Komparatystyka kulturowa : interpretacja i egzystencja

Andrzej Hejmej

Komparatystyka kulturowa :

interpretacja i egzystencja

Teksty Drugie : teoria literatury, krytyka, interpretacja nr 5 (125), 53-64

2010

Komparatystyka kulturowa:

interpretacja i egzystencja

Pro et contra

W sytuacji diagnozow ania stan u w spółczesnej ko m p araty sty k i literackiej ist­ n ieje nazbyt w iele powodów, które uniem ożliw iają p o dążanie in n ą drogą niż d ro ­ gą krytyki. Sprawa jest całkiem oczywista, dobrze znana h u m a n isto m na całym świecie, w szak „rozpraw ianie się” z k o m paratystyką - z pozycji sceptyka lub n a ­ wet przeciw nika jakichkolw iek projektów kom paratystycznych - okazuje się dzi­ siaj pow szechne, a w n ie k tó ry ch środow iskach w ręcz m odne. Próby negow ania b ad a ń kom paratystycznych pojaw iały się w rzeczyw istości od p oczątku p o p rzed ­ niego stulecia, o czym św iadczy najlepiej krytyczny szkic B enedetta Crocego La „letteratura comparata”1. N iew ątpliw ie, im bliżej końca X X w ieku, tym częściej pojaw iały się zasadne głosy obwieszczające a to tendencyjność studiów porów naw ­ czych, a to b ra k m etodologii2 i przygodny c h a rak te r działań kom paratystycznych3 (z b iegiem czasu przestaw ano już naw et mówić o kom paratystyce jako „m etodzie

B. C roce L a „letteratura comparata”, „La C ritica. R ivista di L ettera tu ra , Storia e F ilosofia” 1903 t. 1, s. 77-80.

L inia krytyki wyw odząca się od R ené W elleka: Kryzys literatury porównawczej [1958], przel. Z. Ł ap iń sk i, „ P a m ię tn ik L ite ra c k i” 1968 z. 3, s. 269-279 (także w: R. W ellek

Kryzys literatury porównawczej, przeł. I. S ieradzki, w: tegoż Pojęcia i problemy nauki o literaturze, przeł. A. Jaraczew ski, M. K aniow a, I. S ieradzki, wyb. i przedm .

H. M arkiew icz, PIW, W arszaw a 1979, s. 392-403).

Zob. P. B runel Le comparatiste est-il un Don Juan de la connaissance?, w: Rayonnement

de la littérature comparée. Fin d ’un millénaire, ed. P. D e th u ren s, O.-H. B onnerot,

Presses U n iv ersita ires de Strasbourg, S trasb o u rg 2000, s. 35-49.

3

54

m e to d ” i m etaliteratu ro zn aw stw ie), a to - ostatecznie - zm ierzch „trad y cy jn ej” k o m p a ra ty sty k i4.

Trzeba przy tym od raz u jasno pow iedzieć, iż usunięcie z pola w idzenia w spół­ czesnego literaturoznaw stw a k o m paratystyki (zarówno jako „dyscypliny” an a ch ro ­ nicznej, opierającej się na uniw ersalistycznym m yśleniu oraz m ocnych parad y g ­ m a tac h naukow ych, jak i p ro je k tu ponow oczesnego m yślenia, zasadzającego się na transgresyw ności oraz „słabej” interpretacji) nie rozw iązuje żadnej kwestii, rodzi zaledw ie kolejne n ie p o ro z u m ie n ia i pogłębia w zajem ną podejrzliw ość badaczy. In n y m i słowy, t o t a l n a k r y t y k a ko m p araty sty k i literackiej, podw ażająca za­ sadność w szelkich b ad a ń porów naw czych - z powodów zarów no ideologicznych (pozytyw istyczny genetyzm ; w spółczesna ilu zja d em o k ra c ji p rz e ra d zając ej się w „dem o n k rację”5), jak i m etodologicznych (niegdysiejsza pokusa m etan arracji; dzisiejsze p o stu laty bezparadygm atyczności) - okazuje się nie tylko bezcelowa, ale i karkołom na, wszak w spiera się najczęściej na m ocno zideologizow anych osą­ d ac h 6. N ie m oże także zadow olić k r y t y k a u m i a r k o w a n a , w ym ierzona w ge­ netyczny m odel kom p araty sty k i X IX w ieku czy m odel stru k tu raln o -sem io ty czn y w ypracow any w w ieku XX, bow iem p rzypom ina ona co najwyżej a k tu aln ą krytykę fo rm alizm u rosyjskiego (a szerzej: ujęć w iązanych z p arad y g m atem form alistycz- no -stru k tu ra listy cz n y m ), dokonyw aną w p erspektyw ie p o ststru k tu ra liz m u . O p o ­ dobieństw ie, rzecz jasna, nie decyduje ch a rak te r i zasadność argum entów , bo p rze­ cież pow ojenna kom paratystyka am erykańska zrodziła się m iędzy innym i ze sprze­ ciwu wobec postaw y badaczy spod zn a k u N ew Criticism, lecz sposób przeprow a­ dzenia krytyki - w ym odelow anie czy w yabstrahow anie jej p rze d m io tu , generali- zacje i skrajne uproszczenia, w ynikające, by tak rzec, z przesadnej „krótkow zrocz­ n ości” . N ie chcę tym sam ym pow iedzieć, że na przy k ład koncepcję Jean-M arie C a rré ’go z lat 50. X X w ieku, a m ianow icie p o stu lat doszukiw ania się określonych „stereotypów ” w różnorodnych lite ra tu ra c h narodow ych [„l’étude des relations

spi-G łosy o „śm ierci” kom p araty sty k i pojaw iają się począwszy od lat 90. w ieku XX. Zob.: S. B assnett Comparative Literature. A Critical Introduction, Blackwell, O xford, U K -C am b rid g e, M ass. 1993, s. 47; G .C h. Spivak Death o f a Discipline, C olum bia U niv ersity Press, N ew York 2003. Zob. także S. B assnett Reflections on Comparative

Literature in the Twenty-First Century, „C om parative C ritic al S tu d ies” 2006 vol. 3 no

1/2, s. 3-11 (zob. przekład: S. B assnett Literatura porównawcza w X X I w ieku, przel. I. Noszczyk, „Teksty D ru g ie ” 2009 n r 6, s. 111-118).

