Recenzje
prof. dr hab. Wojciech Kosiedowski dr hab. Tomasz Dołęgowski, prof. SGH
Redakcja wydawnicza Agnieszka Kołwzan
Projekt okładki i stron tytułowych Karolina Zarychta
www.karolined.com
Skład i łamanie SUNNY
© Copyright by Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ISBN 978-83-7865-748-4
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego ul. Armii Krajowej 119/121, 81-824 Sopot tel./fax 58 523 11 37, tel. 725 991 206 e-mail: wydawnictwo@ug.edu.pl www.wyd.ug.edu.pl
Księgarnia internetowa: www.kiw.ug.edu.pl
SPIS TREŚCI
WSTĘP . . . 9
Rozdział 1 TEORETYCZNE ASPEKTY MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI NARODOWEJ . . . 15
1.1. Ewolucja poglądów na temat konkurencyjności gospodarki narodowej . . . 16
1.2. Defi nicje oraz wymiary konkurencyjności międzynarodowej . . . 20
1.3. Wieloaspektowy nurt badań w zakresie konkurencyjności gospodarki . . . 23
1.4. Współczesne uwarunkowania konkurencyjności . . . 27
1.5. Koncepcja konkurencyjności międzynarodowej – punkt wyjścia do badań . . . 33
Rozdział 2 MODELOWA ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI LITWY W KONTEKŚCIE PROCESÓW INTEGRACYJNYCH . . . 37
2.1. Transformacja gospodarcza jako tło procesów integracyjnych . . . 38
2.1.1. Przebieg transformacji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej . . . 38
2.1.2. Obraz Litwy jako kraju kandydującego do Unii Europejskiej . . . 40
2.2. Pozycja konkurencyjna Litwy na tle krajów Europy Środkowo-Wschodniej w okresie poakcesyjnym . . . 49
2.2.1. Wieloaspektowa ocena konkurencyjności na podstawie raportów WEF i IMD . . . 49
2.2.2. Konkurencyjność Litwy w świetle najnowszych wybranych rankingów . . . . 63
2.3. Założenia teoretyczne identyfi kacji wzajemnych zależności pomiędzy wejściem Litwy do UE a jej międzynarodową konkurencyjnością . . . 67
2.3.1. Procesy integracyjne w krajach EŚW . . . 67
2.3.2. Litwa w Unii Europejskiej – nowe otwarcie i oczekiwane efekty . . . 72
2.3.3. Schemat analizy modelowej . . . 75
Rozdział 3 ZMIANY W ZAKRESIE WYMIANY HANDLOWEJ LITWY . . . 85
3.1. Wymiana towarowa Litwy z zagranicą . . . 85
3.1.1. Wyniki wymiany handlowej Litwy ze światem . . . 85
3.1.2. Handel Litwy z krajami UE (intra UE) . . . 91
3.1.3. Handel zagraniczny Litwy z krajami trzecimi (extra trade) . . . 99
6 Spis treści
3.2. Znaczenie handlu usługami w handlu zagranicznym Litwy . . . 106
3.2.1. Handel usługami na Litwie przez pryzmat podstawowych wskaźników . . . . 106
3.2.2. Ocena konkurencyjności handlu usługami . . . 113
3.3. Ocena pozycji konkurencyjnej Litwy w handlu towarami . . . 116
3.3.1. Ujawnione przewagi komparatywne w litewskim handlu towarami . . . 117
3.3.2. Ocena konkurencyjności handlu Litwy na podstawie wskaźników pokrycia importu eksportem . . . 119
3.3.3. Ocena wewnątrzgałęziowej konkurencyjności Litwy . . . 120
3.3.4. Zmiany w zakresie wymiany handlowej Litwy. Wnioski z analizy . . . 123
Rozdział 4 WPŁYW BEZPOŚREDNICH INWESTYCJI ZAGRANICZNYCH NA KONKURENCYJNOŚĆ LITEWSKIEJ GOSPODARKI . . . 127
4.1. Napływ bezpośrednich inwestycji do gospodarki litewskiej . . . 128
4.1.1. Pozycja Litwy w regionalnych BIZ . . . 128
4.1.2. Podmioty z kapitałem zagranicznym na Litwie . . . 138
4.2. Zmiany w strukturze branżowej skumulowanych BIZ na Litwie . . . 142
4.2.1. Struktura inwestycji zagranicznych na Litwie według rodzaju działalności . . 142
4.2.2. Kapitał zagraniczny w sekcji przetwórstwa przemysłowego . . . 145
4.2.3. Kapitał zagraniczny w działalności fi nansowej i usługowej . . . 151
4.3. Litewskie inwestycje bezpośrednie za granicą . . . 155
4.4. Analiza wpływu BIZ na konkurencyjność gospodarki litewskiej – wybrane obszary . . . 160
4.4.1. Wpływ BIZ na PKB i czynniki wytwórcze . . . 160
4.4.2. Produktywność czynników wytwórczych w kontekście napływu BIZ . . . 167
4.4.3. BIZ napływające do gospodarki litewskiej a rynek pracy . . . 175
4.4.4. BIZ a wymiana handlowa Litwy . . . 181
4.4.5. BIZ a innowacyjność gospodarki litewskiej . . . 187
4.4.6. Wpływ BIZ na bilans płatniczy Litwy . . . 199
4.4.7. Znaczenie BIZ dla gospodarki litewskiej – wnioski z analizy . . . 202
Rozdział 5 PROCES KONWERGENCJI SPOŁECZNO-GOSPODARCZEJ . . . 207
5.1. Ocena tendencji w zakresie zmniejszania luki gospodarczej . . . 207
5.1.1. Potencjał gospodarczy i demografi czny Litwy na tle gospodarki światowej oraz Unii Europejskiej . . . 207
5.1.2. Wzrost gospodarczy i realna konwergencja . . . 216
5.1.3. Stabilność makroekonomiczna – ocena porównawcza . . . 224
5.2. Jakościowy wymiar wzrostu gospodarczego – konwergencja społeczna . . . 233
5.2.1. Poziom dochodów ludności i konsumpcji . . . 233
5.2.2. Zróżnicowanie dochodów i skala ubóstwa . . . 243
5.2.3. Syntetyczne miary poziomu rozwoju społecznego mieszkańców Litwy . . . 248
