• Nie Znaleziono Wyników

K u c h o w i c z 33., G r a n ic e u k ł a d u o k r e s o w e g o ...

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "K u c h o w i c z 33., G r a n ic e u k ł a d u o k r e s o w e g o ..."

Copied!
36
0
0

Pełen tekst

(1)
(2)

Z a le c o n o do b ib lio te k n a u c z y c ie ls k ic h i li c e a ln y c h p is m e m M in is te r s tw a O ś w ia ty n r IV /O c-2734/47

T R E Ś Ć Z E S Z Y T U 5 (2009)

J a k u b o w s k i J . L ., R a fy k o r a lo w e M o r z a C z e r w o n e g o ...113

K u c h o w i c z 33., G r a n ic e u k ł a d u o k r e s o w e g o ...

1 1 9

R o m i e w i c z E., D in o z a u ry z p u s t y m G o b i ...120

D y m i ń s k a M ., H e r b a t a i k a w a — n a js t a r s z e c o d z ie n n e u ż y w k i . . . 123

S u r d a c k i S., R o z m ie s z c z e n ie g e o g ra f ic z n e p sz c z ó ł r o d z a ju A p is L . . . 126

K u l c z y ń s k a W ., W ło s k i p a r k n a r o d o w y w A b r u z z a c h z a g ro ż o n y z n is z ­ c z e n ie m ...131

G r o d z i ń s k i Z., U w a g i n a t e m a t k o n f e r e n c j i z o r g a n iz o w a n e j p rz e z K o ­ m is ję U l t r a s t r u k t u r y K o m ó r k i ... 132

D ro b ia z g i p r z y r o d n ic z e N o w e p o s t ę p y b io lo g ii i g e n e ty k i (W . J . P a j o r ) ... 133

B a d a n ia n a d p o c z ą tk a m i ż y c ia n a z ie m i (K . N a w a r a ) ...134

C h r o ń m y p o m n ik i p r z y r o d y (L. P o m a r n a c k i ) ... 134

P o c z y m k a m e le o n ro z p o z n a w a ł lu d z i? (R. G e rty c h o w a ) . . . . 135

R o z m a ito ś c i ...1&> R e c e n z je M . M ł y n a r s k i : P ła z y i g a d y P o ls k i (A . Ż y ł k a ) ... 138

T. U m i ń s k i : Z w ie r z ę ta i k o n ty n e n t y (H . S z a r a k i ) ...138

K o sm o s — S e r ia A . B io lo g ia (Ż. M . ) ... 138

R . C a r r i n g t o n : D r u g i ż y w io ł (C. L i t e w k a ) ... 138

C h r o ń m y P r z y r o d ę O jc z y s tą . 1968 (Z. M . ) ...139

S p r a w o z d a n ia S p r a w o z d a n ie z I I I J u r a js k i e g o S e m i n a r iu m S p e le o lo g ic z n e g o (Z. B i e r ­ n a c k i) ... 139

S p r a w o z d a n ie z d z ia ła ln o ś c i O ls z ty ń s k ie g o O d d z ia łu P T P im . K o ­

p e r n i k a z a r . 1968 . 140

S p i s p l a n s z

I. C H A B E R M IĘ K K O W Ł O S Y . C e n ta u r e a m o llis . F o t. S. M ic h a lik II. Ś L IM A K I W IN N I C Z K I. F o t. T. K ro c z e k

I l i a . E G I P T . Ś W IĄ T Y N IA K R Ó L O W E J H A T S Z E P S U T w p o b liż u D o ­ l i n y K ró ló w k o ło L u k s o ru . S k a ra b e u s z . F o t. W . S tr o jn y

I I I b . E G I P T . Ś W IĄ T Y N IA K R Ó L O W E J H A T S Z E P S U T w p o b liż u D o ­ l i n y K ró ló w k o ło L u k s o r u . S o k ó ł, k o b r a i s ło ń c e . F o t. W . S tr o jn y IV a . S Z K I E L E T JE Ż O W C A . F o t. J . M a łe c k i

IV b. S Z K I E L E T JE Ż O W C A . F o t. J . M a łe c k i

O k ł a d k a : P R O T O C E R A T O P S A N D R E W S I G R A N G E R G R E G O R Y .

R e k o n s tr u k c ja z w ie rz ę c ia p r z e z W . S k a r ż y ń s k ie g o F o t. W . S k a r ż y ń s k i

(3)

P I S M O P R Z Y R O D N I C Z E

O R G A N P O L S K I E G O T O W A R Z Y S T W A P R Z Y R O D N I K Ó W ’IM . K O P E R NI KA k

(R ok z a ło ż e n ia 1875)

M A J 1 9 6 9 Z E S Z Y T 5 (2 0 0 9 )

JA N U S Z L E C H JA K U B O W S K I (W a rsz a w a )

RAFY K O R A L O W E MORZA CZERWONEGO

Marzeniem każdego przyrodnika z urodzenia, którego pasjonuje nie tylko badanie przyrody, ale i aspekty estetyczne i filozoficzne — jest poznanie raf koralow ych i w ilgotnego lasu tro­

pikalnego. Są to najbogatsze i najpiękniejsze przejaw y życia na Ziemi. Do niedawna speł­

nienie tych m arzeń było dostępne ty lk o dla nie­

w ielu podróżników, którzy m ogli sobie pozwo­

lić na trwające m iesiącam i ekspedycje. Dziś no­

woczesna technika — sam olot — skróciła czas podróży z tygodni do godzin. I tak jedne z naj­

piękniejszych koralow ych raf świata, rafy Mo­

rza Czerwonego, są odległe od W arszawy tylko o 8 godzin lotu: 6 godzin i 45 m inut Warsza­

w a — Kair i 1 godzina 15 m inut Kair — Hurg- hada (Ghurdaga), (ryc. 1).

Moją bazą w ypadow ą dla podróży w akacyj­

nych jest Algier, gdzie przebywam czasowo jako organizator P olitechniki z ramienia UNESCO.

Skok 3000 km z A lgieru do Kairu sam olotem od­

rzutow ym Com et trwa tylko niecałe 5 godzin.

Z uczuciem ulgi lądujem y w Kairze: samolot nie eksplodował w pow ietrzu, ani też nie został uprowadzony, co m ogło zdarzyć się w Okresie w ojny na Bliskim W schodzie.

Następnego dnia inny sam olot (typu Anto- now) przerzuca nas do Hurghada nad Morzem Czerwonym, 400 km na płd. od Suezu. Lot nad pustynią w doskonale klim atyzow anym samolo­

cie, ze szklanką lodowatego, żywicznego soku z mango w ręku, skłania — przez kontrast — do sięgnięcia m yślą w stecz. Przed 100 la ty

Egz. o k \ h < '

i później podróżnicy badający Egipt m usieli tra­

cić tygodnie, aby przebyć kilkaset kilom etrów z karawaną wielbłądów. N aw et jeszcze w 1952 r.

G. D o u c a n, jeden z francuskich pionierów nurkowania i znawca rekinów, przedstawia sa­

mochodową podróż po bezdrożach szlaku wzdłuż Morza Czerwonego jako epopeję.