Zob. Z. Staw row ski Niemoralna demokracja, O śro d ek M yśli Politycznej-W yższa Szkoła E uro p ejsk a im . ks. Józefa T isch n era, K raków 2008, s. 205.

P rzykładem jest chociażby stanow isko A laina Badiou, który stw ierdza w sposób najbardziej lakoniczny: „N ie w ierzę zan ad to w lite ra tu rę porów naw czą” (A. Badiou

Petit manuel d ’inesthétique, Ed. d u Seuil, Paris 1998, s. 85). Zob. k o m en tarz E m ily

A p te r „Je ne crois pas beaucoup à la littérature comparée”. Universal Poetics and

Postcolonial Comparativism, w: Comparative Literature in an Age o f Globalization, ed.

H. Saussy, Jo h n s H o p k in s U niv ersity Press, B altim ore 2006, s. 54-62. 4

5

rituelles internationales”7], propozycję obciążoną b łę d am i kom p araty sty k i „trad y ­ cyjnej” (badania tzw. „związków faktycznych”, rapports de fa it) - m ożna traktow ać jako zapow iedź jednej z dzisiejszych o rien tacji w yznaczających k ie ru n k i p o szu k i­ w ań kom paratystycznych. Zw racam tylko uwagę na płynność i p rze n ik an ie się te n ­ dencji kom paratystycznych, bo nie będzie tu ta j chodzić an i o pobieżnie zarysowa­ ną krytykę um iarkow aną, an i - tym b ardziej - o krytykę to taln ą. Jeżeli istnieje obecnie potrzeba krytyki b ad a ń kom paratystycznych (a co do tego nie m a chyba żadnych w ątpliw ości), to zwłaszcza dotyczy to autokrytyki, przeprow adzanej „o d w e w n ą t r z ”, z pozycji badacza zajm ującego m iejsce w szyku rozm aitego po k ro ­ ju kom paratystów i dostrzegającego zagrożenia zw iązane z ak tu aln y m i p ro jek ta­ m i kom paratystycznym i.

K om paratystyka literack a, jak dobrze w iadom o, od daw na jest sceną polem icz­ nych debat i sporów, n ie jed n o k ro tn ie spektak u larn y ch , jak w p rzy p a d k u głosów René W elleka (The Crisis o f Comparative Literature, 1958), enfant terrible fra n cu ­ skiej k o m paratystyki René E tie m b le ’a (Comparaison n ’est pas raison: L a Crise de la littérature comparée, 1963)8, H e n ry ’ego H .H . R em aka (Comparative Literature, Its Definition and Function, 1961)9 czy G ayatri C h akravorty Spivak (Death o f a Discipli­ ne, 2003). N iew ątpliw ie w o statn ich la tac h najlepszym przy k ład em krytycznego spojrzenia na k o m paratystykę jest n iew ielkich rozm iarów książka Spivak głoszą­ ca hasło „śm ierci dyscypliny”10, k tóra jed n ak okazuje się p arad o k saln ie p róbą jej krytycznej rew izji i je d n y m z p ro jek tó w „now ej” k o m p a ra ty sty k i. Ów p ro jek t, w ym ierzony w „neokolonializm i globalizację” 11 (globalizację utożsam ian ą z u n i­ form izacją), eksponujący ideę „p lan etary zacji” 12 (planetarity), wiąże się w rzeczy­

7 Jean-M arie C arré, w pow szechnie znanej i w ielokrotnie przywoływanej przy różnych okazjach przedm ow ie do książki M arius-F rançois G uyarda L a littérature comparée, pisze: „K om paratystyka literacka jest gałęzią historii literatury: jest badaniem m iędzynarodow ych relacji duchow ych, rapports de fa it m iędzy Byronem i Puszkinem , G oethem i C arlylem , W alterem Scottem i A lfredem de Vigny, m iędzy dziełam i, inspiracjam i, a naw et życiem pisarzy należących do różnych lite ra tu r” (J.-M. C arré

Avant-Propos, w: M.F. G uyard L a littérature comparée, PUF, Paris 1958, s. 5).

8 F rag m en ty książki zostały p rzetłu m aczo n e na język polski: R. E tiem ble Porównanie

to jeszcze nie dowód, przel. W. B łońska, „P a m iętn ik L ite ra c k i” 1968 z. 3, s. 311-332; także w: Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, t. 2, oprac. H. M arkiew icz, W ydaw nictw o L iterack ie, K raków 1976, s. 217-243. K rytyka E tiem b le’a m iała pierw otnie postać p am fletu noszącego ty tu ł Littérature comparée,

où Comparaison n’est pas raison (R. E tiem ble Hygiène des lettres, t. 3: Savoir et goût,

G allim ard , P aris 1958, s. 154-174).

9 H .H .H . R em ak Literatura porównawcza - jej definicja i funkcja (1961), przeł. W. Tuka, w: Antologia zagranicznej komparatystyki literackiej, red. H. Janaszek-Ivanièkova, W arszaw a 1997, s. 25-36.