5.3. Konwergencja społeczno-gospodarcza Litwy w okresie poakcesyjnym. Wnioski z analizy . . . 252
7
Spis treści
Rozdział 6
MIĘDZYNARODOWA KONKURENCYJNOŚĆ LITWY W KONTEKŚCIE
ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU. STAN I PERSPEKTYWY . . . 257
6.1. Ewolucja struktury gospodarczej Litwy . . . 257
6.1.1. Wymiana międzynarodowa, BIZ a rozwój gospodarczy – ujęcie modelowe . . . 257
6.1.2. Paradygmat rozwoju Terutomo Ozawy – implikacje dla gospodarki litewskiej . . . 261
6.2. Poziom rozwoju gospodarki litewskiej – stan obecny i perspektywy . . . 267
6.2.1. Rozwój gospodarczy a bezpośrednie inwestycje zagraniczne – ujęcie modelowe . . . 267
6.2.2. Model Investment Development Path Johna H. Dunninga – implikacje dla gospodarki litewskiej . . . 270
6.3. Zrównoważona konkurencyjność. Pozycja Litwy na tle krajów Europy Środkowo-Wschodniej . . . 278
6.3.1. Nowy model rozwoju gospodarki – zrównoważona i inkluzywna . . . 278
6.3.2. Zrównoważony i inkluzywny rozwój gospodarki litewskiej – ocena pozycji . . . 282
6.3.3. Nowy wymiar konkurencyjności międzynarodowej . . . 291
6.3.4. Zrównoważona konkurencyjność gospodarki litewskiej – ocena pozycji . . . . 297
6.4. Szanse i wyzwania w kontekście zrównoważonej konkurencyjności . . . 304
6.4.1. Polityka gospodarcza Litwy na rzecz zrównoważonego rozwoju i konkurencyjności . . . 305
6.4.2. Identyfi kowane zagrożenia i postulowane kierunki zmian . . . 310
ZAKOŃCZENIE . . . 315
BIBLIOGRAFIA . . . 321
Literatura . . . 321
Źródła internetowe . . . 332
Akty prawne . . . 337
SPIS MAP . . . 338
SPIS SCHEMATÓW . . . 339
SPIS TABEL . . . 340
SPIS WYKRESÓW . . . 343
WSTĘP
Rosnące zainteresowanie problematyką konkurencyjności wynika z kilku przyczyn.
Jedną z nich jest światowy kryzys gospodarczy. Poszukując odpowiedzi na pytanie, dlaczego jedne kraje lepiej poradziły sobie z tym wyzwaniem, a drugie gorzej, badacze coraz częściej odwołują się do międzynarodowej konkurencyjności gospodarek naro- dowych. W tym kontekście jest ona postrzegana jako sposób osiągania określonych celów rozwojowych. Kraje, które uzyskały lepsze wyniki niż inne, uznaje się za bardziej konkurencyjne. W coraz większym stopniu konkurencyjność międzynarodową trak- tuje się jako zdolność danego kraju do efektywnego wykorzystania zasobów krajowych i przyciągnięcia zagranicznych.
W 2004 r. Unia Europejska poszerzyła się o 10 nowych państw członkowskich z ob- szaru Europy Środkowo-Wschodniej, wśród których znalazła się także Litwa. Przystą- pienie Litwy do ugrupowania postawiło przed nią trudne zadanie budowy gospodarki zdolnej do konkurowania nie tylko na wspólnym rynku unijnym, ale też globalnym.
Relatywnie mała i słabiej rozwinięta gospodarka litewska może generować przewagi konkurencyjne nie tylko w oparciu o posiadany potencjał krajowy, lecz także rozwija- jąc integracyjne powiązania międzynarodowe.
Procesy integracji pociągają za sobą różnego rodzaju konsekwencje (efekty), wyni- kające z liberalizacji handlu towarami i usługami, przepływu kapitału oraz siły roboczej.
Skutki wynikające z integracji na poziomie Unii Gospodarczej i Walutowej generalnie odnoszą się do wzrostu gospodarczego i dobrobytu społecznego, czyli celów, których osiągnięcie zależy od zdolności konkurencyjnej gospodarki. Szczególnie interesującym zagadnieniem badawczym w tym kontekście wydaje się kwestia wpływu procesów inte- gracyjnych na międzynarodową konkurencyjność integrujących się gospodarek. Dodat- kowym bodźcem do podjęcia badań nad tą problematyką jest rosnące zainteresowanie szerszym rozumieniem konkurencyjności, wychodzące poza wymiar ekonomiczny. Jest ona obecnie wzbogacana o wymiar społeczny, środowiskowy, instytucjonalny i etyczny.
Głównym celem badawczym pracy jest stworzenie teoretycznego modelu, po- zwalającego na zbadanie procesu dochodzenia gospodarki narodowej do zrówno- ważonej konkurencyjności, a ponadto przeprowadzenie analizy praktycznej prze- mian zachodzących w potencjale konkurencyjnym i pozycji konkurencyjnej Litwy w okresie poakcesyjnym w oparciu o modelowe założenia teoretyczne. Punktem wyjścia kształtowania założeń modelu jest perspektywa badawcza oparta na dwóch
10 Wstęp
zagadnieniach: międzynarodowej konkurencyjności gospodarki oraz korzyściach towarzyszących procesowi integracji międzynarodowej (efektów integracji). Przed- stawiona koncepcja międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej umożliwia prześledzenie przebiegu procesu budowy potencjału konkurencyjnego Litwy i zachodzących w nim przeobrażeń, spowodowanych zmianami zewnętrznych czynników konkurencyjności. Zmiany w potencjale konkurencyjnym oraz układzie przewag konkurencyjnych przekładają się na wynikową konkurencyjność gospo- darki – pozycję konkurencyjną. Jednocześnie osiągnięta pozycja konkurencyjna po- zwala ocenić stopień integracji badanego kraju.
