ZRÓ¯NICOWANIE STRUKTURY GOSPODARSTW TRZODOWYCH W POLSCE I UE

Zbigniew Go³aœ, Magdalena Kozera, Marian B³a¿ek

Akademia Rolnicza w Poznaniu

ZRÓ¯NICOWANIE STRUKTURY GOSPODARSTW TRZODOWYCH W POLSCE I UE

DIVERSITY OF PIG FARMS STRUCTURE IN POLAND AND IN THE EUROPEAN UNION

S³owa kluczowe: produkcja trzody, struktura gospodarstw, UE-15, Polska

Synopsis. Przedstawiono analizê zró¿nicowania koncentracji produkcji trzody chlewnej w œwiecie, Europie i Polsce. Wskazano na wzrastaj¹ce znaczenie procesów koncentracji i specjalizacji produkcji oraz na konse- kwencje œrodowiskowe z ni¹ zwi¹zane.

Wstêp

Budowanie przewagi konkurencyjnej i d¹¿enie do dominacji rynkowej s¹ zjawiskami, które coraz silniej wyznaczaj¹ kierunki rozwoju gospodarki œwiatowej. Ich realizacja odbywa siê w wielu p³aszczyznach, w pierwszej jednak kolejnoœci jest ukierunkowana na wykorzystanie efektów korzyœci skali, w drugiej zaœ na poszukiwanie i wdra¿anie nowych lub alternatywnych technologii zmieniaj¹cych relacje miêdzy zasobami wytwórczymi czynników produkcji. Procesy te dotycz¹ równie¿ agrobiznesu jako ca³oœci, jak i jego elementów sk³adowych. Charakterystycznym tego przyk³adem jest sektor trzodowy, w którym eksplozja popytu na miêso doprowadzi³a w ostatnim dwudziestoleciu do zwiêkszenia produkcji w skali œwiatowej o ponad 75%. Tak znacznemu wzro- stowi produkcji wieprzowiny towarzyszy³y jednoczeœnie radykalne zmiany strukturalne. W zde- cydowanej wiêkszoœci krajów producentów wieprzowiny mo¿na zaobserwowaæ siln¹ intensyfi- kacjê i koncentracjê produkcji, których wyrazem jest zarówno zwiêkszenie liczby zwierz¹t w przeliczeniu na gospodarstwo, jak i na jednostkê powierzchni. Podkreœliæ nale¿y, ¿e ta tendencja zachowana jest nawet w tych krajach, w których produkcja trzody maleje, np. w Japonii.

W ujêciu historycznym, w wiêkszoœci krajów produkcja œwiñ pozostawa³a w œcis³ym zwi¹z- ku z innymi dzia³alnoœciami rolniczymi, zw³aszcza z produkcj¹ zbó¿. Wspó³czeœnie coraz czê-

œciej proces przygotowania pasz wy³¹czony jest z gospodarstwa. Prowadzi to do powstawania tzw. „œwiñskich zag³êbi” bazuj¹cych na paszach zewnêtrznych i prowadz¹cych chów na ogromn¹ skalê. Nie pozostaje to bez wp³ywu na œrodowisko naturalne, w którym zagro¿enia skali pro- dukcji trzody nasilaj¹ siê na skutek regionalnej koncentracji produkcji.

Celem niniejszego artyku³u jest przedstawienie g³ównych wyznaczników strukturalnych

polskiego sektora trzody chlewnej na tle UE-15. Prezentowana analiza nawi¹zuje do dynamicz-

nego rozwoju sektora trzodowego w œwiecie, akcentuj¹c zagadnienie realizacji ekonomicznego postulatu wzrostu skali produkcji i jego konsekwencji dla otoczenia. W artykule wykorzystano wiele Ÿrode³ informacji statystycznych, w tym przede wszystkim dane: OECD, USDA, EURO- STAT, Komisji Europejskiej oraz materia³y z krajowych roczników i spisów rolnych GUS.

