostki naukowe sektora publicznego, na które składają się jednostki sektora rządowego (czyli instytucje naukowe podlegające rządo‑
wi) oraz jednostki naukowe sektora szkolnictwa wyższego. W większości krajów jednostki szkolnictwa wyższego odgrywają bardziej znaczącą rolę w realizacji działalności B&R w porównaniu z jednostkami sektora rządo‑
wego. Tylko w kilku krajach, głównie w nowych państwach członkowskich,
8 Na początku lat 90. wskaźnik udziału wydatków budżetowych na naukę w PKB był jeszcze wyższy. W 1991 r. wynosił nawet 0,76%, zob. Sprawozdanie z wykonania budżetu w 2009 r., część 28 – Nauka, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, wy‑
kres 1, s. 15.
9 Opinia nr 35 Komisji Edukacji, Nauki i Młodzieży dla Komisji Finansów Publicz‑
nych o projekcie ustawy budżetowej na rok 2011 uchwalona na posiedzeniu w dniu 20 października 2010 r.
istotniejsza rola w realizacji wydatków na badania i rozwój przypada jed‑
nostkom naukowym sektora rządowego. Są to Bułgaria, Czechy, Luksem‑
burg10, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Węgry i Polska. Jedynie w nielicznych państwach członkowskich byłej „15” udział jednostek rządowych w prowa‑
dzeniu działalności naukowej jest w miarę zbliżony do pozycji jednostek uczelni wyższych. Na ogół występuje to w tych państwach, w których sys‑
tem badań naukowych opiera się także na dużych stowarzyszeniach nauko‑
wo‑badawczych. Jest tak we Francji (gdzie działa m.in. Narodowe Centrum ds. Badań Naukowych, którego instytuty zostały jednak w dużej mierze wcielone do uczelni wyższych), Hiszpanii (Hiszpańska Rada ds. Badań Na‑
ukowych), Niemczech (przede wszystkim cztery duże stowarzyszenia na‑
ukowo‑badawcze) oraz Holandii (Królewska Akademia Sztuki i Nauki).
Wykres 7. Udział poszczególnych sektorów w całkowitych wydatkach ponoszonych na działalność badawczo‑rozwojową w UE w 2007 r.
0 20 40 60 80 100 120
EU-27 Austria Belgia Bulgaria Cypr Czechy Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Litwa Luksemborg Łotwa Malta Niemcy Polska Portugalia Rumunia Słowacja Słowenia Szwecja Węgry Wielka Brytania Włochy
sektor rządowy sektor przedsiębiorstw sektor szkolnictwa wyższego pozostałe sektory
Źródło: Science, technology and innovation in Europe, Figure 2.5, Eurostat, s. 28.
We wszystkich państwach Unii bezpośrednie angażowanie środków pu‑
blicznych w finansowanie działalności badawczo‑rozwojowej odbywa się
10 W tym państwie zarówno jednostki sektora rządowego, jak i jednostki sektora szkolnictwa wyższego odgrywają znacznie mniejszą rolę na tle sektora przedsiębiorstw przy realizacji wydatków na badania i rozwój.
przez finansowanie projektowe (granty, subsydia, kontrakty) oraz instytu‑
cjonalne (statutowe)11. Te dwie formy publicznego finansowania działal‑
ności B&R w poszczególnych państwach członkowskich konkretyzują się jednak w bardzo różnej postaci (tabela 1).
Finansowanie instytucjonalne jest adresowane głównie do jednostek naukowych sektora publicznego. Państwo wspiera instytucje naukowe sek‑
tora rządowego oraz sektora szkolnictwa wyższego realizujące działalność badawczo‑rozwojową, przekazując tym podmiotom środki na finansowa‑
nie ich działalności statutowej. Największym beneficjentem tych środków pozostają uczelnie wyższe, choć wsparcie tego rodzaju otrzymują także in‑
stytucje naukowe podlegające rządowi. Wspólnym elementem dla państw członkowskich jest wspieranie funkcjonowania uczelni wyższych przez tzw.
ogólne fundusze finansowania szkół wyższych (General University Funds).