W konsekwencji tak zakrojonych badań możliwe jest wyjaśnienie, w jakim stopniu Litwa, jako kraj członkowski, potrafi ła wykorzystać efekty integracyjne, i w jakiej mie- rze członkostwo w UE pomogło temu krajowi sprostać wyzwaniom otwartej konku- rencji na rynku europejskim i rynkach międzynarodowych. Konkurencyjność gospo- darki ma charakter względny i powinna być rozpatrywana w porównaniu do innych krajów, znajdujących się na podobnym etapie rozwoju. W przypadku Litwy za taką grupę odniesienia wybrano kraje Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW), które w tym samym czasie co Litwa rozpoczęły transformację systemową, są członkami ugrupo- wania integracyjnego i znajdują się na podobnym poziomie rozwoju: Polska, Czechy, Węgry, Słowacja, Słowenia, a także pozostałe dwa kraje bałtyckie – Estonia i Łotwa oraz Bułgaria i Rumunia, które dołączyły do ugrupowania w 2007 r. Okres badawczy stanowią lata poakcesyjne (2005–2016), jednak w niektórych przypadkach okres ten na potrzeby analizy wydłużono lub skrócono z uwagi na brak danych.
Praca składa się z sześciu rozdziałów. W pierwszym rozdziale dokonano krytyczne- go przeglądu literatury pod kątem określenia podłoża teoretycznego dalszych rozważań na temat konkurencyjności międzynarodowej gospodarki. Oceniono dotychczasowy dorobek badawczy dotyczący głównych nurtów badawczych w zakresie analizowa- nej problematyki oraz ich umiejscowienia w teoriach ekonomii. Ustosunkowano się do funkcjonujących w literaturze pojęć z zakresu międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej (makroekonomicznej), potencjału konkurencyjnego (zdolności konkurencyjnej), konkurencyjności wynikowej (pozycji konkurencyjnej), czynników i mierników konkurencyjności oraz strategii konkurowania. Przedstawiono także wielo- aspektowy nurt badań w zakresie gospodarki narodowej reprezentowany przez Świato- we Forum Ekonomiczne (World Economic Forum – WEF) i Międzynarodowy Instytut Zarządzania Rozwojem (International Institute for Management Development – IMD).
Zaprezentowano również grupę czynników, które współcześnie w największym stopniu decydują o międzynarodowej konkurencyjności gospodarki. Najistotniejszą częścią roz- działu jest przedstawienie teoretycznej koncepcji międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej, która posłużyła za podstawę do dalszej analizy.
Rozdział drugi prezentuje założenia, elementy składowe, mechanizm oraz sposób praktycznej weryfi kacji modelu zrównoważonej konkurencyjności gospodarki na- rodowej w warunkach integracji i globalizacji. Model ten ma charakter modelu no- minalnego, łączącego międzynarodową konkurencyjność gospodarki z otoczeniem
11
Wstęp
globalnym. Wzięto pod uwagę efekty rozwoju integracyjnych powiązań międzynaro- dowych oraz efekty wynikające z postępujących procesów globalizacyjnych. Kształt tego modelu opiera się na założeniach teorii integracji międzynarodowej, określającej efekty przystępowania krajów do ugrupowania oraz dorobku teoretycznego z zakresu konkurencyjności międzynarodowej. Założono, że zmiany potencjału konkurencyj- nego wywołane przystąpieniem Litwy do UE przede wszystkim będą wynikać z efek- tów w zakresie wymiany handlowej, napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych oraz konwergencji procesów rozwojowych (społeczno-gospodarczych). W badaniach wykorzystano metodę hipotetyczno-dedukcyjną.
Prezentację założeń analizy modelowej poprzedzono przeglądem osiągnięć kra- jów Europy Środkowo-Wschodniej w zakresie budowy fundamentów gospodarki rynkowej, tj. transformacji systemowej. Na podstawie rankingów dokonano oceny zmian w zakresie międzynarodowej pozycji konkurencyjnej Litwy w okresie przed- i poakcesyjnym. Z kolei poprzez analizę czynnikową dokonano przeglądu zmian w zakresie potencjału konkurencyjnego Litwy. Wyniki te stanowią warunki wyjścio- we do oceny przekształceń, jakie dokonały się w kolejnych latach. Istotną część roz- ważań w tym rozdziale stanowi identyfi kacja oczekiwanych efektów integracyjnych, które miały wpływ na przemiany zachodzące w potencjale konkurencyjnym i pozycji konkurencyjnej Litwy.
W kolejnych rozdziałach dokonano praktycznej weryfi kacji utworzonego modelu.
Rozdział trzeci poświęcono analizie relacji handlowych Litwy, zarówno towarowych, jak i usługowych w podziale na kraje członkowskie UE oraz kraje spoza ugrupowa- nia. Taki podział był niezbędny, aby prześledzić efekty kreacji i przesunięcia w stru- mieniach handlowych. Oceniono także pozycję konkurencyjną poszczególnych grup towarowych litewskiej wymiany towarowej oraz przewagi konkurencyjne w handlu usługami. W tym celu wykorzystano trzy wynikowe mierniki ilościowe: wskaźnik ujawnionych przewag komparatywnych – RCA, pokrycia importu eksportem – TC oraz wskaźnik intensywności handlu wewnątrzgałęziowego – IIT. W końcowej czę- ści rozdziału wyniki analizy zmian w obszarze wymiany handlowej Litwy w okresie 2005–2016 skonfrontowano ze spodziewanymi efektami integracji.
Kolejny, czwarty rozdział poświęcono analizie wpływu bezpośrednich inwestycji za- granicznych (BIZ) na konkurencyjność gospodarki litewskiej w okresie poakcesyjnym.