Natê¿enie produkcji trzody chlewnej w œwiecie

Niezale¿nie od œcie¿ki intensyfikacji w skali ca³ego globu natê¿enie produkcji trzody mierzo- ne liczb¹ zwierz¹t na 1 km

u¿ytków rolnych systematycznie wzrasta. Dane statystyczne uza- sadniaj¹ tutaj wyodrêbnienie trzech g³ównych skupisk o znacznym terytorialnym skoncentro- waniu produkcji (Unia Europejska, Chiny, Ameryka) oraz wielu enklaw, w których natê¿enie chowu przybra³o ekstremalne rozmiary (Singapur, Tajwan, Wyspy Cooka, Seszele). W krajach europejskich zauwa¿alne s¹ zró¿nicowane tendencje rozwoju tego zjawiska, zaœ podstawow¹ stymulant¹ zmian w tym rejonie s¹ poniesione nak³ady kapita³owe na intensyfikacje produkcji.

Przyk³adowo, w latach 1996-2003 w Hiszpanii i Danii nast¹pi³ znacz¹cy wzrost natê¿enia pro- dukcji trzody odpowiednio: z 65 do 80 szt/km

i 407 do 500 szt/km

, podczas gdy w Niemczech i Francji tendencja ta by³a znacznie s³absza, wynosi³a bowiem 6-8%. Z kolei o spadkowej tendencji mo¿na mówiæ w odniesieniu do Holandii, gdzie natê¿enie chowu trzody pozosta³o wprawdzie na bardzo wysokim poziomie blisko 600 szt/km

, ale w latach 1995-2003 zmniejszy³o siê ono jednak o oko³o 20%.

Obfitoœæ zasobów ziemi przes¹dza natomiast o relatywnie mniejszym natê¿eniu chowu trzo- dy w: USA, Kanadzie, Meksyku i Brazylii. W pañstwach Ameryki Pó³nocnej i Œrodkowej, a tak¿e czêœciowo Po³udniowej przeciêtna liczba trzody na km

nie przekracza bowiem 40 sztuk.

Wy¿sze, ani¿eli w Ameryce Pó³nocnej i Œrodkowej, ale zdecydowanie ni¿sze w stosunku do krajów Unii Europejskiej natê¿enie chowu trzody jest z kolei charakterystyczne dla Chin. W 2003 r. wynosi³o ono 84 szt./km

i wynika³o z zatomizowania tej produkcji, która prowadzona jest praktycznie w ka¿dym gospodarstwie w liczbie oko³o 6-7 sztuk.

Poza nielicznymi przypadkami procesy wzrostu regionalnej koncentracji trzody nie uleg³y zahamowaniu, nasilaj¹c tym samym oddzia³ywanie externality, g³ównie w obszarze œrodowi- skowym. Procesy te mo¿na przeœledziæ na przyk³adzie tendencji zmian skali i struktury gospo- darstw, które w ujêciu geograficznym s¹ wœród g³ównych „graczy” sektora trzodowego bardzo podobne.

Tendencje zmian struktury gospodarstw trzodowych w UE i Polsce

W latach 1993-2001 pog³owie trzody w krajach Unii Europejskiej wzros³o z 114,2 do 123,6 mln sztuk, przy rocznym przyroœcie oko³o 1%, ale i przy wyraŸnym zahamowaniu tendencji wzrostowej pod koniec lat dziewiêædziesi¹tych. W tym samym czasie radykalnie jednak zmieni-

³a siê zarówno liczba gospodarstw – producentów trzody, jak i skala produkcji mierzona liczb¹ sztuk na 1 gospodarstwo wraz ze struktur¹ gospodarstw wed³ug skali produkcji. Jak wynika bowiem z danych statystycznych [Eurostat] w analizowanym okresie liczba gospodarstw trzo- dowych zmniejszy³a siê z 1,404 mln do 744 tys., tj. o blisko 47%, a liczba sztuk trzody na gospodarstwo wzros³a z 81 do 166 sztuk, tj. o ponad 100%. Procesy te w sposób zasadniczy zmieni³y strukturê gospodarstw (tab.1). O ile bowiem w 1993 roku ponad 50% trzody znajdowa-

³o siê w gospodarstwach o obsadzie mniejszej ni¿ 999 sztuk, o tyle w 2001 roku udzia³ tej klasy

skali produkcji zmniejszy³ siê do 37,7%. Wynika z tego, ¿e w 2001 roku ponad 62% trzody w UE

skoncentrowane by³o w gospodarstwach ze stadami o liczebnoœci 1000 i wiêcej sztuk. Bior¹c

pod uwagê liczbê gospodarstw i zwierz¹t sklasyfikowanych w tej klasie skali produkcji mo¿na

oszacowaæ, ¿e przeciêtna obsada wynosi³a w nich ponad 2300 sztuk trzody.