Fundusze tego rodzaju przybierają bardzo różne formy, jednak najbardziej popularne są dotacje ogólne.
Z finansowaniem instytucjonalnym wiążą się bardzo różnorodne roz‑
wiązania, które obowiązują przy ustalaniu kwot wsparcia dla poszczegól‑
nych jednostek. Wysokość wsparcia może być określana z uwzględnieniem wielu czynników. W zależności od przyjętych przez państwa rozwiązań środki pochodzące z finansowania instytucjonalnego mogą także w różnym stopniu służyć finansowaniu działalności B&R prowadzonej przez jednost‑
ki. Wykorzystywanie środków pochodzących z finansowania instytucjonal‑
nego dla celów naukowych i badawczych może wynikać również z polityki samych jednostek, które o wykorzystaniu tak przekazanych środków decy‑
dują same, przeważnie korzystając z nich samodzielnie albo rozdzielając je dalej między jednostki podległe (stowarzyszone).
Finansowanie projektowe jest adresowane zazwyczaj do jednostek re‑
alizujących działalność badawczo‑rozwojową we wszystkich sektorach.
Środki publiczne w tym wypadku są asygnowane na projekty i programy badawcze, a ich podział oparty jest bądź na zasadach konkurencji, bądź na podstawie osiąganych wcześniej wyników. Po pierwsze, środki tego ro‑
dzaju mogą być przekazywane na pokrycie kosztów badań prowadzonych przez podmioty bez ukierunkowania celów ich przeznaczenia. Odnosi się to głównie do wsparcia finansowego badań podstawowych i w szczególno‑
ści obejmuje granty przydzielane samodzielnym naukowcom lub zespołom badawczym, w dużej mierze na podstawie walorów naukowych cechują‑
cych te podmioty. O podziale i przeznaczeniu uzyskanych funduszy na konkretne projekty badawcze decydują wtedy sami beneficjenci środków.
11 J. Kozłowski, Statystyka nauki, techniki i innowacji, op. cit., s. 45.
Tabela 1. Mechanizmy finansowania działalności badawczo‑rozwo‑
jowej ze środków publicznych w największych gospodarkach UE
Francja
Zgodnie z danymi za rok 2006 większość nakładów budżetowych trafia do jednostek sektora publicznego (82%). Publiczna działalność badawczo‑rozwojowa jest finansowana głównie przez czteroletnie umowy zawierane pomiędzy państwem a uczelniami wyższymi lub publicznymi jednostkami naukowymi. Umowy stanowią podstawę dla przekazywania dotacji ogólnych. Po‑
cząwszy od 1 stycznia 2009 r. do umów tych załącza się porozumienia dotyczące wynagrodzeń.
W umowach określa się podział funduszy publicznych pomiędzy poszczególne zespoły badawcze czy laboratoria, od których uczelnie nie mogą odstąpić. Ocenia się, że w niemal 90% dotacje ogól‑
ne stanowią źródło finansowania dla działalności badawczej jednostek uczelnianych i jednostek Narodowego Centrum ds. Badań Naukowych (w zakresie badań podstawowych) oraz w mniej niż 60% dla pozostałych publicznych jednostek naukowych (realizujących badania stosowane).
Innym instrumentem finansowania działalności B&R są środki przekazywane przez Narodową Agencję na rzecz Badań na nieoznaczone tematycznie badania, na zasadach konkurencyjnych. Do publicznych jednostek naukowych w 2006 r. trafiło 98,7% tych funduszy.
Narodowa Agencja na rzecz Badań rozdziela ponadto środki na badania oznaczone tematycznie na zasadach konkurencyjnych. Do publicznych jednostek naukowych w 2007 r. trafiło 81,1% tych funduszy, a do sektora prywatnego – 18,9%. Ponadto państwo wspiera sektor prywatny w tworze‑
niu innowacyjnych przedsiębiorstw za pomocą gwarantowanych subsydiów.