Zgodnie z założeniami modelowymi związek przyczynowo-skutkowy pomiędzy inte- gracją a BIZ przybiera postać efektów kreacji i przesunięcia strumieni inwestycji bez- pośrednich. Identyfi kacji oczekiwanych efektów integracyjnych w zakresie przepływu kapitału zagranicznego w formie BIZ poświęcono dwie pierwsze części rozdziału. Do- konano w nich szczegółowej analizy wskaźnikowej napływu bezpośrednich inwestycji, struktury geografi cznej i sektorowej, oceniono pozycję inwestycyjną Litwy w regionie.
Natomiast w kolejnej części podjęto próbę określenia wpływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych na podstawowe obszary gospodarki litewskiej, tj. potencjał konkuren- cyjny Litwy. W tym celu wybrano kilka obszarów, mających szczególne znacznie dla konkurencyjności gospodarki litewskiej i w oparciu o analizę wskaźnikową i metody
12 Wstęp
ilościowe dokonano ich charakterystyki pod kątem obecności inwestorów zagranicz- nych. Rozdział kończą wnioski z przeprowadzonej analizy w kontekście efektów inte- gracji wynikających z liberalizacji przepływów kapitałowych.
W rozdziale piątym dokonano analizy konwergencji procesów rozwojowych Litwy, tj. osiągnięć w zakresie zmniejszania dystansu dzielącego ją od najbogatszych i naj- bardziej konkurencyjnych krajów ugrupowania oraz świata. Rozważania prowadzono dwutorowo, zbadano zarówno konwergencję gospodarczą, jak i społeczną. Oceniono zmiany w zakresie demografi cznego i gospodarczego potencjału Litwy, wzrost gospo- darczy oraz konwergencję realną typu sigma i beta, mierzoną wskaźnikiem PKB per capita. W drugiej części rozdziału podjęto próbę oceny postępów w zakresie rozwoju społeczno-ekonomicznego, tj. w zakresie zmian jakościowych towarzyszących wzro- stowi gospodarczemu. W tym celu oceniono konwergencję poziomu dochodów i spo- życia indywidualnego ludności, a także nierówności rozkładu dochodów i zagrożenie ubóstwem. Zmiany poziomu rozwoju społecznego Litwy w kontekście przystąpienia do Unii Europejskiej oceniono także za pomocą mierników syntetycznych – Wskaź- nika Rozwoju Społecznego oraz Globalnego Indeksu Rozwoju Społecznego. Użycie wymienionych mierników pozwoliło nie tylko określić zmiany w stosunku do prze- szłości, lecz również ocenić dystans do liderów.
Efekty integracji zazwyczaj są rozpatrywane w dwóch ujęciach: statycznym (krótko- okresowym) oraz dynamicznym (długookresowym). Długookresowe efekty wynikają z dostosowań gospodarek do zachodzących zmian w wymianie handlowej i przepły- wach kapitałowych. Efekt ten często jest też nazywany efektem restrukturyzacyjnym.
W kontekście postrzegania konkurencyjności przez pryzmat poziomu rozwoju gospo- darczego kraju zmiany w strukturze gospodarki i poziomie rozwoju stają się niezmier- nie ważnym obszarem badawczym. Samo przejście gospodarki na wyższy poziom rozwoju czyni ją bardziej konkurencyjną w stosunku do przeszłości. Ocenie zmian w poziomie rozwoju litewskiej gospodarki poświęcono pierwszą część rozdziału szó- stego. W tym celu wykorzystano założenia eklektycznej teorii Terutomo Ozawy oraz model Investment Development Path Johna H. Dunninga. Takie podejście badawcze pozwoliło określić zasięg zmian, jakie zaszły w strukturze gospodarki litewskiej w ana- lizowanym okresie, oraz prognozować kierunek przekształceń w przyszłości.
Odstąpieniem od tradycyjnego postrzegania konkurencyjności jest druga część tego rozdziału poświęcona zmianom w dotychczasowych modelach rozwoju ekono- micznego oraz międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej. Przed- stawiono założenia konceptualne zrównoważonego i inkluzywnego rozwoju oraz zrównoważonej konkurencyjności, a także nowe mierniki tej konkurencyjności. Za pomocą skorygowanego o zrównoważony rozwój Globalnego Indeksu Konkurencyj- ności (GCI) opracowanego przez WEF oraz stworzonego przez niezależny think tank SolAbility Sustainable Intelligence Globalnego Indeksu Zrównoważonej Konkuren- cyjności (GSCI) ponownie oceniono międzynarodową pozycję konkurencyjną Litwy.
Dokonano też przeglądu czynników zarówno wspierających, jak i osłabiających zrów- noważoną konkurencyjność Litwy.
13
Wstęp
Rozdział zamykają refl eksje na temat szans i wyzwań w kontekście zrównoważonej konkurencyjności. Przedstawiono koncepcję polityki gospodarczej Litwy w zakresie wspierania międzynarodowej konkurencyjności w kontekście dokumentów strategicz- nych: długookresowej strategii rozwoju kraju „Litwa 2030”, średniookresowej strategii rozwoju kraju oraz strategii/programów zintegrowanych, które służą realizacji celów rozwojowych. W dalszej kolejności zostały omówione zidentyfi kowane w trakcie ba- dań „miękkie miejsca”, stanowiące zagrożenie dla rozwoju i wyzwania dla rządu Litwy.
W tym kontekście zaproponowano kierunki zmian, które mogą zwiększyć korzyści z integracji i przyspieszyć proces dochodzenia do zrównoważonej konkurencyjności.
Wybór przedmiotu zaprezentowanych w książce badań wynika z kilku powodów.