10 G .C h. Spivak Death o f a Discipline.

11 Tam że, s. 44.

56

w istości z dostrzeganiem różnic w dzisiejszym świecie i p ielęgnow aniem wielo- kulturow ości, z ro zu m ien iem „Innego” oraz p o ro zu m ien iem z „ In n y m i”, ze sku­ p ie n iem uw agi na w aru n k ach funkcjonow ania rozm aitych w spólnot i gru p spo­ łecznych, etnicznych, w yznaniow ych. Propozycja Spivak, upozorow ana na k ryty­ kę to ta ln ą , a będąca w istocie krytyką u m iarkow aną, dobrze p okazuje, iż nowa k o m paratystyka polega na etycznej odpow iedzialności i odkryw aniu, jeśli p o słu ­ żyć się fo rm u łą badaczki, „perform atyw ności k u ltu r ”13. W idać przy tym św ietnie (chociaż przy k ład to skrajny), że kom paratystyka nie m oże być trak to w an a jako dyscyplina naukow a, że zasadza się na in dyw idualnym d ziała n iu kom paratysty, w rażliw ości i św iadom ości p o stkolonialnej, że jest, by ta k pow iedzieć, n iekończą­ cym się procesem tra n sla c ji14 czy też p r a k t y k ą i n t e r p r e t a c y j n ą głęboko osadzoną w codziennej egzystencji.

Trzy komparatystyki

K om paratystyka jako form a b a d a ń literaturoznaw czych - kom paratystyka li­ teracka - podlegała rozm aitym transform acjom , dokonującym się zwłaszcza w h u ­ m anistyce drugiej połowy XX w ieku. Owe transform acje doprow adziły do wyod­ ręb n ie n ia się jej now ych n u rtó w badaw czych - kom paratystycznych studiów in- te rd y sc y p lin a rn y c h 15 (na przełom ie lat 60. i 70.) oraz k o m paratystycznych stu ­ diów k u lturow ych (na przełom ie lat 80. i 90.). U jm ując rzecz n ajprościej, m ożem y dziś pow iedzieć, iż w polu ko m p araty sty k i literackiej w spółistnieją trzy za sa d n i­ cze te n d en cje, któ re nazyw am tu ta j um ow nie: k o m p a r a t y s t y k ą „ t r a d y - c y j n ą ”, k o m p a r a t y s t y k ą i n t e r d y s c y p l i n a r n ą oraz k o m p a r a t y s ­ t y k ą k u l t u r o w ą 16. O sta tn ia jest n a jb ard zie j zróżnicow ana - w jej obrębie um ieszcza się m iędzy in n y m i ak tu aln e studia n a d przekładem , studia etniczne i postkolonialne, studia fem inistyczne, genderow e i studia queer, stu d ia n a d to ż­

13 Tam że, s. 13.

14 G. S tein er Czym jest komparatystyka literacka?, przeł. A. M atkow ska, „P orów nania” 2005 n r 2, s. 13-26; G. S tein er Po Wieży Babel. Problemy języka i przekładu, przeł. O. i W. Kubińscy, U niversitas, K raków 2000 (rozdz. 1.: Rozumienie jako przekład, s. 27-88).

15 In terd y scy p lin arn o ść w p rz y p ad k u nowoczesnej k o m paratystyki rozum ie się czasam i bardzo szeroko: jako w aru n ek - należałoby tutaj pow iedzieć -

k o m paratystyki kulturow ej (zob. T. Sław ek Literatura porównawcza: między lekturą,

polityką i społeczeństwem, w: Polonistyka w przebudowie. Literaturoznawstwo - wiedza o języku - wiedza o kulturze - edukacja. Zjazd Polonistów, Kraków 22-25 września 2004,

t. 1, red. M. C zerm iń sk a i in., U niversitas, K raków 2005, s. 395).

16 Zob. A. H ejm ej: Interdyscyplinarność i badania komparatystyczne, w: tegoż M uzyka

w literaturze. Perspektywy komparatystyki interdyscyplinarnej, U niversitas, K raków

2008, s. 81-107; Dialogowość i komparatystyka, w: Dramatyczność i dialogowość

w kulturze, red. A. K rajew ska, D. U licka, P. D obrow olski, W ydaw nictw o N aukow e

sam ością kulturow ą, tzw. studia perform atyw ne czy studia in te rm ed ia ln e . Kom- p aratystyka kulturow a, w o d ró żn ien iu od dw óch pozostałych nurtów , spraw ia też niew ątpliw ie najwięcej problem ów term inologicznych: określa się ją czasam i - p rzede w szystkim w k ręgu anglojęzycznym - m ia n em ko m p araty sty k i „now ej” 17 (m.in.: S usanne B assnett, Steven T ötösy de Z epetnek, G ayatri C h akravorty Spi­ vak, E m ily A pter), czasam i m ia n em „k u lturoznaw czej” 18 (Piotr R ogulski, A dam F. Kola, Elw ira M. G rossm an) czy „nie-klasycznej” 19 (Adam F. Kola), czasam i też - p rzy niezb ęd n y m jed n ak założeniu, iż k o m paratystyka „tradycyjna” nie m a racji b y tu w ponow oczesnym literaturoznaw stw ie - po p ro stu m ia n em „lite ra tu ry po- rów naw czej”20/ ”k o m p a ra ty sty k i”21 tout court (Tadeusz Sławek) bądź „kom p araty ­ styki lite ra c k ie j”22 (Tomasz Bilczewski).

W y o d rę b n ien ie owych trz e c h te n d e n c ji w p o lu k o m p a ra ty sty k i lite ra c k ie j, m ianow icie ko m p araty sty k i tradycyjnej, k o m paratystyki interd y scy p lin arn ej oraz ko m p araty sty k i kulturow ej - to najp ro stszy z m ożliw ych podziałów, k o ntrow er­ syjny, aczkolwiek, w m oim p rze k o n an iu , n ie unikniony. K ontrow ersyjny z dwóch powodów.