Hiszpania Dofinansowanie działalności badawczo‑rozwojowej ze środków publicznych opiera się na dota‑
cjach ogólnych, które adresowane są głównie do akademickich oraz publicznych jednostek na‑
ukowych ‑ służą one zasadniczo finansowaniu funkcjonowania tych instytucji (w szczególności pokrywają koszty wynagrodzeń oraz inne koszty bieżące), a także na środkach przekazywanych na realizację konkretnych projektów, które są przyznawane w drodze konkursowej. W ostatnich kil‑
ku latach znaczenie środków asygnowanych na podstawowe finansowanie instytucji naukowych jednak spadło, a wzrasta walor funduszy kierowanych na realizację projektów badawczych.
Niemcy
System badań naukowych w Niemczech jest dość skomplikowany z uwagi na podział odpowie‑
dzialności między rząd federalny a rządy krajowe. Władze landów są odpowiedzialne za finanso‑
wanie badań oraz nauczania na uczelniach publicznych. Jednak duża część badań podstawowych jest prowadzona poza uczelnianymi instytutami naukowymi. Instytucje tego rodzaju są zazwyczaj współfinansowane przez rząd federalny oraz rządy krajowe.
Wsparcie działalności B&R ze środków publicznych opiera się na dwóch filarach. Z jednej strony przekazywane są środki w celu dofinansowania funkcjonowania instytucji badawczych oraz po‑
krycia kosztów badań prowadzonych w tych obszarach, w których wsparcie przez osoby trzecie ma niewielkie znaczenie (badania podstawowe). Z drugiej zaś strony są takie fundusze, które służą finansowaniu konkretnych projektów badawczych, przynoszących określone rezultaty.
Organizacje oraz instytuty finansowane ze środków publicznych uzyskują środki z tytułu finan‑
sowania instytucjonalnego. Wymiar państwowego wsparcia zależy od rodzaju wykonywanych zadań, w szczególności decyduje o tym fakt, czy w ramach prowadzonych badań podmioty te mogą liczyć na pozyskanie funduszy od osób trzecich, a jeżeli tak, to w jakim zakresie. Najwięcej środków na funkcjonowanie instytucji finansowanych ze środków publicznych zapewnia budżet Federalnego Ministerstwa ds. Edukacji i Badań, które wraz z władzami krajowymi finansuje naj‑
większe instytucje badawcze.
Do finansowania projektowego podchodzi się w dwojaki sposób – wspierając albo ukierunko‑
wane tematycznie programy, albo programy horyzontalne. Pierwsze koncentrują się na szcze‑
gółowych celach ustanowionych w określonych obszarach. Drugie z kolei odnoszą się do celów o charakterze uniwersalnym, jak wzrost działalności gospodarczej na drodze innowacji. Fundu‑
sze na te projekty badawcze są rozdzielane na zasadach konkursowych między podmioty z sekto‑
ra przedsiębiorstw, instytuty naukowe, sieć jednostek naukowych, uczelnie oraz indywidualnych naukowców.
Wielka Brytania
Wsparcie działalności badawczo‑rozwojowej przez państwo odbywa się w różnych formach.
Największy pod względem alokacji nakładów budżetowych jest budżet badań z zakresu obron‑
ności, choć znaczna część środków przeznaczana jest także na badania rozwojowe i stosowane.
Większość tych środków trafia do sektora prywatnego. Na inne obszary, w szczególności zdro‑
wie i ochronę środowiska, również są przeznaczane nakłady z budżetów właściwych ministerstw.
Grupa odbiorców jest zróżnicowana, ale większość stanowią jednostki naukowe sektora publicz‑
nego.