Pustynia 8 km pod nami jest beznadziejnie pusta, kam ienista, koloru szarożółtego. Setki ki­

lom etrów ciągną się tylko suche koryta rzek i strum ieni, prowadzących w odę raz na dziesię­

ciolecia, a mimo to tworzących całe sieci deseni erozyjnych w kształcie gęsto rozgałęzionych drzew. M ijamy łańcuch pustynnych gór o w y ­ sokości około 2000 m i oto Morze Czerwone, a w łaściw ie morze szafirowo-zielone, usiane przy brzegu wyspam i. Koło w ysp już z góry w i­

dać pod wodą ciem ne pasy — to rafy koralowe (ryc. 2). Z dala, po drugiej stronie Zatoki Suez- kiej, przez m głę przebijają się szczyty gór S y ­ naj. Patrzym y z lękiem w tę stronę, czy aby z obłoków nie w yskoczy sam olot w ojskow y (ar­

tykuł pisany w r. 1968 — w Okresie zawieszenia broni m iędzy Egiptem a Izraelem).

Lądujem y na pustyni. Witają nas silne pod­

muchy północnego wiatru, które nas nie opusz­

czą aż do końca pobytu. Wiatr ten w ieje sy ste­

m atycznie prawie przez cały rok, od około 8 ra­

no a ustaje dopiero wieczorem . Na 11 dni na­

szego pobytu w Hurghada tylko 2 b yły bezw iet­

rzne. Podobno najcichsze miesiące, to paździer­

nik i listopad. Mimo że to początek września

17

(4)

114

R y c . 1. S z k ic i l u s t r u j ą c y p o ło ż e n ie m ie js c o w o ś c i H u r g h a d a n a d M o rz e m C z e rw o n y m

R y c . 2. M a p a Z a to k i S u e s k ie j. P o ło ż e n ie r a f k o r a l o ­ w y c h z a z n a c z o n o g r u b y m i li n ia m i

(8. IX), nie jtst bardzo gorąco — temperatura waha się od ok. 35°C w dzień do 25°C w nocy (w pobliskim Luxorze nad N ilem m ieliśm y przed kilku dniami 45°). Pogoda jest ustalona — przez cały czas pobytu nie zobaczym y najm niej­

szej chm urki na niebie.

L okujem y się w nowoczesnym hotelu (Tour- Hotel), który słusznie jest dumą Egipcjan (ryc.

3). Na szczerej pustyni, nad brzegiem morza, 5 km od najbliższego osiedla (Gardaąa), wznosi się w ieża pusta w środku, mająca pokoje na zewnątrz. W ewnątrz niej na parterze znajduje się zbiornik w od y z rybam i z raf koralowych.

Ten hotel, to także twór nowoczesnej techniki, techniki epoki lotnictw a. W yposażony jest luk­

susow o. Posiada n aw et w łasną instalację odsa­

lania w od y m orskiej (do w ielu m iejscow ości nad M orzem Czerwonym słodką w odę dowozi się jeszcze statkam i). Każdą cegłę i każdy m ebel trzeba było przyw ieźć z odległego o 500 km Ka­

iru. H otel obsługuje podobno 180 osób. N ie­

ste ty — ze w zględu na napięcie w ojenne — gośćm i oprócz nas była tylko para turystów szwajcarskich i 15-osobowa ekipa film ow a am e­

rykańska, pow tarzająca film o kapitanie N e m o w w ersji now oczesnej. Mimo trudności w zaopa­

trzeniu hotel, jak na hotel I klasy, jest niedro­

gi — w ielk i pokój z prysznicem i pełnym utrzy­

m aniem kosztuje ok. 10 dolarów dziennie.

Pow ierzchnia morza widziana z brzegu układa się w pasy o różnych odcieniach barw y pawiej.

Białe piaski koralowe prześw itują na m ieliz­

nach i tu barwa morza jest jasnoniebieska. Na głębiach kolor szafirow o-zielony jest tak inten­

syw n y, że w yd aje się w zięty ze starego prze­

sadnego w barwach oleodruku. Przyznam się, że oglądając dawniej obrazy Morza Czerwone­

go z tą niesam ow itą zielenią, posądzałem m ala­

rza o nadmiar fantazji lub też reprodukcję 0 niski poziom.

Ze w zględu na okres w ojenny nie w olno nam n iestety korzystać z łodzi. Odpada zwiedzanie w ysp y G iftun, (Gifatin) z pięknym i rafami. Ale 1 rafy przybrzeżne są interesujące. Idzie się do nich w zdłuż morza osobliw ym asfaltow ym tro- tuarem . Tysiące okrętów w ciągu dziesięcioleci w yrzucało od morza przy czyszczeniu kotłów m azut, który zebrał się na wybrzeżu i utw orzył tu sm olistą czarną, tw ardą „skałę”. Niektóre organizm y m orskie przystosow ały się do no­

w ych w arunków i osiedliły na sm ole. Są to dłu­

gie do 5 cm ośm iopłytkow e chitony (Płaco- phora) i okazałe pąkle (Balanomorpha) o śred­

nicy podstaw y do 5 cm i ściankach grubości ok.

1 cm, podziurkowanych w ew nątrz jak sito (kon­

strukcja odporna na uderzenia fal). Na sąsiadu­

jącą z brzegiem pow ierzchnię m artwej ra fy w y ­ pełzają pod w ieczór ze szczelin tysiące m ałych w ężow ideł (Ophiuroidea) i poruszają w zniesio­

nym i w górę ramionami.

Zaraz w pobliżu hotelu w ystępują pojedyncze

„głów ki” korali, m ałe izolowane odcinki rafy.

Im dalej na północ, tym rafa staje się bardziej

zwarta i bogata, aż w reszcie w odległości 2 km

od hotelu jest to już w pełni rozw inięta rafa

przybrzeżna. Od brzegu oddziela ją najpierw

stu m etrow y pas rafy m artw ej, barw y wapienia

(5)

115 budowlanego. Bujne życie korali, ryb i innych

stw orzeń rozwija się najsilniej dopiero po zała­

m aniu rafy, tam gdzie opada ona na głębiej po­

łożone piaski (w tym przypadku na głębokość kilku m etrów).

Badania raf najlepiej zacząć od form acji mało rozw iniętych, bardziej ubogich. Inaczej dozna­

je się oszołom ienia spotykając naraz setki nie­

znanych form żyw ych, w których trudno się zorientować. Dopiero po poznaniu podstawo­

w ych gatunków korali, ryb i innych m ieszkań­

ców rafy — po osw ojeniu się z now ym środo­

w iskiem -—• wskazane jest rozpoczęcie badania raf w pełnym rozkwicie. Takie rafy znajdują się 35 km na południe od Hurghada (dojazd samochodem najpierw dobrą szosą, a potem 8 km po szlaku pustynnym ). M iejsce to nosi na­

zwę Zatoki Rekinów lub D ichet el Daba — Za­

toki Potworów. Rafa ta jest jedną z najpiękniej- szych na Morzu Czerwonym i ustępuje chyba tylko rafom w Qusayr (150 km dalej na połud­

nie). Opada ona stromo w głębiny najpierw na piaszczysty stopień na głębokości ok. 15 m et­

rów, a potem głębiej. Jak wskazuje nazwa za­

toki, jest ona bogata w różne gatunki rekinów.