Po pierw sze, mówiąc o poszczególnych rodzajach czy trybach b ad a ń porównaw ­ czych, akcentuje się zaledwie ich ogólną specyfikę problem ową; kom paratystyka interdyscyplinarna na przykład (obejm ująca - oprócz zjawisk literackich - także zjawiska pozaliterackie, m iędzyartystyczne, interm edialne i m ultim edialne) pozo­ staje w opozycji względem kom paratystyki tradycyjnej jako dyscypliny wyłącznie

17 Zob.: S. B assnett Comparative Literature; S. T ötösy de Z ep e tn e k A New Comparative

Literature as Theory and M ethod, w: tegoż Comparative Literature. Theory, Method, Application, R odopi, A m ste rd am -A tla n ta 1998; G .C h. S pivak Death o f a Discipline;

E. A p ter The Translation Zone. A N ew Comparative Literature, P rin c eto n U niversity Press, P rin c e to n -O x fo rd 2006.

18 Zob.: Badania porównawcze. Dyskusja o metodzie, Radziejowice, 6-8 lutego 1997 r., red. A. N ow icka-Jeżow a, Św iat L iterack i, Izab elin 1998, s. 131; A.F. Kola,

Nie-klasyczna komparatystyka. W stronę nowego paradygmatu, „Teksty D ru g ie ” 2008

n r 1-2; E.M . G rossm an Blaski i cienie globalizacji, czyli problemy polonistyki

w badaniach komparatystycznych, „Teksty D ru g ie ” 2009 n r 6.

19 A.F. Kola Nie-klasyczna komparatystyka.

20 Notabene form ułę „ lite ra tu ra porów naw cza” po d d ał niegdyś krytyce H en ry k

M arkiew icz, p roponując w z am ian określenia: „kom paratystyka lite rac k a ” lub „porów naw cze b a d an ia lite rac k ie ” (H. M arkiew icz Zakres i podział

literaturoznawstwa porównawczego, w: tegoż Przekroje i zbliżenia dawne i nowe. Rozprawy i szkice z wiedzy o literaturze, PIW, W arszaw a 1976, s. 415).

21 T. Sław ek Literatura porów naw cza..., s. 389-401.

22 T. Bilczewski Komparatystyka literacka jako sztuka interpretacji w kontekście badań nad

przekładem (rozpraw a dok to rsk a, K raków 2008; m aszynopis). Zob. T. Bilczewski Komparatystyka i interpretacja. Nowoczesne badania porównawcze wobec translatologii,

58

filologicznej. Jednak zasadnicze kontrow ersje bu d zi linia dem arkacyjna, przebie­ gająca m iędzy ostro krytykow aną dzisiaj kom paratystyką „tradycyjną” a kom para- tystyką kulturow ą. Łatwo bow iem sform ułować tutaj elem entarny zarzut, iż kom ­ paratystyka tradycyjna upraw iana w jakiejkolw iek postaci ma w istocie zawsze cha­ rak te r kulturow y. A rgum entacja to, oczywiście, słuszna, stąd też należałoby dopo­ w iedzieć, iż w przypadku kom paratystyki kulturow ej, nowej kom paratystyki, ak­ centuje się znaczenie p rzem ian dokonujących się za spraw ą zw rotu kulturow ego23. Chodzi, w największym skrócie, o zarzucenie literatu ro cen try zm u (literaturę tra k ­ tuje się jako jedną z m ożliwych praktyk kulturow ych24) i zaakceptow anie sytuacji znacznego „pogorszenia się” w arunków in te rp re tac ji (niektórzy posługują się n a ­ wet przy tej okazji wymowną form ułą: „zwrot antypozytyw istyczny dopełniony”25). Po drugie, trójczłonow y podział n ie w prow adza rady k aln y ch rozstrzygnięć (czy - pożądanych przez w ielu literaturoznaw ców - „w ykluczeń”), które akcentow ały­ by przełom y w h isto rii rozw oju k om paratystyki, dynam ikę i k ie ru n k i p rze k szta ł­ ceń (kom paratystyka in terd y scy p lin arn a zapow iada przecież kom paratystykę k u l­ turow ą i w jakiejś m ierze w spółistnieje z nią dzisiaj, jeśli uw zględnić chociażby n u rt tzw. studiów interm ed ialn y ch ). N a tu ra ln ie , ową dynam ikę przek ształceń n ie ­ tru d n o naszkicow ać „jedno k ieru n k o w o ”, uchw ycić w rozw oju historycznym , co św ietnie pokazuje Tom asz Bilczew ski, m ówiąc o czterech strateg iach kom paraty- stycznego działania: „ i n k o r p o r a c y j n e j ”, „ i n t e r k o r p o r a l n e j ” / „ i n t r a - k o r p o r a l n e j ”, „ t r a n s k o r p o r a l n e j ” o raz „ p l u r i k o r p o r a l n y c h w s p ó l n o t ”26. Pierw szą - strategię in korporacyjną - łączy się z te o riam i wpływu (z propozycjam i „szkoły fra n c u sk ie j”, utrw alającym i od w ieku X IX frankocen- tryzm ), d rugą - strategię in te rk o rp o ra ln ą /in tra k o rp o ra ln ą - z refleksją in te rd y ­ scyp lin arn ą (z ro zp rze strzen ian ie m się koncepcji H e n ry ’ego H .H . R em aka, sfor­ m ułow anej w latach 60. X X w ieku w obrębie „szkoły am ery k ań sk iej”, podw ażają­ cej pozytyw istyczny sposób m yślenia fran cu sk ich kom paratystów ), trzecią - stra­ tegię tra n sk o rp o ra ln ą - ze w zrostem zain tereso w an ia p rze k ład e m w la ta c h 70. i zw rotem translatologicznym , k tóry przypieczętow uje raport B ern h eim era27 z 1993 roku), czw artą - strategię p lu rik o rp o ra ln y c h w spólnot - z kultu ro w y m p lu ra li­ zm em , to znaczy dojściem do głosu w la tac h 90. „nowych (in ter)dyscyplin”: stu ­

23 Zob. m .in. A. B urzyńska Kulturowy zwrot teorii, w: Kulturowa teoria literatury.

Główne pojęcia i problemy, red. M. P. M arkow ski, R. Nycz, U niversitas, K raków 2006,

s. 41-91.