Po pierwsze wydaje się ważny i aktualny. Pomimo dużej ilości opracowań teoretycz- nych i empirycznych z zakresu międzynarodowej konkurencyjności gospodarki na- rodowej teoria ta ciągle pozostaje niejasna i zawiera wiele niejednoznacznych tez i hi- potez, stanowiących przedmiot dyskusji. Po drugie praca poświęcona jest problemom do tej pory rozpoznanym w niewielkim stopniu (zrównoważonej konkurencyjności) i prezentuje badania empiryczne (analizę praktycznych przemian zachodzących w po- tencjale konkurencyjnym i pozycji konkurencyjnej). Po trzecie dotyczy gospodarki Litwy, która jest sąsiadem i partnerem gospodarczym Polski, a pomimo to wiedza o współczesnej Litwie i jej gospodarce jest w Polsce ograniczona. Dla autorki, jako przedstawicielki mniejszości polskiej na Litwie, wybrana tematyka jest bardzo bliska.
Wydaje się zatem, że książka ta może dostarczyć nowego spojrzenia na teorię mię- dzynarodowej konkurencyjności gospodarki oraz wypełnić lukę w zakresie wiedzy o współczesnej gospodarce litewskiej.
W tym miejscu pragnę podziękować Panu Dziekanowi Wydziału Ekonomiczno- -Informatycznego w Wilnie dr hab. Jarosławowi Wołkonowskiemu, prof. UwB oraz zaprzyjaźnionym osobom w Wilnie i na Uniwersytecie w Białymstoku, które wspierali mnie swoimi radami i inspirowali do pisania niniejszej rozprawy. Wyrazy wdzięcz- ności kieruję także w stronę Pani Dziekan Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego dr hab. Moniki Bąk, prof. UG oraz wszystkich pracowników tego wydzia- łu za życzliwość i pomoc merytoryczną, a także stworzenie przyjaznych warunków administracyjno-technicznych dla realizacji tego przedsięwzięcia.
Wyrażam także ogromną wdzięczność Recenzentom – Panu Profesorowi Wojciecho- wi Kosiedowskiemu oraz Panu Profesorowi Tomaszowi Dołęgowskiemu, których cenne wskazówki i uwagi pozwoliły nadać pracy ostateczny kształt. Szczególne podziękowania kieruję pod adresem dr hab. Dołęgowskiego, prof. SGH, który przyczynił się do posze- rzenia mojej perspektywy badawczej w trakcie rozmów i konsultacji naukowych.
ROZDZIAŁ 1
TEORETYCZNE ASPEKTY
MIĘDZYNARODOWEJ KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI NARODOWEJ
Współcześnie konkurencyjność jest uważana za jeden z najistotniejszych przedmiotów rozważań w naukach ekonomicznych oraz naukach o zarządzaniu. Problematyka ta cie- szy się rosnącą popularnością także w kręgach politycznych i mediach. Zresztą refl eksje na temat konkurencyjności międzynarodowej pierwotnie pojawiły się w amerykań- skiej debacie publicznej, zaś na grunt europejski zostały przeniesione znacznie później.
Szczególnej uwagi zagadnienie konkurencyjności gospodarki narodowej zarówno ze strony ekonomistów, jak i organizacji międzynarodowych doczekało się podczas two- rzenia Strategii Lizbońskiej. Należy zaznaczyć, że konkurencyjność z reguły jest roz- patrywana w kilku wymiarach: mikroekonomicznym (na poziomie przedsiębiorstwa), makroekonomicznym (gospodarki narodowej), na poziomie mezo (branże i sektory gospodarki) oraz mega (duże obszary gospodarcze, np. Unia Europejska).
Rosnące zainteresowanie tematyką konkurencyjności zaowocowało dużą ilością opracowań teoretycznych i empirycznych, wnoszących istotny wkład w pojmowanie i ocenę konkurencyjności z jednej strony, i prowadzących do powstawania pewne- go chaosu pojęciowego – z drugiej1. Ostatnio ukazują się publikacje, których autorzy w oparciu o szerokie studia literaturowe2 poszukują przyczyn różnorodności poglą- dów3, wspólnych elementów w odmiennych podejściach do konkurencyjności4, sto- sują systemowe (strukturalne) podejście do wypracowania wspólnego konsensusu5.
1 M. Gomułka, Z. Czajkowski, Konkurencyjność międzynarodowa – pojęcie i metodologia pomiaru.
Materiały do dyskusji [w:] Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kon- tekście globalizacji – wstępne wyniki badań, red. W. Bieńkowski, M.A. Weresa, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2008, s. 16.
2 M. Olczyk, Analiza bibliometryczna badań nad konkurencyjnością międzynarodową, „Studia Ekonomiczne” 2016, nr 271, s. 126–137.
3 J. Borowski, Koncepcje teoretyczne konkurencyjności międzynarodowej, „Optimum. Studia Eko- nomiczne” 2015, nr 4 (76), s. 25–42.
4 E.M. Jagiełło, Polska szkoła makrokonkurencyjności, Wydawnictwo CM, Warszawa 2014; R. Wo- siek, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki – ujęcie teoretyczne, „Studia Ekonomiczne” 2016, nr 269, s. 235–244.
5 M. Żmuda, E. Molendowski, W poszukiwaniu istoty konkurencyjności gospodarki narodowej:
studium interdyscyplinarne, „Finanse, rynki fi nansowe, ubezpieczenia” 2016, nr 3 (81), s. 323–333;
16 Rozdział 1. Teoretyczne aspekty międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej
Celem niniejszego rozdziału jest omówienie głównych teoretycznych aspektów rozwoju międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej (makroekono- micznej). Rozpoczęto go od prześledzenia zmian w poglądach badaczy na kwestie konkurencyjności międzynarodowej oraz umiejscowienia tego pojęcia w teoriach ekonomii. W następnej części dokonano przeglądu defi nicji oraz części składowych pojęcia konkurencyjności. Przedstawiono także wieloaspektowy nurt badań między- narodowej konkurencyjności gospodarki prezentowany przez znane ośrodki badaw- cze. Zmiany dokonujące się w gospodarce globalnej powodują, że niektóre czynniki konkurencyjności tracą na znaczeniu, inne natomiast zaczynają odgrywać wiodącą rolę. Z tego powodu refl eksje w zakresie uwarunkowań konkurencyjności uzupełnio- no o przegląd współczesnych determinant. W rozważaniach zawartych w kolejnym podrozdziale uwagę skoncentrowano na teoretycznej koncepcji konkurencyjności go- spodarki narodowej, która posłuży za podstawę do dalszej analizy.