Przeciêtny obraz struktury sektora trzodowego w Europie jest jednak determinowany przez ogromne ró¿nice miêdzy poszczególnymi krajami. W krajach UE-15 w 2001 roku na jedno go- spodarstwo przypada³o przeciêtnie 166 sztuk trzody, przy czym jest to wielkoœæ, która jest wypadkow¹ relatywnie niskiej obsady inwentarza (20-45 sztuk) w takich krajach, jak: Austria, Grecja, W³ochy, wyraŸnie wy¿szego ani¿eli przeciêtnie poziomu obsady (300-500 sztuk) w Hisz- panii, Francji, Szwecji i W.Brytanii oraz zdecydowanie najwiêkszej obsady trzody (700-1300 sztuk) w gospodarstwach belgijskich, duñskich, holenderskich oraz irlandzkich. Przeciêtna liczba sztuk trzody na gospodarstwo nie odzwierciedla jednak w pe³ni struktury sektora trzodo- wego w tych krajach. Bli¿szych informacji na ten temat dostarcza analiza danych zawartych w tabeli 2 przedstawiaj¹cej rozk³ad gospodarstw i liczby zwierz¹t wed³ug skali produkcji. Niepe³ne dane dotycz¹ce rozk³adu gospodarstw wed³ug skali produkcji uniemo¿liwiaj¹ wprawdzie doko- nanie precyzyjnego opisu, nie mniej jednak mo¿na zauwa¿yæ, ¿e w œwietle tej struktury zaryso- wywuje siê doœæ wyraŸny podzia³ na dwie grupy. Pierwsz¹ z nich stanowi¹ kraje, w których 70- 96% gospodarstw trzodowych cechuje siê nisk¹ skal¹ produkcji (do 49 szt.), a nale¿¹ do niej m.in. Grecja (96%), W³ochy (96%), Francja (69,3%), Austria (83,6%) oraz Polska (89,9%). Druga grupa, znacznie mniej liczna, wi¹¿e siê z kolei z wyraŸn¹ dominacj¹ gospodarstw o relatywnie wysokiej skali produkcji przekraczaj¹cej 400 sztuk. W tym przypadku wyró¿nia siê przede wszyst- kim sektor trzodowy usytuowany w krajach pó³nocnej Europy charakterystyczny dla rolnictwa belgijskiego, duñskiego i holenderskiego, w których udzia³ gospodarstw o tej skali produkcji wynosi³ blisko 60%. Podkreœliæ nale¿y, ¿e te kraje wyró¿niaj¹ siê równie¿ najwiêkszym odset- kiem gospodarstw (26-34%) z obsad¹ trzody przekraczaj¹c¹ poziom 1000 sztuk.

Z punktu widzenia zdolnoœci konkurencyjnych znacznie wa¿niejsza od struktury gospo- darstw trzodowych jest struktura rozmieszczenia pog³owia zwierz¹t w poszczególnych klasach skali produkcji, która z jednej strony w sposób zasadniczy przes¹dza o efektach produkcyj-

1 0 0 2 - 3 9 9 1 h c a t a l w y d o z r t ij c k u d o r p il a k s g u

³ d e w E U w w t s r a d o p s o g a r u t k u r t S . 1 a l e b a

T ¹

k o

R Klasyskailprodukcij[szt].

m e

³ ó g

O 1-9 10-49 50-99 100-199 200-399 400-999 1000+ ].

s y t[

w t s r a d o p s o g a b z c i L 3

9 9 1995 1997 1999 1001 2

4 0 4 1276 1152 1014 1744

2 3 0 1923

8 1 828 793 4

4 5 133 1119 8 981

2 58 45 46 39 2

7 47 46 435 1 3

4 46 44 437 3 3

2 40 58 47 44 4

5 27 20 33 33 3 ].