Rekiny stanow ią stałą groźbę dla pływ aków i nurków — niew idoczny m iecz Damoklesa. Za­

gadnieniu niebezpieczeństw a ze strony rekinów poświęcona jest bogata literatura, zwłaszcza podróżnicza, a poglądy są bardzo rozbieżne. Nic dziwnego, gdyż term in „rekin” nie jest jedno­

znaczny, a podciąga się pod niego w iele gatun­

ków ryb, m ających różne zw yczaje.

Po przybyciu do Hurghady początkowo z pew nym lękiem w chodziłem do wody. W y­

nikał on stąd, że w czasie pierw szego m ojego spotkania z M orzem Czerwonym w 1949 r., które trwało tylko kilka godzin, nie m ogłem się ką­

pać, bo w odległości kilkunastu m etrów od brzegu pokazyw ały się p łetw y rekinów. Jak się okazuje, b ył to w yjątk o w y zbieg okoliczności.

Tym razem w ciągu 11 dni, w czasie których spędzałem po 5 godzin dziennie w wodzie, nie spotkałem żadnego z tych m orskich drapieżni­

ków.

W Hurghada poznałem jednego z najlepszych nurków Morza Czerwonego, Greka Kyrosa P a s k a l i s a . W edług niego, rekiny przybrze­

żne są 'nieszkodliwe dla człow ieka, gdyż mają dość pożyw ienia, natom iast postawa rekinów na pełnym morzu m oże być agresywna. Oczywiście zawsze - należy zachować pew ne środki ostroż­

ności, jak np. w ycofanie się, gdy rekin jest zbyt

„tow arzyski”. Zw łaszcza należy unikać rozle­

wu krw i (własnej i ryb), która ściąga z daleka rekiny. Ekipa film ow a, aby sfotografować re­

kiny, stosow ała jako przynętę pokaleczone ry ­ by. K rew i drgania ryb wabią rekiny, które zjaw iają się nie wiadom o śkąd i w dużej liczbie.

Jak się okazuje, znajdują się one zawsze w po­

bliżu, tylko są ukryte, niewidoczne. Na m argi­

nesie nadm ienię, że ekipa film ow a um ieszczała operatora w ażurowej klatce z prętów żelaz­

nych, spuszczanej pod wodę.

W edług N. T. K e n n e y a zagrożenie życia przez rekiny jest m niejsze niż przez wypadki samochodowe lub przez pioruny. Sform ułowa-

R yc. 3. H o te l w H u r g h a d a , g d zie m ie ś c i s ię a k w a r iu m m o r s k ie

nie to należy przyjąć z dużą ostrożnością. Za­

grożenie zależy niew ątpliw ie w w ielkim stop­

niu od warunków lokalnych.

Do badania raf w ystarczy pływ anie po po­

wierzchni z maską i rurką oddechową oraz nur­

kowanie ze wstrzym aniem oddechu. O czywiście aparat autonom iczny na sprężone powietrze jest pożądany, ale ze względu na ciężar trudny w transporcie (lotniczym i lokalnym).

Woda Morza Czerwonego jest zw ykle tak kryształowo przezroczysta (z w yjątkiem w ie­

czorów po dużym wietrze), że widać korale i ry­

by na dziesiątki m etrów w głąb i w bok. Kraj­

obraz raf, ośw ietlonych jaskrawym słońcem jest pełny barw i kształtów (ryc. 4). Wiele osób porównuje go do fantastycznego tropikal­

nego ogrodu, przepełnionego światłem , ogląda­

nego przez kryształową szybę. Wrażenie to po­

większa jeszcze kontrast z beznadziejną, szaro- żółtą, skalistą pustynią brzegu.

Już tyle sław nych piór opisywało rafy i z takim m istrzostwem , że pozostaje m i pomi­

R yc. 4. F r a g m e n t r a f y k o ra lo w e j w m ie js c u je j s p a d k u w g łę b in y . — F o t. R . L a fo n

17

(6)

116

nąć superlatyw y, dotyczące piękna raf, a ogra­

niczyć się do przedstaw ienia w sposób szkicow y ich w yglądu i życia. Zadanie to miałem, utrud­

nione, gdyż biblioteka Instytutu H ydrobiologii M orskiej w odległej o 15 km Ghardace była m i nie dostępna (za przejazd samochodem hotelo­

w ym żądano 10 dolarów, a Instytut nie m ógł użyczyć sw ego środka lokomocji). Tak w ięc do-

R yc. 5. F r a g m e n t r a f y z k o lo n ią m a d r e p o r ó w A c r o - p o r a sp. — F o t. R. H o r b e r

a

piero w Paryżu m iałem dostęp do klasycznych źródeł, dotyczących raf Morza Czerwonego.

Jak już wspom niałem , życie raf jest najbo­

gatsze w m iejscu ich spadku w głębiny. Pod pływ akiem w morzu odkryw a się przede w szystkim św iat kolonii madreporów (ryc. 5), koralow ców 6-promiennych o szkielecie wapien­

nym . Szkielet ten tw orzy różne kształty. Częste są korale zbliżone do rogów jelenia (Acropora), tworzące czasem naw et spore drzewka (Acro­

pora pharaonis). Inne form y, to kopuły, słupy i kolum ny, dochodzące czasem do w ielom etro­

w ych rozmiarów (P orites, Coeloria, Goniopora, Lophophillia i in.; (ryc. 6 i 7). Spotyka się rów­

nież prawie regularne kule o średnicy od kilku cm aż do 2 m etrów (np. Goniastrea). Niektóre gatunki tworzą płaszczyzny, jakby sto ły o cien­

kim blacie.

Barw y korali (barwy tkanki żyw ej) są różne.

Przew ażają różne odcienie barw y żółtej, od brą­

zowej przez pomarańczową do siarkowo-żółtej.

Spotyka się też korale o polipach zielonych, różowych, niebieskaw ych i fioletow ych, często o dużym nasyceniu tej barwy (korale te zdają się św iecić w łasnym fioletow ym światłem ).

B arw y te zależą przeważnie od zawartych w ich tkankach zooksamtelli, m ikroskopijnych alg w spółżyjących z koralami.

P olip y korali są z reguły w dzień w ciągnięte.

Na pow ierzchni kolonii w idać w tedy desenie gw iazdkow e lub w ężykow e (korale mózgowe), odpowiadające (wapiennym przegrodom-septom.

Tylko niektóre gatunki nie chowają w dzień po­

lipów; rzeczyw iście w idziałem w dzień kilka ra­

zy polipy różowe i szare.