1.1. EWOLUCJA POGLĄDÓW NA TEMAT
KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI NARODOWEJ
Rozwój teorii międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej postępował stopniowo, a jej ewolucję Magdalena Olczyk proponuje ująć w czterech etapach6:
• w oparciu o teorie wymiany międzynarodowej liczni badacze poszukiwali odpo- wiedzi na pytanie, co decyduje o przewadze jednego kraju nad drugim;
• polemika z koncepcją Paula R. Krugmana o konkurencyjności narodowej jako
„niebezpiecznej obsesji”;
• koncepcja konkurencyjności Michaela E. Portera;
• szerokie ujęcie konkurencyjności w raportach Światowego Forum Ekonomicznego i Międzynarodowego Instytutu Zarządzania Rozwojem.
Zdaniem autorki do przedstawionych czterech etapów warto dodać etap piąty:
• wzbogacenie teorii konkurencyjności o wymiar społeczny i środowiskowy, wpro- wadzenie pojęcia konkurencyjności zrównoważonej.
Pojęcie konkurencyjności pojawia się w literaturze przedmiotu w latach 60. XX w.
w pracach Raymonda Vernona i Béli Balassy, które dotyczyły głównie możliwości kre- acji przewag konkurencyjnych w handlu międzynarodowym7. Oznacza to, że początki teorii międzynarodowej konkurencyjności wywodzą się z dorobku teorii handlu za- granicznego. Rozwijanie i pogłębianie badań nad zjawiskiem konkurencyjności w ko- lejnych latach stworzyło pole do szerokiej dyskusji i zaowocowało mnogością koncep- cji. Poszukiwania koncepcji konkurencyjności gospodarki postępowały dwutorowo:
M. Żmuda, Towards A Taxonomy of International Competitiveness, „Journal of Management and Business Administration. Central Europe” 2017, vol. 25, no. 3, s. 97–116.
6 M. Olczyk, Konkurencyjność. Teoria i praktyka: na przykładzie polskiego eksportu artykułów prze- mysłowych na unijny rynek w latach 1995–2006, CeDeWu, Warszawa 2008, s. 21.
7 M. Olczyk, Analiza bibliometryczna badań nad konkurencyjnością międzynarodową…, s. 129.
17
1.1. Ewolucja poglądów na temat konkurencyjności gospodarki narodowej
w kierunku teoretyczno-analitycznych opracowań opartych na literaturze oraz prowa- dzonych badaniach ilościowych, dotyczących identyfi kacji czynników i przewag kon- kurencyjnych. Brak jednoznaczności prowadził do sporów metodologicznych i termi- nologicznych. Jeden z nich dotyczył pracy Krugmana, w której autor poddał krytyce koncepcję konkurencyjności gospodarki narodowej. Zdaniem tego autora o konku- rencyjności można mówić tylko w odniesieniu do przedsiębiorstw, natomiast przeno- szenie tego pojęcia na poziom państwa jest błędne, bowiem zaprzecza wnioskom pły- nącym z teorii handlu zagranicznego8. Z poglądami Krugmana polemizowało i nadal polemizuje wielu autorów, a sens kontrargumentów sprowadza się do stwierdzenia, że ujmowanie tylko rynku wewnętrznego bez wzięcia pod uwagę procesów globalizacji (rosnącej mobilności czynników wytwórczych, nasilającej się konkurencji) znacznie ogranicza możliwości poznawcze teorii konkurencyjności9.
Dalszy postęp prac nad konkurencyjnością narodową zaowocował odstąpieniem od wąskiego, „handlowego” nurtu badań w kierunku wielowymiarowych, struktural- nych studiów. Ogromne znaczenie dla rozwoju teorii konkurencyjności makroeko- nomicznej miała praca Michaela E. Portera Competitive Advantage of Nations, opu- blikowana w 1990 r.10 Koncepcja opracowana przez Portera uporządkowała relacje pomiędzy konkurencyjnością mikroekonomiczną, mezoekonomiczną a makroekono- miczną, jednoznacznie wskazując na podstawowe znacznie tej pierwszej. W myśl tej koncepcji można ocenić konkurencyjność zarówno na poziomie branży (sektora), jak i całej gospodarki. Przy tym konkurencyjność gospodarki zależy od zdolności konku- rencyjnej poszczególnych sektorów gospodarki, żaden kraj nie może uzyskać przewagi konkurencyjnej we wszystkich sektorach. Model sektorowy, opracowany dziesięć lat wcześniej, uwzględnia pięć sił konkurencyjności11: rywalizacja pomiędzy konkuren- tami będącymi już w danym sektorze, siła przetargowa dostawców, siła przetargowa nabywców, groźba pojawienia się substytucyjnych produktów lub usług oraz groźba nowych wejść. Zdekomponowanie każdej z sił na szereg zmiennych (czynników) oraz uwzględnienie ich natężenia pozwalają określić zmiany w zakresie konkurencyjności sektora. Za konkurencyjny sektor autor uznaje taki, który osiąga przewagę kompa- ratywną względem światowych konkurentów, mierzoną rosnącym udziałem w eks- porcie oraz rosnących inwestycjach zagranicznych poza granicami kraju. Istotne są także zdolności tego sektora do tworzenia i wdrażania udoskonaleń czy innowacji.
Poszczególne sektory gospodarki odnoszą sukces, gdy otoczenie krajowe jest najbar- dziej sprzyjające.
8 P. Krugman, Competiveness: A Dangerous Obsession, „Foreign Aff airs” 1994, no. 73 (2), s. 28–44.
9 U. Bronisz, Metody badania konkurencyjności regionów, Wydawnictwo Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN, Warszawa 2013, s. 12.