s y t[

t

¹ z r e i w z a b z c i L 3

9 9 1995 1997 1999 1001 2

7 4 2 4 1 1117811

4 5 9 1 2 125045 123552 1

7 9 4 2087 2847 1608 11118

6 7 6 3302 3885 2368 2710 1

4 0 7 3452 3357 3860 2997 1

3 7 7 6776 6825 6732 5295 4

9 4 6 2 13455 113031 6 4 0 1 19301

9 4 1 1 31729 30835 30243 38115 2

9 9 7 3 57106 563171 8 1 4 0 77015 7 ij

c k u d o r p il a k s e i s a l k w y d o z r t

% 3

9 9 1995 1997 1999 1001 2

0 , 0 0 100,0 100,0 100,0 100,0 1

2 , 21,8

5 , 1,3 1,9 0

2 , 3,8 2,4 2,9 1,4 1

2 , 3,9 2,8 2,3 2,6 1

9 , 5,8 5,6 5,6 4,5 3

1 , 1 11,4 10,7 18,8 5 , 7

3 , 7 26,9 25,3 24,2 22,8 2

1 , 7 48,5 41,8 56,3 52,3 6

11993–EU12,1995-2001EU15

. e n s a

³ w a i n e z c il b o ,t a t s o r u E , n o i s s i m m o C n a e p o r u E , 2 0 0 2 k o o b r a e Y l a c it s it a t S e r u tl u c ir g A : o

³ d ó r



nych i ekonomicznych, z drugiej zaœ mo¿e ona równie¿ byæ wa¿nym wskaŸnikiem wielu zagro-

¿eñ natury ekologicznej. Jak wynika z danych tabeli 2 w krajach UE-15 trzoda skoncentrowana jest przede wszystkim w du¿ych stadach o obsadzie 400-999 sztuk oraz 1000 i wiêcej sztuk, a koncentracja na tym poziomie skali (³400 szt.) jest bardzo silna, przeciêtnie dotyczy bowiem ponad 84% ogólnej populacji trzody. Z przedstawionej statystyki wynika równie¿, ¿e wysoki poziom koncentracji produkcji wi¹¿e siê w wybranych krajach UE-15 z dominacj¹ stad o naj- wy¿szej obsadzie, tj. 1000 i wiêcej sztuk. W tym przypadku nale¿y przede wszystkim wymieniæ rolnictwo irlandzkie, duñskie, angielskie, holenderskie oraz generalnie rozdrobnione rolnictwo

1 0 0 2 w 5 1 - E U i e c s l o P w ij c k u d o r p il a k s g u

³ d e w h c y w o d o z r t w t s r a d o p s o g a r u t k u r t S . 2 a l e b a Toku r

k o

R Klasyskailprodukcij[szt].

9 -

1 10-49 50-99 100-199 200-399 400-999 1000+ )

0 0 1

= m e

³ ó g o ( w t s r a d o p s o g a b z c i L a

i g l e Bania Diemcy Nrecja Giszpania Hrancja Flrandia IW³ochy

g r u b m e s k u Lolandia Hustira Aotrugaila Pinlandia Fzwecja SW.Brytania

d . b.d b2,7 38,0 81,8 33,9 6b.d 7 , 0 9b.d

d . b3,2 76,7 8b.d d . b8,6 3

d . b3,2 11,4 28,0 8 , 9 15,4

d . b5,3

d . b.d b0,4 19,8 d . b.d b9,5 1

d . b.d b9,6 d . b0,2 12,2 d . b0,7

d . b.d b4,1

9 , 0.d b.d b.d b

d . b,8 7,5 9b.d 7 , 9,6 3b.d d . b.d b2,8 14,5 9 , 0.d b.d b.d b

9 , 4 111,8

4 , 9.d b8,2 9 , 5.d b.d b.d b8,9 14,9 d . b2,1 3b.d d . b

0 , 9 21,7 22,6 1b.d

1 , 1 19,8

d . b0,7

d . b7,1 22,9 d . b.d b.d b0,5 1

7 , 5 23,8 34,9 d . b9,2

3 , 9.d b0,9

d . b0,7 3–

d . b.d b.d b4,7 1 a

k s l o

P 1996

2 0 0

2 63,1

0 , 3

5 32,1

9 , 6

3 3,5

3 ,

6 1,0

7 ,

2 0,2

1 ,

1 bd

1 , 0 )