Poszczególne polip y koralowe mają szkielet w apienny o średnicy od części m ilim etra do kilku centym etrów . Jeszcze w iększy szkielet, o średnicy ok. 10 cm mają korale sam otne — grzybimki (Fungia) (ryc. 8). Spotyka się je leżące luźno w zagłębieniach rafy, odłamane od „nóż­

k i”, na której w zrastały. Tkanka, którą szkie­

let jest otoczony, jest tak cienka, że prawie nie widać jej na tle tego szkieletu. Próbowałem ho­

dować w podręcznym akwarium grzybinkę, aby

R yc. 6. a. S z k ie le t k o lo n ii w k s z ta łc ie k u l i o ś r e d n ic y lo n ii L o b o p h y llia sp.; b. [P o w ie rz c h n ia k o to n ii w s k a li

10 c m , p r a w d o p o d o b n ie G o n ia s tr e a sp . i f r a g m e n t k o - 1 : 1 . — F o t. J . L. J a k u b o w s k i

(7)

117

R yc. 7. P o w ie r z c h n ia k o lo n ii p ra w d o p o d o b n ie T u r b i- n a ria sp. w s k a li 1 : 1 . — F o t. J . L . J a k u b o w s k i

sfotografować ramiona polipa —- n iestety bez skutku; w warunkach sztucznych nie chciała się rozwinąć. Być m oże b ył to ponadto gatunek o ramionach bardzo m ało w ydatnych. Inne ko­

rale bez trudności rozw ijały się w akwarium wieczorem i w nocy. Zaznaczyć jednak należy, że dużo gatunków ma ramiona polipów mało wydatne, tak że nie ma dużej różnicy m iędzy polipami zw iniętym i i rozwiniętym i.

Zewnętrznie podobne do madreporów są Mil- lepora (Hydrocorallia) posiadające bardzo małe polipy obdarzone w łasnościam i parzącymi; po­

lipy te otaczają kołem w iększy polip, posiada­

jący otwór gębow y (ryc. 9). Znane są one pod nazwą „korali ognistych” — tak silnie parzą nieostrożnego pływ aka lub nurka. Forma spo­

tykana w Morzu Czerwonym tworzy kolonie bardzo charakterystyczne. Mają one postać płytek barw y pom arańczowożółtej z białym i w yrostkam i w kształcie palców, przy czym płytk i są zebrane w pionow e pakiety, przypom i­

nające paczki biszkoptów. W spomniany już nu­

rek Paskalis pow iedział m i, że można uniknąć poparzenia, jeśli mocno stuknąć taki koral; po­

lipy w ted y chowają się i przestają być aktywne.

M ikroskopijnie m ałe kom órki parzące — ne- m atoblasty — stanowiące bardzo skom pliko­

wane m echanizm y znajdują się w w ielkich iloś­

ciach w tkance koralowców. Ich działanie jest śm iertelne dla m ałych zwierząt planktonowych, a naw et dla m ałych ryb (zwłaszcza w przypad­

ku dużych ukwiałów). Skóra człowieka jest nie­

czuła na działanie w ielu koralowców, jednak na rafach jest ty le okazji do zetknięcia się z różny­

mi polipami, że często zjawiają się egzemy, zwłaszcza tam, gdzie skóra jest bardziej de­

likatna.

W ygląd rafy w dużym stopniu zależy rów­

nież od różnych koralowców 8-promiennych.

Bardzo charakterystyczne są kolonie m ięsistych alcjonarii porów nyw alne do w stęg z grubego sukna (ryc. 10), jakby pozwijanego w poziome fantazyjne rozety (S arcop h ytu m sp., L obophy- tum sp.). Brzegi tych rozet są sinusoidalnie po­

fałdowane, a pow ierzchnie pokryte puchem ty ­ sięcy gwiazdek długich polipów białych lub żół­

tych, falujących pod w p ły w em fal jak łan Zbo­

ża. Całość takich kolonii ma średnicę od kilku­

nastu cm do m etra lub w ięcej. Duże powierz­

chnie zajm ują kolonie o w yglądzie kalafiorów o jasnych podstawach i ciem nych, zielonaw o-

R yc. 8. S z k ie le t k o r a l a s a m o tn e g o F u n g ia sp., o ś r e d ­ n ic y ok. 10 cm . — F o t. J . L . J a k u b o w s k i

R yc. 9. F r a g m e n t k o lo n ii M ille p o r a — p a rz ą c y c h „ k o ­ r a l i o g n is ty c h ” . — F o t. J. L. J a k u b o w s k i

R yc. 10. K o lo n ia m ię k k ic h a lc j o n a r i i p o d p o s ta c ią p o ­ f a łd o w a n y c h w s tę g . — F o t. J. L . J a k u b o w s k i

brązowych górnych „gałązkach”. , Prawdziwą ozdobą raf są krzaki kolczastych alcjonarii (Spongodes) barwy czerwonej, fioletow ej lub łososiowej.

Do koralowców 8-promiennych należą rów­

nież Tubipora — korale organowe. Ich szkielet

(8)

118

/Ryc. 11. K o lo n ia a lc j o n a r i i X e n ia sp ., k tó r y c h p o lip y o k re s o w o z a w ie r a j ą i r o z w ie r a ją sw e r a m io n a . — F o t.

J . L . J a k u b o w s k i

jest czerw ony, o barwie przypom inającej korale szlachetne (Corallium rubrum ) z Morza Śród­

ziem nego, ale ma oin kształt piszczałek organo­

w y ch — stąd nazwa. P olip y tych korali otwarte w dzień, w pełnym słońcu są barw y zielonej.

Gdy stanąć na bloku tych korali, polipy chowają się i pozostaje czerw ony odcisk stopy.

Inną osobliw ość stanowią kolonie w kształcie kul lub płaskich traw ników , złożone z 8-pro- m iennych osobników rytm icznie zw ierających i rozw ierających sw e ramiona (średnica korony ramion przy otwarciu 1 — 2 cm). Taki ruch poli­

pów n ależy do zjaw isk w yjątk ow ych u koralow ­ ców. P ierw szy raz w idziałem go w pięknym f il­

m ie H. H a s s a : P rz y g o d a na M orzu C ze r w o ­ ny m . Teraz przekonałem się, że są to alcjonarie X enia sp., których polipy nie m ają zdolności

„chowania się” przy podrażnieniu (ryc. 11).

Jest znam ienne, że na opisyw anych rafach bardzo m ało spotyka się gorgonii-koralow ców 8-prom iennych o szkielecie osiow ym , m ających postać w achlarzy lub gałazek. Uderza ponadto brak roślin z w yjątkiem glonów o plechach s il­

nie zwapniałych, przypom inających trójkątne liście.

U k w iały (aktynie) na rafach osiągają również w ielk ie rozm iary dochodzące do średnicy 50 cm. Jedne gatunki są jak pow łoki w yściełające nierów ności i zagłębienia w m artw ych częściach rafy. Pokrvte są one żółtym i lub brązow ym i drobnym i słupkam i i otoczone jasnym szlakiem . Za lada dotknięciem zw ijają się one szybko i chowaja w szczeliny, ginąc iz pola widzenia.

Inny gatunek (P.adianthus sv.) przypom ina Ane- monia sulcata z Morza Śródziem nego, tylko w 'powiększeniu. Ma on ramiona brązowe, w kształcie palców, o długości 20 cm, lub w p o ­ staci k ulistych baniek, gdy są skurczone. Z tym gatunkiem zaw sze w spółżyją m ałe rybki A m - phivrion xanthurus (pomarańczowe z białym i przepaskami) — podręcznikow y przypadek sym ­ biozy (ryc. 12). D łu eo można baw ić się w cho­

w anego z tym i rybkam i; gdy je straszyć, od razu chow aja się w gąszczu ramion ukw iała śm iercionośnych dla innych rybek. Jak się w y ­ daje — w ciągają one w ten sposób inne ryby

R y c . 12. R y b k a A m p h i p r io n sp . w s p ó łż y ją c a z u k w ia - łe m . — F o t. M . F a u v a r q u e , R . L a fo n

w pułapkę, aby uczestniczyć potem w ich kon­

sum pcji. Ten zespół — uikwiały-ryby jest na rafach Hurghady często spotykany. Tajemnicę uodpornienia A m phiprionów odkryto dopiero niedawno, w r. 1958: w ydzielają one m ianow i­

cie śluz ochronny. Ryby izolow ane przez czas dłuższy od ukw iałów tracą tę odporność.