10 M.E. Porter, Th e Competitive Advantage of Nations, Th e Free Press, A Division of Macmillan, New York 1990. Por. M.E. Porter, Konkurencyjna przewaga narodów [w:] Porter o konkurencji, tłum.
A. Ehrlich, PWE, Warszawa 2001.
11 M.E. Porter, Competitive Strategy. Techniques for Analyzing Industries and Competitors, Free Press, New York 1980. Por. M.E. Porter, Strategia konkurencji. Metody analizy sektorów i konkuren- tów, PWE, tłum. A. Ehrlich, Warszawa 1992, s. 22.
18 Rozdział 1. Teoretyczne aspekty międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej
Do oceny czynników konkurencyjności na poziomie gospodarki narodowej Porter opracował model zwany rombem lub diamentem Portera. Model ten składa się z czte- rech powiązanych ze sobą elementów (zmiennych):
• wysokiej jakości czynników produkcji (uwarunkowania zasobowe);
• silnego popytu krajowego (uwarunkowania popytowe);
• branż pokrewnych i wspierających (obecność konkurencyjnych przemysłów);
• strategii fi rm, sposobów zarządzania i konkurowania z innymi fi rmami.
Oprócz wymienionych czynników pod uwagę należy także brać dwie dodatko- we zmienne – zdarzenia losowe (przypadek) oraz administrację rządową (państwo).
Rola państwa sprowadza się do wpływu na wymienione „kąty” rombu (fi nansowanie szkolnictwa, prace badawczo-rozwojowe, projekty infrastrukturalne, prace publiczne;
politykę podatkową itd.), czyli na konkurencyjność gospodarki. Wpływ ten może być tak pozytywny, jak i negatywny w zależności od podejmowanych działań lub ich bra- ku. Tymczasem zdarzenia losowe (wojny, klęski, ważne dla całego świata wynalazki, zmiany na światowej arenie politycznej) nie są kontrolowane ani przez fi rmy, ani przez państwo i mogą mieć różny wpływ na poszczególne elementy modelu. Wszystkie te elementy są ze sobą powiązane i zmiana chociażby jednego z nich pociąga za sobą zmiany całej struktury. Jest to zatem struktura dynamiczna, podlegająca ciągłym prze- kształceniom w czasie.
Jerzy Borowski nazywa przedstawioną teorię mianem „efektywnościowej teorii konkurencyjności narodowej M. Portera”12. Wynika to z założenia Portera o decy- dującej roli wydajności (efektywność produkcyjna i kapitałowa) w dochodzeniu do konkurencyjnej gospodarki. Porter uznaje, że naturalnym celem każdego kraju jest wysoki poziom życia jego mieszkańców, a zdolność do zrealizowania tego celu zale- ży od produktywności zasobów. Wysoki poziom produktywności zapewni nie tylko wzrost dochodów ludności, ale także – poprzez wzrost wydatków socjalnych – wyższy poziom życia. Taka koncepcja konkurencyjności, oparta na wydajności i efektywności, może być używana w odniesieniu do wszystkich trzech poziomów konkurencyjności:
przedsiębiorstwa, sektora i gospodarki. Pozwala ona, zdaniem Borowskiego, określić czynniki sprzyjające wydajności fi rmy w sektorze oraz politykę państwa (gospodarczą i społeczną) wpływającą bezpośrednio i pośrednio na wydajność fi rm.
Model opracowany przez Portera uznaje się za przełom w badaniach nad konku- rencyjnością gospodarki, jednak nie wyczerpywał on do końca tematu i był wielo- krotnie modyfi kowany i rozwijany przez innych badaczy. Najbardziej znanymi w lite- raturze przedmiotu odmianami tego modelu są: model podwójnego diamentu oraz dziewięcioczynnikowy model konkurencyjności. W modelach tych zaproponowany przez Portera zestaw czynników wzbogacano o nowe, m.in. napływający do kra- ju i odpływający z kraju kapitał zagraniczny, politykę rządu, czynnik ludzki i inne.
Liczni badacze wskazywali też na wzrost wagi czynników niematerialnych (innowa- cje, zdolności organizacyjne, normy kulturowe, prokonkurencyjna mentalność), któ-
12 J. Borowski, Koncepcje teoretyczne konkurencyjności międzynarodowej…, s. 36–40.
19
1.1. Ewolucja poglądów na temat konkurencyjności gospodarki narodowej
rych efektywniejsze wykorzystanie prowadzi do dostosowań strukturalnych i wzrostu konkurencyjności zarówno sektorów, jak i gospodarki13. Warto dodać, że teorię efek- tywnościową wykorzystują duże ośrodki międzynarodowe, zajmujące się badaniem konkurencyjności makroekonomicznej – Światowe Forum Ekonomiczne i Międzyna- rodowy Instytut Zarządzania Rozwojem.
Można również spotkać się w literaturze z opinią, że konkurencyjność gospodarki jest kategorią dynamiczną, nierozerwalnie związaną nie tylko ze wzrostem gospodar- czym, ale także z rozwojem gospodarczym i postępem, a zatem do wyjaśnienia zjawi- ska makroekonomicznej konkurencyjności mogą być użyte elementy teorii wzrostu gospodarczego i rozwoju. Kontekst ten powinien być uwzględniany w długofalowych rozważaniach nad podnoszeniem produktywności i poziomu życia ludności14. Zjawi- sko to w ujęciu makroekonomicznym ma cechy strukturalne i tym właściwie się różni od mikrokonkurencyjności i mezokonkurencyjności15.