Działalność badawczo‑rozwojowa jednostek sektora publicznego jest wspierana za pomocą:
– dotacji ogólnych przekazywanych przez Rady ds. Finansowania Szkolnictwa Wyższego, przy czym podział środków pomiędzy poszczególne uczelnie odbywa się przy wykorzystaniu spe‑
cjalnego mechanizmu, w którym uwzględnia się jakość prowadzonych badań; od pewnego czasu trwają prace, służące udoskonaleniu dotychczasowego mechanizmu oceny jakościowej jednostek, do których przekazywane są dotacje,
– środków na infrastrukturę B&R przekazywanych przez Fundusz Inwestycji Badań Nauko‑
wych,
– grantów przyznawanych na zasadach konkurencyjnych przez rady naukowe, którymi są objęte zarówno niezbyt wysokie koszty podróży odbywanych w celach naukowych, jak i wielomilio‑
nowe projekty badawcze, i których największą grupę beneficjentów stanowią naukowcy oraz grupy badawcze z sektora szkolnictwa wyższego.
Sektor prywatny także otrzymuje wsparcie pochodzące z funduszy publicznych, ale nie jest ono związane z bezpośrednią pomocą państwa na badania, a raczej ze stosowaniem instrumentów pośrednich, z których najistotniejsze stanowią zachęty podatkowe.
Włochy
Największe środki publiczne na działalność badawczo‑rozwojową pochodzą z budżetu Mi‑
nisterstwa ds. Uczelni Wyższych oraz Badań. Ministerstwo przekazuje środki na podstawowe finansowanie tak instytucjom publicznym i prywatnym szkolnictwa wyższego (przez Fundusz na Finansowanie Działalności Podstawowej, z którego środki pokrywają wydatki uczelni zarów‑
no związane z nauczaniem, jak i działalnością B&R), jak i publicznym instytutom badawczym spoza sektora szkolnictwa wyższego (przez Fundusz na Finansowanie Podstawowej Działalności Badawczo‑Rozwojowej). Publiczne instytuty badawcze, które są nadzorowane przez inne mini‑
sterstwa (np. zdrowia, rolnictwa czy kultury), otrzymują wsparcie finansowe na działalność pod‑
stawową od tych ministerstw.
Poza finansowaniem instytucjonalnym Ministerstwo ds. Uczelni Wyższych oraz Badań zajmuje się także finansowaniem projektowym, przydzielając środki na projekty badawcze przez kilka różnych funduszy. Na projekty dotyczące szczególnych działów gospodarki (np. zdrowie, rol‑
nictwo czy transport) odpowiednimi środkami na B&R dysponują także właściwe ministerstwa.
W ostatnim czasie wprowadza się zachęty dla jednostek spoza sektora szkolnictwa wyższego do współpracy przy badaniach z partnerami zewnętrznymi i pozyskiwaniu w ten sposób dodatko‑
wych środków na B&R, a także do intensyfikacji współpracy z jednostkami badawczymi sektora szkolnictwa wyższego.
Źródło: na podstawie ERAWATCH research inventory reports, http://cordis.europa.
eu/erawatch [dostęp: 4 listopada 2010 r.].
Po drugie, finansowanie projektowe może dotyczyć wsparcia działalności naukowej podmiotów w związku z konkretnymi projektami bądź progra‑
mami badawczymi ustanawianymi przez państwo w określonych dziedzi‑
nach. Zarządzanie tymi programami, w tym podział przeznaczonych na nie środków, w zależności od warunków krajowych, powierzane jest różnym podmiotom (ministerstwom właściwym, niezależnym radom naukowym czy specjalnie powołanym do realizacji tych zadań agencjom rządowym).
Dla finansowania działalności B&R ze środków publicznych istotna jest relacja, jaka zachodzi pomiędzy wysokością środków przekazywanych na finansowanie instytucjonalne oraz na finansowanie projektowe. Trudno
jest wskazać wzorcowy model takiej relacji. Również pomiędzy poszcze‑
gólnymi krajami europejskimi występuje znaczne zróżnicowanie pod tym względem. Każdy kraj wypracowuje bowiem własną równowagę pomiędzy finansowaniem instytucjonalnym a finansowaniem projektowym, odpo‑
wiednio do warunków i celów, jakim służyć ma to finansowanie.