24 The Bernheimer Report, 1993: Comparative Literature at the Turn o f the Century, w: Comparative Literature in the Age o f Multiculturalism, ed. C h. B ernheim er, Joh n s

H o p k in s U niv ersity Press, B a ltim o re -L o n d o n 1995, s. 42.

25 A. Szahaj Z w rot antypozytywistyczny dopełniony (zamiast wstępu), w: Filozofia i etyka

interpretacji, red. A.F. Kola, A. Szahaj, U niversitas, K raków 2007, s. 7-14.

26 T. Bilczewski Cztery strategie: od inkorporacji do plurikorporalnych wspólnot, w: tegoż

Komparatystyka i interpretacja, s. 58-74.

diów etnicznych, postkolonialnych, fem inistycznych itd., które zyskują uprzyw i­ lejow ane m iejsce w tom ie przygotow anym przez kom paratystów am ery k ań sk ich 28, zaw ierającym rap o rt H au n a Saussy z 2004 roku.

W ym ienione przez Tom asza Bilczewskiego i wzorcowo w ręcz opisane „stra te­ gie” nie bu d zą najm niejszego sprzeciw u - pro b lem jed n ak w tym , że nie tw orzą one (podobnie jak trzy proponow ane tu ta j n u rty k om paratystyki) zam kniętych rozdziałów w h isto rii b ad a ń porównaw czych, że n ie tylko wciąż k o n k u ru ją ze sobą, ale też p rze n ik ają się i w spółistnieją w dzisiejszej kom paratystyce. U trzym ują się co praw da n ad a l o p inie o konserw atyw nej „szkole fra n cu sk iej” i zrywającej z jak i­ m ikolw iek przejaw am i konserw atyzm u „szkole am ery k ań sk iej” (inaczej bow iem rozkładają się w n ich akcenty: studia p ostkolonialne na przykład, sytuow ane w cen­ tru m zainteresow ania drugiej szkoły, są nied o cen ian e czy św iadom ie b agatelizo­ w ane przez zw olenników pierw szej29), niem n iej wielogłos kom paratystyczny jest czym ś zu p ełn ie n a tu ra ln y m w obydwu p rze strzen iac h refleksji. W ystarczy przy­ wołać systemowe, konstruktyw istyczne koncepcje Stevena T ötösy de Z epetneka, lokujące się w obrębie „szkoły am ery k ań sk iej”, aczkolwiek ew identnie zm ierzają­ ce do utrzy m an ia ko m p araty sty k i w ryzach naukow ości (wyrazem tego chociażby program ow e ujęcie dziesięciu „zasad ogólnych L ite ra tu ry Porów naw czej”30), czy przyjrzeć się francuskim propozycjom pom ieszczonym w zbiorowych publikacjach, chociażby w Le comparatisme aujourd’hui31 (1999), bąd ź w ta k ich książkach, jak La littérature comparée Yves’a C hev rela32 (19 8 9). P rzen ik an ie się rozm aitych kon cep ­ cji ko m p araty sty k i w idać doskonale i w polsk ich b ad a n ia ch porównaw czych, k tó ­ re w yróżnia sk ą d in ąd szczególna żywotność ko m p araty sty k i „tradycyjnej” (inna p rzy tym rzecz, iż k o m paratystyka in te rd y scy p lin arn a jest tu n ie jed n o k ro tn ie zu ­

28 Comparative Literature in an Age o f Globalization.

29 Zob. J.-M . M oura Études postcoloniales, études de l’exotisme européen. L’autre et l’ailleurs

des lettres européennes, w: L a recherche en littérature générale et comparée en France en 2007. Bilan et perspectives, ed. A. Tom iche, K. Zieger, Presses U n iv ersitaire s de

V alenciennes, V alenciennes 2007, s. 313-324; Critique postcoloniale et échanges

culturels, w: Frontières et passages. Les échanges culturels et littéraires, A ctes d u X X V IIIe

C ongrès de la Société F ran çaise de L itté ra tu re G énérale et C om parée, R ouen 15-17 octobre 1998, ed. Ch. F oucrier, D. M ortier, P u b lica tio n s de l’U niversité de R ouen, R ouen 1999; Postcolonialisme et comparatisme (h ttp://w w w .vox-poetica.org/sflgc/ b ib lio /m o u ra .h tm l).

30 S. T ötösy de Z e p e tn e k N ow a Literatura Porównawcza jako teoria i metoda, przeł. A. Zaw iszew ska, A. Skrendo, w: Konstruktywizm w badaniach literackich. Antologia, red. E. K uźm a, A. Skrendo, J. M adejski, U niversitas, K raków 2006, s. 351-355 (pierw odruk: S. T ötösy de Z e p e tn e k Comparative Literature).

31 A kcentuje się tam pięć zag ad n ień w spółczesnej k om paratystyki, w śród których zn ajd u ją się: 1. m it w lite ratu rze ; 2. estetyka recepcji; 3. im agologia; 4. relacje lite ra tu ra - in n e sztuki; 5. dydaktyka (Le comparatisme aujourd’hui, ed. S. B allestra- -Puech, J.-M . M oura, U niversité C h arles de G aulle-L ille 3, V illeneuve d ’A scq 1999).

09

p ełn ie po m ijan a lub przesuw ana w n ie zn a n e rejo n y refleksji h u m a n isty c zn e j33, zaś k om paratystyka k ulturow a traktow ana z w ielką podejrzliw ością). P rzykładem zd erzania rozbieżnych poglądów okazuje się n ie tylko tom sprzed dziesięciu lat, reje stru jąc y otw artą debatę - Badania porównawcze. Dyskusja o metodzie34 (1998), ale i niedaw no w ydany zbiór prac - sytuujący się, niestety, na uboczu radziejow ic- kiej dyskusji - Regionalne, narodowe, uniwersalne. Literatura i media w perspektywie komparatystycznej (2 0 05)35.