Jak wynika z powyższych rozważań, choć do pojęcia konkurencyjności nawiązuje wiele teorii, dotychczas nie sformalizowano teorii konkurencyjności międzynarodo- wej, jest ona nadal wzbogacana o nowe wątki. Trudno przewidzieć, w jakim kierunku ewoluować będzie ta teoria w przyszłości. Elżbieta Jagiełło wskazuje na ścisły związek pomiędzy rozwojem gospodarczym i politycznym a dominującym nurtem teoretycz- nym16. Warto jednak odnotować, że w ostatnich latach rośnie zainteresowanie inter- dyscyplinarnym ujęciem pojęcia konkurencyjności międzynarodowej. Badacze tego zjawiska coraz częściej zwracają uwagę na potrzebę odejścia od tradycyjnego postrze- gania konkurencyjności stricte ekonomicznego, bowiem jest to uproszczone pojmo- wanie rzeczywistości, ograniczające możliwości poznawcze. Uwidacznia się potrzeba wzbogacenia teorii konkurencyjności o wymiar społeczny, środowiskowy, a nawet etyczny. Wątki etyczne w swoich badaniach do teorii konkurencyjności gospodarki wprowadza Tomasz Dołęgowski17. Autor sugeruje potrzebę uwzględnienia w refl eksji
13 M.J. Radło, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Uwagi na temat defi nicji, czynników i miar [w:] Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kontekście globalizacji…, s. 75.
14 M.A. Weresa, Defi nicje, determinanty oraz sposoby pomiaru konkurencyjności krajów, „Prace i Materiały” 2008, nr 284: Czynniki i miary międzynarodowej konkurencyjności gospodarek w kon- tekście globalizacji – wstępne wyniki badań, s. 102; V. Navickas, A. Malakauskaitė, Konkurencingumo vertinimo metodologinės problemos ir ribotumas, „Verslas: Teorija ir praktika” 2010, nr 11 (1), s. 5–11;
B. Jeliński, Wpływ konkurencyjności międzynarodowej na kształt zagranicznej polityki ekonomicznej,
„Prace i Materiały Instytutu Handlu Zagranicznego UG” 2007, nr 24: Problemy współczesnej gospo- darki światowej, red. H. Treder, s. 26; T. Dołęgowski, Konkurencyjna Polska w Unii: Nowe inspira- cje [w:] Wybrane aspekty funkcjonowania Polski w Unii Europejskiej. Bilans 10 lat członkostwa, red.
G. Wojtkowska-Łodej, Ofi cyna Wydawnicza SGH, Warszawa 2015, s. 4; E.M. Jagiełło, Polska szkoła makrokonkurencyjności…, s. 32–34.
15 A. Wziątek-Kubiak, Międzynarodowa specjalizacja a konkurencyjność, „Ekonomista” 2001, nr 4, s. 487.
16 E.M. Jagiełło, Polska szkoła makrokonkurencyjności…, s. 73.
17 T. Dołęgowski, Konkurencyjność instytucjonalna i systemowa w warunkach gospodarki globalnej, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2002; T. Dołęgowski, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki a solidarność, dobro wspólne i jakość życia, Wydawnictwo SGH, Warszawa 2016.
20 Rozdział 1. Teoretyczne aspekty międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej
nad konkurencyjnością ekonomicznej teorii szczęścia i jakości życia (w postaci kon- cepcji well-being) oraz etycznych aspektów rozwoju, m.in. koncepcji moralnego ka- pitalizmu. Potrzeba taka wynika z faktu, że sama wysoka konkurencyjność nie jest w stanie do końca zaspokoić potrzeb społecznych i duchowych. Zainteresowanie pro- blematyką znaczenia kapitału społecznego w procesach rozwojowych znacznie wzro- sło od czasu kryzysu światowego.
Tematyka współczesnej koncepcji konkurencyjności poszerzonej o aspekty spo- łeczne i środowiskowe, tzw. konkurencyjność zrównoważona będzie kontynuowana w ostatnim rozdziale opracowania.
1.2. DEFINICJE ORAZ WYMIARY
KONKURENCYJNOŚCI MIĘDZYNARODOWEJ
O złożoności analizowanego pojęcia świadczy także wielka liczba defi nicji. Upraszcza- jąc, można przyjąć, że konkurencyjność oznacza „umiejętność konkurowania, a więc działania i przetrwania w konkurencyjnym otoczeniu”18, inaczej mówiąc, „zdolność do skutecznego przeciwstawienia się konkurencji”19. Takie pojmowanie konkurencyjności dotyczy zarówno poziomu przedsiębiorstw, jak i gospodarek narodowych.
Najstarsze defi nicje konkurencyjności gospodarki najczęściej odwołują się do wyników danego kraju w wymianie międzynarodowej, traktując konkurencyjność jako wyraz „akceptacji wyrobów danego kraju i powiększania jego udziałów w ryn- kach eksportowych”20. Zresztą już Jan Bossak za cel walki konkurencyjnej uznawał utrzymanie korzyści nie tylko z udziału w międzynarodowym podziale pracy i wy- miany handlowej, lecz także z przyśpieszonej akumulacji oraz wzrostu dochodu na- rodowego21. Z kolei według Wojciecha Bieńkowskiego międzynarodowa konkuren- cyjność gospodarki to zdolność kraju do długookresowego i efektywnego wzrostu w warunkach gospodarki otwartej. W wyniku takiego wzrostu w kraju wykształca się struktura gospodarki i eksportu, która koresponduje z trendami w strukturze gospodarki światowej22. W późniejszych pracach analiza konkurencyjności coraz bardziej przemieszcza się z wymiaru handlowego do zintegrowanego wymiaru ca- łej gospodarki.
18 Kompendium wiedzy o konkurencyjności, red. M. Gorynia, E. Łaźniewska, PWN, Warszawa 2009, s. 50.
19 Ekonomika transportu, red. J. Burnewicz, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1993, s. 23.
20 Z. Wysokińska, Konkurencyjność w międzynarodowym i globalnym handlu technologiami, PWN, Warszawa–Łódź 2001, s. 37.
21 J. Bossak, Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Japonii, „Monografi e i Opracowania” 1984, nr 153, s. 40 i nn.
22 W. Bieńkowski, Oddziaływanie rządu USA na rozwój zdolności konkurencyjnej gospodarki ame- rykańskiej w latach 1981–1998, Wydawnictwo SGH, Warszawa 1993, s. 25.