Inny problem związany z podziałem środków publicznych przeznacza‑
nych na działalność B&R to dylemat, czy i w jakim stopniu finansowanie instytucjonalne oraz projektowe powinny opierać się na warunkach kon‑
kurencyjnych bądź wynikach badań naukowych podmiotów, a w jakim na innych czynnikach, które nie odnoszą się w sposób bezpośredni do re‑
zultatów dotychczasowej działalności badawczej. Z jednej strony bowiem podział środków na zasadach konkurencji promuje najlepsze jednostki, to jednocześnie jednak wiąże się z nim także brak stabilności finansowej tych jednostek.
Należy zauważyć, że od kilku lat obserwuje się zmianę w podejściu do instrumentów służących finansowaniu działalności badawczo‑rozwojowej ze środków publicznych. Zmiana ta polega głównie na ograniczaniu roli tych instrumentów, z którymi wiąże się przekazywanie funduszy publicz‑
nych bez uwzględnienia efektów uzyskiwanych przez wspierane finansowo podmioty. Przejawia się to przez przekazywanie relatywnie coraz większych środków na ukierunkowane programy i projekty badawcze przy zastosowa‑
niu zasady konkurencji. Ponadto różne wskaźniki osiągnięć są brane pod uwagę przy ustalaniu środków na finansowanie instytucjonalne. Zmiany o tym charakterze są głównym celem polityki naukowo‑badawczej tych państw, w których dotychczas finansowanie ze środków publicznych oparte na konkurencji i na wynikach miało niewielkie znaczenie.
W skali ogólnoeuropejskiej proces ten dotyczy w szczególności jedno‑
stek naukowych sektora szkolnictwa wyższego. Nacisk na wzrost finanso‑
wania o charakterze celowym przyczynia się do zmiany relacji w ich przy‑
chodach. Zmniejsza się udział środków pochodzących z dotacji ogólnej (subwencji), wobec których uczelnie wyższe dysponują zazwyczaj pełną swobodą w wykorzystaniu przekazanych im funduszy na działalność pod‑
stawową uzależnioną od ich długoletnich celów strategicznych. Zwiększa się udział funduszy z tytułu konkretnych projektów badawczych, przy‑
dzielanych na zasadach konkurencyjnych, które do tej pory pełniły raczej rolę uzupełniającą do dotacji ogólnych. Należy zauważyć, że zmiany takie mogą niekorzystnie odbić się na kondycji finansowej niektórych uczelni, zwłaszcza uniwersytetów. Przykładowo doświadczenia fińskie pokazują, iż w efekcie kilkuletniej tendencji ograniczania nakładów na finansowanie instytucjonalne i wzrostu wsparcia finansowego udzielanego na podstawie
konkursów w chwili obecnej uniwersytety dysponują zbyt niskimi środka‑
mi w stosunku do potrzeb, aby skutecznie realizować swoje zadania12. Na tle powyższych obserwacji można stwierdzić, że mechanizmy finan‑
sowania działalności badawczo‑rozwojowej funkcjonujące w Polsce w for‑
mie obowiązującej od 1 października 2010 r. nie wyróżniają się szczególnie na tle pozostałych państw europejskich, choć są przede wszystkim dostoso‑
wane do warunków krajowych. Zgodnie z zasadami ustalonymi w ustawie z 30 kwietnia 2010 r. o zasadach finansowania nauki (Dz.U. nr 96, poz. 615) środki finansowe na naukę przeznacza się na:
– strategiczne programy badań naukowych i prac rozwojowych oraz inne zadania finansowane przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, – badania naukowe lub prace rozwojowe na rzecz obronności i bezpie‑
czeństwa państwa prowadzone w ramach strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych,
– badania podstawowe i inne zadania finansowane przez Narodowe Centrum Nauki,
– działalność statutową jednostek naukowych, w tym służącą rozwo‑
jowi młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich, finansowanych w wewnętrznym trybie konkursowym,
– inwestycje w zakresie dużej infrastruktury badawczej oraz inwestycje budowlane służące badaniom naukowym lub pracom rozwojowym, – współpracę naukową z zagranicą,
– zadania współfinansowane ze środków funduszy strukturalnych Unii Europejskiej oraz z niepodlegających zwrotowi środków z po‑
mocy udzielonej przez państwa członkowskie Europejskiego Poro‑
zumienia o Wolnym Handlu (EFTA), – działalność upowszechniającą naukę,
– programy i przedsięwzięcia ustanawiane przez ministra,
– nagrody za wybitne osiągnięcia naukowe lub naukowo‑techniczne, – stypendia naukowe dla wybitnych młodych naukowców,
– finansowanie bibliotek naukowych niewchodzących w skład jedno‑
stek naukowych.