„Dyscyplina nom adyczna”

K om paratystyka literacka jako form a (m eta)literaturoznaw czego d ziałania n i­ gdy nie zyskała - w brew w ysiłkom p a ru pokoleń kom paratystów , podejm ow anych w dw óch o statn ich stuleciach - an i stabilnego in stru m e n ta riu m , an i też n iezbęd­ nego u g ru n to w an ia m etodologicznego, b y m ożna było m ów ić o au tonom icznej dyscyplinie (uważana jest zresztą n ierzadko za „naukę p om ocniczą” czy to lite ra ­ turoznaw stw a, czy to dzisiejszych studiów n a d p rze k ład e m 36). N iew iele pom agały liczne p o stu laty i p rogram y w celu tw orzenia ko m p araty sty k i na m ocnych fu n d a ­ m e n tac h naukow ych - na biegłej znajom ości w ielu języków obcych i dogłębnej znajom ości rozm aitych rzeczyw istości kulturow ych, co sk ą d in ąd akcentow ały cho­ ciażby ra p o rty am ery k ań sk ich k o m p a ra ty stó w sp rzed k ilk u dekad, tzw. rap o rt Levina z ro k u 1965 i tzw. rap o rt G reene’a z ro k u 197537. Istn ia ły zawsze ró żn o ­ rodne kom paratystyki: począwszy od pierw szych projektów kom paratystycznych sytuow anych ew identnie w X IX w ieku w zględem n au k p rzyrodniczych38, po p ro ­

33 Zob. H. Janaszek-Ivanickova O współczesnej komparatystyce literackiej, PW N , W arszaw a 1980, s. 165.

34 Badania porównawcze. Dyskusja o metodzie.

35 Regionalne, narodowe, uniwersalne. Literatura i media w perspektywie komparatystycznej,

red. G. Borkowska, B. D arsk a, A. S taniszew ski, In sty tu t D zien n ik arstw a i K om unikacji Społecznej. U niw ersytet W arm ińsko-M azurski, O lsztyn 2005. C h arak tery sty czn e jest zwłaszcza koncyliacyjne stanow isko Teresy Kostkiewiczowej

Komparatystyka a nowsze tendencje w nauce o literaturze (tam że, s. 29-37).

36 K om paratystyka lite rack a traktow ana jest jako n au k a pom ocnicza

literatu ro zn aw stw a m iędzy in n y m i przez H e n ry ’ego H .H . R em aka (Literatura

p o r ó w n a w c z a ., s. 29), z kolei jako n a u k a pom ocnicza nowych studiów nad

przekładem (Translation Studies) m iędzy in n y m i przez S usanne B assnett (From

Comparative Literature to Translation Studies, w: tejże Comparative Literature, s. 161).

37 Zob. The Levin Report, 1965, w: Comparative Literature in the Age o f Multiculturalism, s. 21-27; The Greene Report, 1975 (tam że, s. 28-38).

38 O kreślenie w języku fran cu sk im „litté ratu re co m p arée”, pojaw iające się w pierw szej połowie X IX w ieku (np. F J.M . N oël, F. de La Place, Cours de littérature comparée.

Leçons françaises de littérature et de morale, P aris 1816), naw iązuje m iędzy in n y m i do

form uły G eorges’a C u v iera Leçons d ’anatomie comparée (pięć tom ów opublikow anych w latach 1800-1805).

jekty późniejsze - akcentujące aliaże z socjologią, psychologią, filozofią, a n tro p o ­ logią, stu d iam i kultury.

Ten stan rzeczy nie ulega obecnie zasadniczym zm ianom , stąd też daje się po d ­ trzym ać trafn ą tezę W altera M osera, iż k om paratystyka - zwłaszcza ponowoczes- na - to „dyscyplina no m ad y czn a”39 (une discipline nomade). K onsekw encje tego są aż n ad to w idoczne w p o lu dzisiejszej k o m p a ra ty sty k i k ulturow ej: po pierw sze, w yrasta ona z wszelkiego ro d za ju przejaw ów kulturow ej m arginalizacji, o których m ów ił George S teiner w w ykładzie Czym jest literatura porównawcza?, in a u g u ru ją ­ cym działalność k ated ry k o m p a ra ty sty k i na uniw ersytecie oksfordzkim w roku 19 9 440, czy szerzej: z „doświadczenia atopii we współczesnej p rzestrzeni kulturow ej, politycznej i społecznej”41, z wyobcow ania i alienacji ponow oczesnego człowieka; po drugie - odnosi się do rozm aitych sfer problem ow ych, ta k ich m iędzy innym i jak: „p rz ek ła d ”/p rze k ła d a ln o ść , tożsam ość i podm iotow ość, ciało i płeć, w ielokul- turow ość, in te rkulturow ość, globalizacja, interm ed ialn o ść etc., co ro d zi ró żn o ro d ­ ne sposoby ko n cep tu alizacji, wytw arza in d yw idualnie w yprofilow ane, niew spół­ m iern e i - siłą rzeczy - skonfliktow ane dyskursy; po trzecie - staje się, jak zauw a­ ża D an ie l-H e n ri Pageaux, „ o t w a r t ą e t n o g r a f i ą ”42, której jakakolw iek in ­ stytucja (jakakolw iek form a in stytucjonalizacji) najw yraźniej przeszkadza.