M oje skromne doświadczenie w zakresie raf koralow ych w różnych częściach św iata 1, po­

zw ala mi na porównanie raf Morza Czerwonego z rafam i Florydy i południa Indii. Na rafach F lorydy byłem jeszcze przed utworzeniem na nich parku narodowego. Istotną ich cechą w po­

równaniu z rafam i Hurghady są duże przestrze­

nie zajęte przez madrepory w kształcie rogów łosia oraz duża liczba gorgonii, natomiast brak alejo,naniii. Liczba gatunków ryb na Florydzie jest n iew ątpliw ie m niejsza niż w Hurghada.

R afy indyjskie, w pobliżu M ostu A d a m a 2 łą­

czącego Indie z Cejlonem (koło Stacji Biologicz­

nej w Mandapam) są niew ątpliw ie najuboższe z rozpatryw anych, jeśli chodzi o faunę. Być m oże związane to jest z m ętnością w od y mor­

skiej, .spowodowaną poruszaniem przez fale dużych ław ic piasku koralowego. Prawdopodob­

nie bardziej na południe, bliżej Cejlonu rafy są bogatsze i bardziej rozwinięte. Na podstawie tych porównań skłonny jestem uznać, jak w ielu autorów, rafy Morza Czerwonego za najpięk­

niejsze rafy świata, porów nyw alne chyba tvliko z W ielką Rafą Barierową Australii. D ecydują o tym nie tyllko form acje koralowe, ale i m iesz­

kańcy raf, którym będzie pośw ięcony następny a r ty k u łs.

1 P o r . J . L . J a k u b o w s k i , P r z e lo t P e k in -K a n to n , „ W s z e c h ­ ś w ia t ” , zesz. 6/1956, s. 126.

2 P o r . S. K r a j e w s k i , M o st A d a m a , „ W s z e c h ś w ia t” zesz.

12/1965, s. 302.

3 A u t o r n in ie js z e g o a r t y k u ł u , m a j ą c u t r u d n io n y d o s tę p do l i t e r a t u r y , n a p o t y k a ł w c z a s ie p is a n ia d u ż e tr u d n o ś c i. W p r z e ­ z w y c ię ż e n iu ic h p o m o g li m u , p r z e z sw e c e n n e in f o r m a c je : p r o f . R . D o 11 f u s, k ie r o w n ik e k s p e d y c ji n a M o rz e C z e r­

w o n e (1927—29) o r a z d r B . S a l v a t z L a b o r a t o r i u m M a la - k o lo g ii M u s ś e N a tio n a l d ’H is to ir e N a t u r e l l e w P a r y ż u , k t ó r y m a u t o r s k ła d a g o r ą c e p o d z ię k o w a n ie .

(9)

119

B R O N IS Ł A W K U C H O W IC Z (W a rsz a w a )

GRANICE U K ŁA D U OKRESOW EGO

Z n a m y d z iś 105 p ie r w i a s tk ó w c h e m ic z n y c h (w -tym 81 tr w a ły c h ) o ra z o k o ło 270 n u k lid ó w tr w a ły c h i około p ó łt o r a ty s ią c a n u k li d ó w p r o m ie n io tw ó rc z y c h . W s k o ­ r u p i e z ie m s k ie j w y s tę p u j ą w s z y s tk ie n u k lid y tr w a łe i o k o ło p ię ć d z ie s ią t s p o ś ró d p ro m ie n io tw ó rc z y c h . N ie ­ je d n e m u z p e w n o ś c ią w y d a s ię r a ż ą c e z b y t częste u ż y c ie sło w a „ o k o ło ” . M u s ia łe m t a k je d n a k , n ie s te ty , p o s tą p ić , je ś li t a n o t a t k a m a b y ć je s z c z e a k tu a l n a w c h w ili o g ło s z e n ia j e j d r u k ie m . W sz a k lic z b a z n a n y c h n u k lid ó w c o ra z b a r d z ie j s ię z w ię k sz a . W m i a r ę d o ­ s k o n a le n ia te c h n ik i e k s p e r y m e n ta ln e j o d k ry w a m y c o ­ r a z to n o w e n u k lid y p ro m ie n io tw ó rc z e ; z a ra z e m n ie ­ k tó r e sp o ś ró d z n a n y c h o d d a w n a n u k lid ó w tr w a ły c h O k azu ją się p ro m ie n io tw ó rc z e , ch o ć z d ość d u ż y m p ó ło k r e s e m z a n ik u . T a k w ię c n p . w o b sz a rz e ziem r z a d k ic h n ie t r w a ły m i o k a z a ły s ię w y s tę p u ją c e w p r z y ­ ro d z ie n u k lid y :

izotop neodym u go N d (prom ieniotw órczość a,

144

T

1 / 2

= 2 ,4 -10

1 5

lat), izotop sam aru

1 7 2

Sm (prom ieniotw órczość a,

T

1 / 2

=

1

,

2

-

1 0 1 1

lat), izotop gadolinu 6

1524

G d (prom ieniotw órczość a,

T 1/2= 1,1-10“ lat).

A do n ie d a w n a n i k t w ty m o b sz a rz e n ie p o s z u k iw a ł p i e r w i a s tk ó w p ro m ie n io tw ó rc z y c h !

Z n a c z n ie w ię c e j n o w y c h , n ie t r w a ły c h n u k lid ó w m o ż n a się o c z y w iśc ie sp o d z ie w a ć w z a k re s ie b a rd z o k r ó t k ic h p ó ło k r e s ó w tr w a n i a , r z ę d u s e k u n d i m n i e j ­ sz y c h . O g ra n ic z e n ie m is to tn y m d la m o ż liw o śc i is tn i e ­ n ia j ą d e r je s t r ó w n o ś ć z e r u e n e r g ii w ią z a n ia o s t a t­

n ieg o w j ą d r z e n e u tr o n u b ą d ź p r o to n u .

N a r y s u n k u n iż e j p r z e d s ta w ia n a je s t ta b l ic a n u k ­ lid ó w , z a w ie r a ją c a d o ty c h c z a s z n a n e ją d ira j a k r ó w ­ n ie ż te , k tó r e m o ż n a b ę d z ie o d k r y ć w n a jb liż s z y c h

la ta c h . J ą d r a t r w a ł e i d o ść d łu g o ż y ją c e z a z n a c z o n o n a n ie j c z a r n y m i k w a d r a c ik a m i, li n ia ła m a n a c ie n k a o ta c z a n a to m ia s t o b s z a r, w k tó r y m z n a jd u j ą s ię z n a n e ju ż j ą d r a p r o m ie n io tw ó r c z e . W re s z c ie d w ie g ru b e k r z y w e o d p o w ia d a ją ją d r o m , d la k tó r y c h e n e rg ia o s ta tn ie g o p r o t o n u w z g lę d n ie o s ta tn ie g o n e u tr o n u je s t r ó w n a z e ru (B p = 0 b ą d ź B n = 0). P o w y ż sz e lin ie w z a ­ sa d z ie o g r a n ic z a ją o b s z a r , w k t ó r y m m o g ą is tn ie ć ją d r a p ro m ie n io tw ó rc z e . W id a ć z r y s u n k u , że m o ż liw y c h n o ­ w y c h r o d z a jó w j ą d e r j e s t w ię c e j n iż d ziś z n a n y c h .