Wprawdzie w myśl nowych regulacji środkami finansowymi na na‑
ukę dysponuje Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, to jednak ustawa z 30 kwietnia 2010 r. wprowadziła zmiany w systemie finansowania nauki, polegające na przesunięciu kompetencji w zakresie finansowania badań na‑
12 Zob. ERAWATCH research inventory reports, Finland, http://cordis.europa.eu/
erawatch [dostęp: 4 listopada 2010 r.].
ukowych i prac rozwojowych z właściwości ministra właściwego ds. nauki do Narodowego Centrum Nauki i Narodowego Centrum Badań i Rozwo‑
ju13. Do 2020 r. środki finansowe przeznaczone corocznie na strategiczne programy badań naukowych i prac rozwojowych oraz inne zadania finan‑
sowane przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, a także na badania podstawowe i inne zadania finansowane przez Narodowe Centrum Nauki powinny osiągnąć wartość nie mniejszą niż 50% pozostałych środków fi‑
nansowych na naukę. Do tej puli nie włącza się środków na badania na‑
ukowe lub prace rozwojowe na rzecz obronności i bezpieczeństwa państwa, które są prowadzone w ramach strategicznych programów badań nauko‑
wych i prac rozwojowych, a także środków na inwestycje w zakresie dużej infrastruktury badawczej oraz inwestycje budowlane służące badaniom na‑
ukowym lub pracom rozwojowym.
Uczelnie publiczne poza finansowaniem ze środków przewidzianych w budżecie państwa zakwalifikowanym na naukę otrzymują także m.in. do‑
tacje podmiotowe na zadania związane z kształceniem studentów studiów stacjonarnych, uczestników stacjonarnych studiów doktoranckich i kadr naukowych oraz utrzymaniem uczelni, w tym na remonty. Przy podziale kwoty dotacji pomiędzy uczelnie uwzględnia się składnik badawczy14.
Warto zauważyć, że w opinii ekspertów Grupy Roboczej Komitetu ds.
Badań Naukowych i Technicznych, która oceniła system finansowania dzia‑
łalności B&R w pięciu krajach europejskich, na największe uznanie zasłu‑
guje brytyjski system finansowania badań naukowych ze środków publicz‑
nych. W systemie tym poza przydzielaniem środków na badania naukowe na zasadach konkurencyjnych, także alokacja dotacji ogólnych dla uczelni wyższych następuje z uwzględnieniem dokonań naukowych jednostek. Na tym tle krytycznie zostały ocenione rozwiązania holenderskie. Istotną rolę
13 W zakresie kompetencji ministra pozostają przede wszystkim sprawy dotyczące:
– planu finansowego dotyczącego budżetu nauki, w tym poziomu finansowania Narodowego Centrum Nauki i Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, – finansowania działalności statutowej jednostek naukowych,
– finansowania inwestycji w zakresie dużej infrastruktury badawczej, – finansowania inwestycji budowlanych,
– finansowania współpracy międzynarodowej, – finansowanie działalności upowszechniającej naukę,
– ustanawiania i finansowania specjalnych programów i przedsięwzięć na rzecz rozwoju nauki.
14 Zob. rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 9 maja 2008 r.
w sprawie zasad podziału dotacji z budżetu państwa dla uczelni publicznych i niepu‑
blicznych, Dz.U. nr 89, poz. 544.
odgrywają tam bowiem dotacje ogólne przekazywane uczelniom wyższym na podstawie liczby studentów. Brak jest natomiast kryteriów podziału środków na te dotacje uwzględniających walory naukowe prowadzonych badań. Z kolei na Litwie, zdaniem ekspertów, przy asygnowaniu funduszy publicznych na badania naukowe i szkolnictwo wyższe należałoby w więk‑
szym stopniu uwzględniać elementy konkurencyjne, co powinno skutko‑
wać zmniejszeniem środków na finansowanie podstawowe15.