W p rzy p a d k u ko m p araty sty k i kulturow ej - „dyscypliny n om adycznej” - tr u d ­ no o jakiekolw iek próby ustalen ia zak resu b ad a ń czy naw et najb ard ziej ogólnych form uł badaw czych, bow iem idzie z reguły o indyw idualnie, w jakiejś m ierze jed­ norazowo zakreśloną perspektyw ę - w zależności od interpretow anego te k stu (in­ terpretow anych tekstów ) i dośw iadczenia in te rp re tu ją ceg o p odm iotu. O znacza to, iż p u n k t w idzenia n arzuca, z jednej strony, sam a lite ra tu ra , stanow iąca w ciąż o epi- steme w szelkich form uł ko m p araty sty k i literackiej (nieuw zględnienie tego fak tu pow oduje p rze ro d z en ie się m im o ch o d e m k o m p a ra ty sty k i kultu ro w ej w stu d ia k u ltu ry ), z drugiej zaś - indyw idualne dośw iadczenie kom paratysty, bycie w okreś­ lonej rzeczywistości kulturow ej. Innym i słowy, wszystko, co da się ustalić w zw iązku z d z ia ła n ie m k o m p a ra ty sty c zn y m , zam yka się w ła ń cu c h u : e g z y s t e n c j a - t e k s t - i n t e r p r e t a c j a , który jed n i sk łonni są sytuować w perspektyw ie n o ­ w oczesnej h erm e n e u ty k i (np. George S teiner i jego zw olennicy), in n i z kolei

-39 W. M oser L a Littérature Comparée et la crise des études littéraires, „Revue C an ad ien n e de L itté ra tu re C o m p arée” 1996 n r 23, s. 43. Podkreśl. m oje - A.H.

40 Jak p odkreśla S teiner: „to co się stało z p ro g ram am i czy in sty tu ta m i lite ratu ry porównawczej w am erykańskiej akadem ii, pow stało z m arg in alizacji, z częściowo społecznego o d rz u tu ” (G. S te in e r What is Comparative Literature?, s. 148). Zob. E. A p ter Comparative Exile. Competing Margins in the History o f Comparative

Literature, w: Comparative Literature in the Age o f M ulticulturalism, s. 87.

41 Zob. A. D ziad ek Atopia - stadność i jednostkowość, „Teksty D ru g ie ” 2008 n r 1/2, s. 237-243.

42 D .-H . Pageaux Littérature comparée et comparaisons, „Revue de L itté ra tu re

62

w perspektyw ie n eopragm atyzm u (np. S tanley F ish i wyznawcy jego „wspólnot in ­ te rp retac y jn y ch ”). O ścisłym zw iązku refleksji kom paratystycznej z in d yw idual­ nym dośw iadczeniem przy p o m in ają dzisiaj w łaściw ie wszyscy kom paratyści p o ­ zostający w orbicie oddziaływ ania „szkoły am ery k ań sk iej”, przy p o m n iał też n ie ­ daw no polskim literatu ro zn aw co m Tadeusz Sławek. A utor szkicu Literatura po­ równawcza: między lekturą, polityką i społeczeństwem określa kom paratystykę jako „ s p o j r z e n i e p o z a s y s t e m o w e ” . Indyw idualne d ziałanie k om paratysty i po- now oczesne ro zu m ien ie interd y scy p lin arn o ści oznacza w tym w ypadku: „(1) kry ­ tyczną relację z istniejącym i p o d ziałam i dyscyplin i w łaściw ym i im h erm etyczny­ m i dyskursam i; (2) ham ow anie te n d en c ji do to talizacji na rzecz szanow ania róż­ n ic y i o d ręb n o śc i [...]; (3) p o zn a w an ie o g ran ic ze ń , a n ie dozn aw an ie złu d n ej w szechw iedzy [ ,..] ”43.

Bez w ątpienia jednym z charakterystycznych sym ptom ów k o m paratystyki k u l­ tu ro w ej, „sp o jrz en ia pozasystem ow ego”, jest ponow oczesne ro z u m ie n ie in te r ­ d yscyplinarności, id ei „In n e g o ”/„ in n o ś c i”, k w estii p o zn an ia. Tow arzyszy te m u zazwyczaj, jak w p rzy p a d k u Sławka, rad y k aln y gest o d cinania się od k o m p a ra ty ­ styki tradycyjnej, pozw alający wyeksponow ać odrębność perspektyw y antropolo- giczno-kulturow ej. Szukając jednakże argum entów na rzecz ko m p araty sty k i k u l­ turow ej i obnażając przy okazji k ard y n aln e grzechy ko m p araty sty k i tradycyjnej, n ie wystarczy, jak sądzę, mówić stronniczo o „to taliza cji”, dyskursie kolonizatora i n acjo n alizm ie kulturow ym , o su p rem acji i rozm aitych centryzm ach, o eksklu- zji, in k o rp o racji i b łędzie kulturow ego zaw łaszczenia, k tóry fundow ał (funduje) w szelkie b adania spod znaku dawnej wpływologii. D la w spółczesnych n urtó w kom ­ p aratystyki, pow stających pod h asłam i d em okracji - „d em o n k racja” okazuje się realnym niebezpieczeństw em , in n y m i słowy: nieobce są im , jak to eufem istycznie określa Teresa W alas, „»słabe« to ta liz ac je”44. N iew ykluczone więc, że i k o m p a ra­ tystyka kulturow a, p o dejm ująca oficjalnie w alkę o zniesienie projektów to ta lita r­ nych, alienujących kulturow o, represyjnych wobec człow ieka, staje się już dzisiaj w pew nych przejaw ach now ą, dostosow aną do aktu aln y ch realiów form ą kom pa- ra ty sty k i „ tra d y c y jn e j” - fo rm ą n e o k o lo n ia liz m u (sk ą d in ą d d o strze g ają ta k ie zagrożenie n iektórzy kom paratyści, m iędzy in n y m i G ayatri C h akravorty Spivak i E m ily A p ter45). Sygnalizow ane k om plikacje, zw iązane - najogólniej rzecz b io ­ rąc - z eksponow aniem p artykularnych interesów i istnieniem , by użyć języka Jeana B a u d rilla rd a , „podszytego a ltru iz m u ”, o d słaniają słabe, jeszcze nie dość dobrze w idoczne strony ko m p araty sty k i kulturow ej. D ostrzeganie tego rod zaju niebez­ pieczeństw nie prow adzi tu ta j do rezygnacji z m ożliw ości, jakie dają w spółczesne b ad a n ia kom paratystyczne, a tylko prow okuje do sform ułow ania niezbędnej ko n ­

43 T. Sław ek Literatura porów naw cza..., s. 395. Podkreśl. m oje - A.H.

44 T. W alas Historia literatury w perspektywie kulturowej - dawniej i dziś, w: Kulturowa

teoria literatury, s. 134.