0 0 1

= m e

³ ó g o ( ij c k u d o r p il a k s e i s a l k w t

¹ z r e i w z a b z c i L a

i g l e Bania Diemcy Nrecja Giszpania Hrancja Flrandia IW³ochy

g r u b m e s k u Lolandia Hustira Aotrugaila Pinlandia Fzwecja SW.Brytania

5 , 0,1 4,3 0,6 0

0 , 5

2 , 4,0 7

3 , 0

3 , 0,3 0,3 2,3 4,2 1,4 0,3 0,7 2,0 20,1 2 , 5,0 7,6 0,8 0,8 0

6 , 0,5 0,1 3,4 2,9 1,6 0,2 01,1 1 , 3,4 0,6 6,5 2,3 2,6 1,8 0

1 , 2,1 1,0 6,2 3,7 3,9 1,4 0,4 1,1 7,7 1,3 4 14,8

2 , 0 13,4

5 , 1

2 , 6,4 3,2 2 15,1

2 , 6,2 6,8 0,6 2,0 4 15,1

5 , 0 35,1

0 , 7 29,3

4 , 3

5 , 7 24,6 16,1 33,0 10,6 22,8 24,2 9 , 0 14,0 36,2 15,4 313,1 4 , 9 39,0 23,8 1

4 , 3 69,9 79,8 38,0 66,0 67,6 64,1 96,3 79,0 36,6 73,8 5 , 0 60,4 25,8 59,6 7 a

k s l o

P 1996

2 0 0

2 16,0

3 ,

8 46,4 5 , 4

3 16,8

7 , 8

1 9,7

9 , 5

1 6,6

9 , 5

1 4,5

7 , 6

, n o i s s i m m o C n a e p o r u E , 2 0 0 2 k o o b r a e Y l a c it s it a t S e r u tl u c ir g A e i w a t s d o p a n e n s a

³ w a i n e z c il b o : o

³ d ó r

ocznikiStatystyczneRolnictwaiSpisyRolneGUSWarszawa. R

w³oskie, w których tego rodzaju stada reprezentuj¹ od 76 do 94% ogólnej populacji trzody.

Koncentracja trzody w du¿ych stadach jest tak¿e charakterystyczna dla innych krajów o roz- drobnionej strukturze gospodarstw trzodowych. Poza wymienionymi wy¿ej W³ochami taka sytuacja ma miejsce m.in. we Francji, Portugalii oraz Grecji. Jaskrawym tego przyk³adem jest przede wszystkim Grecja, w której o sytuacji sektora trzodowego przes¹dza nie tyle dominacja 88% gospodarstw o obsadzie na poziomie 1-9 sztuk, ile 68% trzody skoncentrowanej w du¿ych stadach o liczebnoœci 1000 i wiêcej sztuk.

Podsumowanie

Z prezentowanych danych wynika, ¿e wœród krajów UE-15 zró¿nicowanie skali produkcji trzody jest du¿e, lecz w ¿adnym z nich ten kierunek chowu nie jest tak zatomizowany, jak w rolnictwie polskim. Podkreœliæ nale¿y, ¿e równie¿ i w krajowym sektorze trzodowym zauwa¿alne s¹ wyraŸne zmiany strukturalne, zw³aszcza je¿eli siê weŸmie pod uwagê relatywnie krótki sze-

œcioletni interwa³ czasowy 1996-2002. Wed³ug danych spisu rolnego z 1996 roku blisko 80%

pog³owia znajdowa³o siê w stadach do 99 sztuk, wœród których najliczniej reprezentowane by³y stada o obsadzie 10-49 sztuk (46,4%). Natomiast w 2002 roku udzia³ stad o obsadzie do 99 sztuk zmniejszy³ siê do 61% i wi¹za³ siê z wyraŸnym wzrostem rangi stad o wy¿szej skali produkcji.

Procesy specjalizacji produkcyjnej zosta³y zatem uruchomione, wymagaæ jednak one bêd¹ radykalnych zmian technologicznych oraz rozwi¹zania problemów natury ekologicznej nara- staj¹cych wraz ze wzrostem koncentracji produkcji.

Literatura

Agriculture Statistical Yearbook 2002, 2003: European Commission, Eurostat.

Roczniki Statystyczne Rolnictwa 1996-2002. GUS, Warszawa.

Spisy Rolne 1996-2002. GUS, Warszawa.

The Pig Sektor, Agriculture, Trade and the Environment, OECD, 2003.

Summary

This paper presents some aspects of pig production on the world. First of all the diversity of the pig production intensity and the pig farm structure in Poland and in the EU were discussed. The problems of local and global environment threats have also been underlined.

Adres do korespondencji dr Zbigniew Go³aœ, dr Marian B³a¿ek, dr Magdalena Kozera Akademia Rolnicza w Poznaniu Katedra Ekonomiki Gospodarki ¯ywnoœciowej ul. Wojska Polskiego 28 60-637 Poznañ tel. (0 61) 848 71 23 e-mail: zbyszekg@au.poznan.pl, mkozera@au.poznan.pl