Zachęty podatkowe
Właściwie opracowane i wdrożone zachęty podatkowe mogą być rów‑
nie dobrym, a być może nawet prostszym instrumentem w stosowaniu niż bezpośrednie finansowanie z nakładów budżetowych przez państwo dzia‑
łalności badawczo‑rozwojowej w sektorze przedsiębiorstw.
W ostatnich latach wzrasta znaczenie zachęt podatkowych jako narzę‑
dzia w prowadzeniu polityki państwa w odniesieniu do działalności B&R. Do skutecznego stosowania zachęt podatkowych w tym zakresie nakłania także Unia Europejska. Stąd coraz więcej państw członkowskich dostosowało lub wprowadziło zachęty podatkowe na rzecz badań i rozwoju w celu zwiększenia inwestycji na tym polu. Obecnie są one stosowane w 15 państwach członkow‑
skich jako część zróżnicowanego pakietu instrumentów pomocy publicznej.
Istnieje duża różnorodność rozwiązań dotyczących zachęt podatkowych na rzecz działalności badawczo‑rozwojowej wśród państw członkowskich.
Formy tych zachęt zależą od ogólnej polityki podatkowej państwa, struk‑
tury przemysłu czy działalności sektora prywatnego w dziedzinie badań i rozwoju. Najczęściej spotykanymi instrumentami zachęt podatkowych ukierunkowanych na działalność B&R są ustanawiane w podatkach docho‑
dowych ulgi podatkowe, które pozwalają albo na odliczenia od dochodu, albo na odliczenia od kwoty podatku w odniesieniu do nakładów poniesio‑
nych na badania i rozwój, a także odroczenia płatności podatku (przeważ‑
nie przybierają one formę zgody na przyspieszoną amortyzację).
Wydaje się, że obecnie odliczenia od podatku są bardziej popularne od odliczeń od dochodu. Pierwsze umożliwiają odliczenie od podatku kwoty stanowiącej określony ułamek wydatków poniesionych na badania i rozwój.
Drugie pozwalają na odliczenie od dochodu kwoty wydatków zrealizowa‑
nych na badania i rozwój w wymiarze większym niż wynosi ich rzeczywista wartość. Poziom obowiązujących ulg podatkowych w państwach UE jest
15 Recommendation of the final report of the Working Group on Policy Mix, Scien‑
tific and Technical Research Committee, 13 grudnia 2007 r.
zróżnicowany (tabela 2). Różne rozwiązania obowiązują także w odniesie‑
niu do kosztów badań i rozwoju kwalifikujących się do ulgi podatkowej16. Zachęty podatkowe dotyczą przede wszystkim wydatków bieżących pokry‑
wających głównie koszty zatrudnienia oraz pozostałe bieżące koszty badań i rozwoju. Jedynie kilka państw UE dopuszcza także odliczenie wydatków kapitałowych. Zazwyczaj dotyczy to infrastruktury badawczej oraz wypo‑
sażenia i jest limitowane tylko do określonej części poniesionych wydat‑
ków. W większości państw ulgi pozostają neutralne dla rozliczania kosztów uzyskania przychodów związanych z badaniami i rozwojem17.
Wśród państw członkowskich UE, w których obowiązują zachęty po‑
datkowe na rzecz działalności badawczo‑rozwojowej, znajduje się również Polska. Przepisy ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych umożliwiają odliczenie od podstawy opodatkowania wydatków poniesionych przez podatnika na nabycie nowych technologii. Odliczenia związane z nabyciem nowej tech‑
nologii nie mogą przekroczyć 50% kwoty poniesionych wydatków.