P o m ię d z y c ie n k ą li n ią ła m a n ą a g r u b ą k r z y w ą o d ­ p o w ia d a ją c ą B n = 0 (z e ro w a e n e r g ia w ią z a n ia o s t a t ­ niego n e u tr o n u ) z n a jd u j ą się j ą d r a o n a d m ia r z e n e u ­ tr o n ó w . B ę d ą się o n e r o z p a d a ć w p ie r w s z y m rz ę d z ie p o ­ p rz e z p rz e m ia n ę b e ta m in u s :

p o d c z a s g d y ją d r a p o m ię d z y g ó r n ą c ie n k ą li n ią ła m a n ą a g r u b ą k rz y w ą o d p o w ia d a ją c ą B p — 0 (z e ro w a e n e r ­ g ia w ią z a n ia o s ta tn ie g o p ro to n u ) b ę d ą się r o z p a d a ć p o ­ p rz e z p r z e m ia n ę b e ta p lu s :

:A -+ z_ 1A + e + + v

Je d n o c z e ś n ie d la ty c h ją d e r , z w ła sz c z a w o b sz a rz e p o ­ w y ż e j lic z b y m a s o w e j A = 150, b ę d z ie m o ż liw y w y ­ c h w y t e le k tr o n u , p r z e m ia n a a i p ro m ie n io tw ó rc z o ś ć p ro to n o w a . P ro m ie n io tw ó rc z o ś c i n e u tr o n o w e j p rz e z a n a lo g ię m o ż n a b y się s p o d z ie w a ć w d o ln y m o b sz a rz e , w p o b liż u lin ii B n = 0. D la p ie r w ia s tk ó w p o z a u r a n o - w y c h ja k o b a rd z o w a ż n y s p o s ó b r o z p a d u p o ja w ia się s a m o r z u tn e ro z s z c z e p ie n ie .

N ie w ie m y o b e c n ie , j a k d a le c e m o ż n a b ę d z ie s ię p o ­ s u n ą ć n a n a s z e j ta b l ic y n u k lid ó w w k i e r u n k u g ó rn e g o p ra w e g o ro g u . M o ż n a ty l k o z a u w a ż y ć , że t r w a j ą o b e c ­ n ie p o s z u k iw a n ia n ie tr w a ły c h p ie r w ia s tk ó w n r 108, 109 i 110. I s tn ie j ą p e w n e w s k a z a n ia te o r e ty c z n e , o tr z y ­ m a n e m . in . w w y n ik u o b lic z e ń p ro w a d z o n y c h p rz e z g r u p ę te o r e ty k ó w z W a rs z a w y , ż e p ie r w i a s tk i p o ­ w y ższe tw o r z ą tz w . w y s p ę s ta b iln o ś c i (w z g lę d n e j, o czy ­ w iśc ie ) i że m o ż n a s p o d z ie w a ć s ię n a tr a f i e n i a w p r z y ­ ro d z ie je szcze do d ziś is tn ie ją c y c h r e s z te k ty c h p i e r ­ w ia s tk ó w . S k ą d b y się t e p ie r w i a s tk i m ia ły w z ią ć w p rz y r o d z ie ? S ą d z i się, że m o g ły on e p o w s ta ć k ie d y ś , p rz e d m i lia r d a m i la t, w w y n ik u w y b u c h u g w ia z d y s u p e r n o w e j, k tó r e j część m a t e r i i w y r z u c o n a w p r z e ­ s trz e ń d a ła p ó ź n ie j p o c z ą te k u k ła d o w i sło n e c z n e m u . I t a k n p . w m e te o r y ta c h o d k ry to ś la d y p lu to n u , k tó r y p o w s ta ł ró w n ie ż d o ść d a w n o , je d n a k ż e z d ą ż y ł się r o z ­ p a ść . D laczeg o b y w ię c n ie m ia ło u d a ć s ię n a tr a f i e n ie c h o ćb y n a śla d y d a w n e j o b e c n o śc i o w y ch c ię ż sz y c h od p lu to n u p ie r w ia s tk ó w ?

M e to d y sy n te z y ty c h c ię ż k ic h p ie r w ia s tk ó w w p r z y ­ ro d z ie n ie o d b ie g a ły p r a w d o p o d o b n ie z b y t d a le k o od ty c h , ja k i m i d ziś p o s łu g u ją s ię fiz y c y w s z tu c z n e j s y n ­ te z ie p ie r w ia s tk ó w p o z a u ra n o w y c h : n a p r o m ie n io w y - w a n ie is tn ie ją c y c h ju ż ją d e r lż e js z y c h s tr u m ie n ia m i p r o to n ó w b ą d ź n e u tr o n ó w . W la b o r a to r ia c h k o r z y s ta się z n e u tr o n ó w z r e a k to r ó w ją d r o w y c h b ą d ź te ż z c z ą s te k n a ła d o w a n y c h (z a m ia s t p r o to n ó w s to s u je się jo n y w ie lo ła d u n k o w e ) p rz y s p ie s z o n y c h u p r z e d n io w a k c e le r a to r z e do t a k w y so k ie j' e n e rg ii, b y m o g ły p rz e n ik a ć p rz e z b a r i e r ę k u lo m b o w s k ą w o k ó ł ją d r a . W p r z y r o d z ie o g ro m n e , s tr u m ie n ie n e u tr o n ó w , a b y ć m oże i c z ą s te k n a ła d o w a n y c h , p o w s ta w a ły w w y b u ­ c h a c h tz w . g w ia z d su p e rn o w y c h .

P o d s ta w o w ą tr u d n o ś c ią n a d ro d z e do z a p e łn ie n ia

całe g o o b sz a ru , w k tó r y m m o g ą n a p r z e d s ta w io n y m

r y s u n k u is tn ie ć n ie t r w a łe j ą d r a a to m o w e , s ta n o w i

m o ż liw ie s z y b k ie z b a d a n ie w y tw o rz o n y c h ją d e r , z a n im

z d ą ż ą się ro z p a ś ć . R o z w ija ć się b ę d ą m e to d y e l e k t r o ­

n ik i, f iz y k i i c h e m ii ją d r o w e j, k tó r e p o z w a la ją n a p r z e ­

z w y c ię ż e n ie te j tr u d n o ś c i. W c h a r a k t e r z e p r z y k ł a d u

w a r to p o d a ć sp o só b id e n t y f i k a c ji i z b a d a n ia w ła s n o ś c i

(10)