45 Zob.: G .C h. S pivak Death o f a Discipline, s. 44; E. A p te r The Translation Zone, s. 102-103.

kluzji. G łów ną w adą k o m p araty sty k i kulturow ej („tradycyjnej”, „in terd y scy p li­ n a rn e j”, jakiejkolw iek zresztą) jest przede w szystkim t e n d e n c y j n a i n t e r ­ p r e t a c j a (efekt „użycia” literatury, przesadnej absolutyzacji intentio lectoris, nad- rozu m ien ia, n ad in te rp re to w a n ia 46), in te rp re tac ja pow odow ana z góry założonym i d iagnozam i i ideologiczną - w jakim kolw iek w ym iarze opresyw ną k u lturow o - a r­ gum entacją.

R easum ując: kom paratystyka k ulturow a - n iezależnie od zorientow ania in d y ­ w idualnych propozycji (studia n a d p rzekładem , studia m niejszościow e, fem in i­ styczne, postkolonialne, perform atyw ne, in te rm ed ia ln e itd.) - to p r a k t y k a i n ­ t e r p r e t a c y j n a z w i ą z a n a z l i t e r a t u r ą . Ową p raktykę in te rp re tac y jn ą łączyłbym , po pierw sze, z sytuacją przygodnej k o n te k stu a liza cji zjaw isk literac­ kich (i zw iązanych z n im i zjaw isk n ie lite ra ck ich ), u fundow aniem relacji, która raczej „wytwarza się” w teraźniejszości in te rp re ta to ra - hic (et nunc) - n iż „jest”; po drugie - w konsekw encji - z brikolażow ym sposobem postępow ania, z koniecz­ nością w ypracow yw ania za każdym razem nieco innego języka in terpretacyjnego, co narzuca podejście idiograficzne i sk u tk u je stu d iu m p rzy p a d k u [casestudies]; po trzecie - z działan iem kom paratystycznym („słabą” in te rp re tac ją) jako potrzebą egzystencjalną: konieczność sytuow ania rzeczy staje się wszak elem e n ta rn ą po ­ trzebą sytuow ania siebie w określonej perspektyw ie (in ter)k u ltu ro w ej, społecznej, politycznej. Id ealn y m rozw iązaniem dla kom paratysty, należałoby to jeszcze do­ pow iedzieć na m arginesie, jest nie tyle istn ien ie in sty tu cji ko m p araty sty k i, ile zn alezienie się w sytuacji „pom iędzy”, ponaw ianie w rozm aitych okolicznościach py tan ia, jakie stało się ty tu łem jednego z obrazów Paula G auguina: D ’où venons­ -nous? Que sommes-nous? Où allons-nous?41. Powodem nam alow ania słynnego p łó t­ na był w yjazd G auguina na T ahiti, pow odem działania kom p araty sty - wszelkiego ro d zaju (e)m igracja, n ie u ch ro n n ie zw iązana z dośw iadczeniem atopii.

46 U. Eco, R. Rorty, J. C uller, Ch. Brooke-Rose Interpretacja i nadinterpretacja, przeł. T. B ieroń, Z n ak , K raków 2008.

47 P ytanie to sk ą d in ąd jest św ietnie zn an e dzisiejszym k o m paratystom za spraw ą m iędzy in n y m i U lrich a W eissteina i jego szeroko kom entow anego artykułu: „D ’où

venons-nous? Que sommes-nous? Où allons-nous?”. The Permanent Crisis o f Comparative Literature („C an ad ian Review o f C o m p arativ e L ite ra tu re ” 1984 vol. 11 no 2,

64

Abstract

Jagiellonian U n iversity (K ra k ó w )

Cultural Comparative Studies: Interpretation and Existence

N e w o p p o rtu n itie s fo r pursuance o f literary co m parative studies, refe rre d to these days as 'n e w '/n o n -c la s s ic a l'/c u ltu ra l' com parative studies, have o c c u rre d in th e last t w o decades, particularly after th e in te rventions (by e.g. S. Bassnett, G .C . Spivak) claim ing a 'death' o f th e discipline. T he a u th o r diagnoses th e c o n d itio n o f com parative studies in literature, stressing n o n -co m m e n su ra b ility o f com p a ra tive -stu d y projects and taking in to account th re e currents in com parative studies: traditional (1 9 th -c e n tu ry heritage); interdisciplinary (interdisciplinary com parative studies existing since late I9 6 0s/e a rly 1970s); and, cultural (cultural com parative studies d e veloped since late I9 8 0 s/e a rly 1990s). Regardless o f h o w o n e m ay approach th e e n o rm o u s tra d itio n o f com parative studies, d e p a rtu re fro m w h a t once was e th n o -/e u ro - centrism appears to be th e distinguishing m ark o f th e n e w paradigm: cultural com parative studies. T h e a u th o r argues in th e first place th a t cultural com parative studies - being a m o d e rn fo rm o f lite ra ry studies - are a n o m a d ic discipline. T h e suggestion is th a t th e m o d e rn c o m parative studies be approached n o t as a constantly extending dom a in o f issues and limitless expansion, b ut rath e r as an effect o f thinking w h ic h enables us in to d a y 's w o rld - if A rm an d o Gnisci's m e ta p h o r is acceptable here - to 'decolonise ourselves'; as an interpretative practice deeply fo u n d e d in daily existence.