Porównując polskie regulacje z zachętami podatkowymi obowiązujący‑
mi w innych państwach UE, można stwierdzić, że w wielu krajach funk‑
cjonują znacznie bardziej korzystne ulgi podatkowe z tytułu działalności B&R. Po pierwsze, choć odliczenie od podstawy opodatkowania określone w Polsce na poziomie 50% poniesionych wydatków należy do jednej z naj‑
wyższych ulg, to Czechy, Węgry i Wielka Brytania są znacznie bardziej hoj‑
ne pod tym względem. W Czechach i na Węgrzech od podstawy opodatko‑
wania można odliczyć bowiem 100% kosztów bezpośrednich poniesionych na badania i rozwój18. Na Węgrzech istnieje ponadto możliwość 200% od‑
liczenia od podstawy opodatkowania kosztów bezpośrednich badań pod‑
stawowych, badań stosowanych i badań rozwojowych, jeśli badania takie są prowadzone we współpracy z instytucją badawczą sektora publicznego (instytucją powołaną przez szkołę wyższą lub Węgierską Akademię Nauk
16 Powszechnie wyróżnia się trzy podstawowe rodzaje wydatków związanych z pro‑
wadzeniem działalności badawczo‑rozwojowej: wydatki na wynagrodzenia i składki na ubezpieczenia społeczne, pozostałe wydatki bieżące oraz wydatki kapitałowe.
17 Commission staff working document – Annex to the Communication from the Commission to the Council, the European Parliament and the European Economic and Social Committee – Towards a more effective use of tax incentives in favour of R&D {COM(2006) 728 final}, SEC/2006/1515 final, s. 14.
18 W ten sposób koszty bezpośrednie związane z badaniami i rozwojem są w prak‑
tyce odliczane dwukrotnie. Po raz pierwszy przy okazji ustalania dochodu podlegają‑
cego opodatkowaniu oraz powtórnie z tytułu ulgi podatkowej w postaci odliczenia od podstawy opodatkowania.
Tabela 2. Przegląd zachęt podatkowych na rzecz działalności badawczo‑rozwojowej stosowanych w wybranych pań‑ stwach UE PaństwoWysokość ulgiRodzaj wydatkówRodzaj ulgi podatkowej Austria – specjalna ulga z tytułu wydatków na B&R125%wydatki bieżąceodliczenie od dochodu** – alternatywnie kredyt podatkowy*8%wydatki bieżąceodliczenie od podatku*** Belgia – specjalna ulga na wydatki kapitałowe113,5%koszty maszyn i budynkówodliczenie od dochodu – alternatywnie kredyt podatkowy33,99%koszty zakupu lub wartość inwestycyjna warto‑ ści niematerialnych i prawnych oraz rzeczowego majątku trwałego
odliczenie od podatku Czechy specjalna ulga z tytułu wydatków na B&R200%wydatki bieżąceodliczenie od dochodu Dania – współpraca sektora badawczo‑rozwojowego z uczelniami wyższymi150%wydatki bieżąceodliczenie od dochodu Francja kredyt podatkowy z tytułu wydatków na B&R: – dla wydatków do wysokości 100 mln euro30%wydatki bieżąceodliczenie od podatku – dla wydatków ponad kwotę 100 mln euro5%wydatki bieżąceodliczenie od podatku Hiszpania – kredyt podatkowy z tytułu wydatków na B&R25%wydatki bieżąceodliczenie od podatku – uzupełniający kredyt podatkowy z tytułu wydatków na wynagrodzenia17%wydatki na wynagrodzeniaodliczenie od podatku – uzupełniający kredyt podatkowy z tytułu inwestycji w aktywa materialne i niematerialne9%koszty związane z inwestycjami w aktywa materialne (poza nieruchomościami) i niematerialne
odliczenie od podatku Holandia specjalne odliczenia w podatku od płac z tytułu wynagrodzeń pracowników badawczych: – dla wydatków do wysokości 110 mln euro
42%wydatki na wynagrodzeniaodliczenie od dochodu – dla wydatków ponad kwotę 110 mln euro14,2%wydatki na wynagrodzenia odliczenie od dochodu