120

c h e m ic z n y c h w y tw o rz o n e g o w D u b n e j p r z e z g r u p ę p r o f . F le r o w a p ie r w i a s tk a n r 104 (k u r c z a to w ) o p ó ł- o k r e s ie t r w a n i a ok. 0,3 s e k . A to m y teg o p ie r w i a s t k a i in n y c h p r o d u k t ó w r e a k c j i, w y b ija n y c h z c ie n k ie j ta r c z y , p r z e p r o w a d z o n o w c h lo r k i w g a z ie z a w i e r a j ą ­ c y m c h lo r, p o d g r z a n y m do t e m p e r a t u r y 350°C. P rz e z u k ła d f i ltr ó w c z ą s te c z k i c h lo r k ó w p r z e c h o d z iły do a p a ­ r a t u r y , k t ó r a m ia ła r e j e s tr o w a ć p r o d u k t y s a m o r z u t­

n e g o r o z s z c z e p ie n ia p i e r w i a s t k a n r 104. I d e n t y f ik a c j a te g o p ie r w i a s t k a o p ie r a ła się n a p rz y p u s z c z e n iu , że m i a ł b y ć o n a n a lo g ie m h a f n u z d w o m a e le k t r o n a m i n a

p o w ło c e 6d, a jeg o w ła ś c iw o ś c i c h e m ic z n e m ia ły się w y r a ź n ie ró ż n ić od w ła ś c iw o ś c i w y tw a r z a n y c h w r a z z n im a k ty n o w c ó w , u k tó r y c h z a p e łn ia się p o w ło k a 5f. D o ś w ia d c z e n ia p o tw ie r d z iły tę h ip o te z ę .

Z a p e łn ie n ie ta b l ic y n u k lid ó w m ie ć będ>zie z n a c z e ­ n ie n ie ty lk o d la f iz y k i ją d r o w e j . U z y s k a m y p rz e c ie ż ta k ż e in f o r m a c je o p ie r w i a s tk a c h i n u k li d a c h ju ż dziś n ie is tn ie ją c y c h , a p o w s ta ły c h b y ć m o ż e k ie d y ś w g w ia z d a c h . P r o b l e m a t y k a t a w ię c w sp o só b c a łk ie m n ie o c z e k iw a n y łą c z y się z k o sm o g o n ią .

E W A R O N IE W IC Z (W a rsz a w a )

DINOZAURY Z P U ST Y N I 'GOBI

W r o k u 1908 o tw a r to w s a la c h P a ła c u K u ltu r y i N a u k i w W a r s z a w ie w y s ta w ę p t. D in o z a u r y z p u ­ s t y n i G obi. P r z e d s ta w ia o n a część z n a le z is k ja k ic h d o k o n a ły n a G o b i p o ls k o - m o n g o ls k ie w y p r a w y p a ­ le o n to lo g ic z n e w la t a c h 1063, 1964 i 1965.

G o b ijs k ie d in o z a u r y b a d a li p o r a z p ie r w s z y p a ­ le o n to lo d z y a m e r y k a ń s c y , k tó r z y w la t a c h 1922—1930 z o r g a n iz o w a li .serię w y p r a w p o s z u k iw a w c z y c h , a n a ­ s t ę p n ie p a le o n to lo d z y ra d z ie c c y p r o w a d z ą c y tu p o ­ s z u k iw a n i a w la ta c h 1946— 1949. W r o k u 1962, w w y ­ n ik u p o r o z u m ie n ia p o m ię d z y P o ls k ą A k a d e m ią N a u k a A k a d e m ią N a u k M o n g o ls k ie j R e p u b li k i L u d o w e j, z a p a d ł a d e c y z ja o z o r g a n iz o w a n iu n o w e j s e r i i w y p r a w p a le o n to lo g ic z n y c h , ty m r a z e m p o ls k o - m o n g o ls k ic h . O r g a n iz a c ją p r z e d w s ię w z ię c ia z a ją ł sdę Z a k ła d P a le o ­ z o o lo g ii P A N w e s p ó ł z I n s t y tu t e m N a u k P r z y r o d n i ­ c z y c h A k a d e m ii N a u k M o n g o ls k ie j R e p u b li k i L u d o ­ w e j, k ie r o w n ik ie m n a u k o w y m w y p r a w z o s t a ła p r o ­ f e s o r Z o fia K i e ł a i n - J a w o r o w s k a . W tr z e c h k o le jn y c h w y p r a w a c h , w la t a c h 1963— 1965, w z ię ło u d z ia ł ze s t r o n y p o ls k ie j 22 o so b y , w ty m 11 p a l e ­ o n to lo g ó w , 2 g e o lo g ó w i 9 -o s o b o w a g r u p a o b s łu g i te c h ­ n ic z n e j. W y p r a w y p r z e c ię ły k ilk o m a tr a s a m i p o łu d n i o ­ w ą i z a c h o d n ią M o n g o lię i p r z e p r o w a d z iły p r a c e w y ­ k o p a lis k o w e w k ilk u s ta n o w is k a c h w o b rę b ie k o n ty ­ n e n ta ln y c h o s a d ó w g ó r n e j k r e d y o r a z d o ln e g o , ś r o d ­ k o w e g o i g ó r n e g o tr z e c io r z ę d u . O p ró c z c ie k a w y c h z b io ­ r ó w d in o z a u r ó w u z y s k a n o w ie le s z k ie le tó w s s a k ó w k o ­ p a ln y c h , a z w ła s z c z a n ie z w y k le c e n n e c z a s z k i i s z k ie ­ l e t y d ro b n y c h s s a k ó w g ó r n o - k r e d o w y c h .

C h o c ia ż z e b r a n e m a t e r i a ł y n ie z o s ta ły je s z c z e n a u ­ k o w o o p r a c o w a n e w c a ło ś c i, co n a s t ą p i d o p ie r o z a k i l k a lu b n a w e t k ilk a n a ś c i e la t , p o s ta n o w io n o część z n ic h , to j e s t d in o z a u r y ju ż t e r a z u d o s tę p n ić s z e r o ­ k ie m u o g ó ło w i. N a w y s ta w ie z a p r e z e n to w a n o k il k a o r y g in a ln y c h s z k ie le tó w d in o z a u r ó w o ra z p e w n ą ilo ść w i e r n i e o d tw o rz o n y c h g ip s o w y c h o d le w ó w s z k ie le tó w b ę d ą c y c h a k t u a l n ie w o p r a c o w a n iu n a u k o w y m . U w a g ę p r z y c ią g a ją w y s ta w io n e r ó w n ie ż r e k o n s tr u k c j e n a t u r a l n e j w ie lk o ś c i n ie k t ó r y c h z t y c h g a d ó w .

D in o z a u r y s ą g r u p ą k o p a ln y c h g a d ó w n a jb a r d z ie j z n a n ą o g ó ło w i p rz e z s w ą n ie w ą tp liw ą „ w id o w is k o ­ w o ś ć ” . J a k k o l w i e k z a in te r e s o w a n ie ś w ia t a n a u k o w e g o t y m i z w ie r z ę ta m i s ię g a d z ie s ią tk ó w l a t w s te c z , d a ­ le k o je s t je s z c z e do z a d o w a la ją c e g o p o z io m u w ie d z y o ic h p o w s ta n iu , ro z w o ju i p r z y c z y n a c h g w a łto w n e g o w y g in ię c ia .

P ie r w s z e n a w ie lk ą s k a lę z a k ro jo n e p o s z u k iw a n ia i o p r a c o w a n ia d in o z a u r ó w b y ł y d z ie łe m a m e r y k a ń s k i c h p a le o n to lo g ó w O . C . M a r s h a i E. D. C o p e a . R o z ­ p o c z ę li o n i w I I p o ło w ie u b ie g łe g o w ie k u in te n s y w n e b a d a n i a w z a c h o d n ic h s t a n a c h A m e r y k i P ó łn o c n e j, p r o w a d z ą c p o s z u k iw a n ia w s k a ła c h w ie k u tria s o w e g o , j u r a js k ie g o i k re d o w e g o (p. ta b l.) . W la t a c h trz y d z ie s '- ty c h b ie ż ą c e g o s t u le c i a in n y a m e r y k a ń s k i p a le o n to lo g , H . F . O s b o r n , z a in ic jo w a ł p o s z u k iw a n ia d in o z a u r ó w n a t e r e n i e A zji, w o s a d a c h w ie k u k re d o w e g o p u s t y n i G obi. P o d o b n ie p a le o n to lo g o w ie ra d z ie c c y E. A . M a - 1 e j e w i A . K . R o ż d ż e s t w i e n s k i p o c z y n a ją c od l a t c z te r d z ie s ty c h ro z w in ę li b a d a n ia d in o z a u r ó w k r e ­ d o w y c h A z ji. D u ż y w k ła d w p o z n a n ie d in o z a u r ó w w n io ­ s ła p a le o n to lo g ia n ie m ie c k a , w p r a c a c h z w ła sz c z a d w ó c h p a le o n to lo g ó w , F. v o n H u e n e g o i W. J a - n e n s c h a . M a t e r ia ły do ic h o p ra c o w a ń p o c h o d z iły g łó w n ie z o s a d ó w t r ia s u , j u r y i k r e d y te r e n ó w e u r o -

F o d z ia ł h is to r i i Z ie m i n a eiry i o k re s y

Ery Okresy W iek bezwzględny*

kenozoiczna czw artorzęd

1 5 ->

trzeciorzęd

65 mezozoiczna

k reda

136 ju ra

190 195

trias — - 725 - -

paleozoiczna

perm - °80

karbon

3'15 dewon

sylur 395

130

ĄW

ordow ik

500 - - kam br

570 proterozoiczna

wiek skorupy ziem ­ skiej około 4 m iliar­

dów lat archaiczna

* W r u b r y c e „ w ie k b e z w z g lę d n y ” p o d a n y j e s t w ie k p o ­ s z c z e g ó ln y c h o k r e s ó w w m ilio n a c h l a t, lic z o n y o d d z iś, z m ie r z o n y m e to d a m i o p a r ty m i n a r o z p a d z ie p ie r w ia s tk ó w p r o m ie n io tw ó r c z y c h . W ie k od k a m b r u do d z iś p o d a n y je s t w g S y m p o z ju m H o lm e s a .

(11)

121

p e js k ic h i z j u r y W s c h o d n ie j A f r y k i, g d z ie .n a p o c z ą tk u b ie ż ą c e g o w ie k u N ie m c y p r z e p r o w a d z ili s z e r e g w y ­ p r a w b a d a w c z y c h w ju r a js k i e j s e r ii T em d ag u ru .

B a d a n ia d in o z a u r ó w z o k re s u ju r a js k ie g o i k r e d o w e ­ go d a ją z n a jo m o ś ć z ró ż n ic o w a n ia s y s te m a ty c z n e g o i z a ­ r y s h isito rii r o d o w e j p o s z c z e g ó ln y c h szczep ó w . M a ją one r ó w n ie ż w ie lk ie z n a c z e n ie og ó ln e, z w ła sz c z a d la p o z n a n ia b a rd z o r ó ż n o r o d n y c h p ro c e s ó w e w o lu c y jn y c h , k tó r e m o ż n a o b s e rw o w a ć w ro z w o ju ty c h z w ie rz ą t. I n ­ n eg o k r ę g u z a g a d n ie ń d o ty c z ą b a d a n ia n a js ta r s z y c h d i­

n o z a u ró w , z p r z e ło m u ś ro d k o w e g o i p ó ź n e g o t r ia s u . B a ­ d a n ia t e u m o ż liw ia ją r o z w ią z a n ie z a g a d n ie ń p o d s t a ­ w o w y c h p o c h o d z e n ia o ra z w z a je m n e g o s t o s u n k u d w ó ch g r u p g a d ó w n a z y w a n y c h d in o z a u r a m i. B o w ie m n a z w a d in o z a u r y , m a j ą c a z n a c z e n ie ty lk o o p is o w e (od g r e c ­ k ie g o d e in o s - s tr a s z n y , s a u r o s - ja s z c z u r), o b e jm u je d w ie n ie z a le ż n e g r u p y o r a n d z e rz ę d ó w , ró ż n ią c e się

R yc. 1. S c h e m a ty c z n y o b r a z b u d o w y m ie d n ic y u rz ę d u S a u r is c h ia i O r n ith is c h ia . i — k o ść m ie d n ic o w a , is —

k o ść k u ls z o w a , p — k o ść ło n o w a

R yc. 2. U p ro s z c z o n e d rz e w o ro d o w e p o d g ro m a d y g a ­ d ó w n a c z e ln y c h (n a p o d s ta w ie R o m e ra )

m ię d z y s o b ą ty p e m b u d o w y p a s a m ie d n ic o w e g o (ryc.

1), S a u r is c h ia (g a d z io m ie d n ic o w e ) i O r n ith is c h ia (p ta - sio m ie d n ic o w e ). W y w o d z ą się one, ja k o d w a o d r ę b n e p n ie , o b o k g a d ó w la t a ją c y c h (P te r o s a u r ia ) o ra z k r o k o ­ d y li (i p ta k ó w ) od tr ia s o w y c h g a d ó w z g r u p y T h e c o - d o n tia , s ta n o w ią c w r a z z n im i p o d g ro m a d ę g a d ó w n a ­ c z e ln y c h (ryc. 2). N ie s te ty , z n a m y d o ty c h c z a s n ie w ie le m ie js c n a k u li z ie m s k ie j, g d zie z a c h o w a ły się n a j s t a r ­ sze tr ia s o w e d in o z a u r y . N a jle p s z e w y n ik i p o s z u k iw a ń u z y s k a n o p rz y e k s p lo a ta c ji złóż k o s tn y c h w tz w . f o r m a ­ c ji K a ro o w 'P o łu d n io w e j A fry c e . S e ria t a o b e jm u je s k a ły p o c h o d z e n ia k o n ty n e n ta ln e g o , k tó r e n ie p r z e r w a ­ n ie tw o r z y ły się od p o ło w y o k re s u k a rb o ń s k ie g o do p o ­ c z ą tk u o k re s u ju r a js k ie g o . P a le o n to lo g o w ie fr a n c u s c y F . E l l e n b e r g e r i L. G i s n b u r g i a n g ie ls c y J.

A t t r i d g e i A. J. C h a r i g p ro w a d z ą o s ta tn io in te n ­ s y w n e p o siz u k iw a n ia w n a js ta r s z y c h s k a ła c h g ó rn s g o tr i a s u f o r m a c ji K a ro o n a o b s z a r z e B a s u to .

D in o z a u ry s ta n o w ią z a m k n ię ty e ta p w h is to r i i z w ie ­ r z ą t lą d o w y c h , k t ó r y ro z p o c z ą ł się w ś r o d k o w y m t r i a ­ sie i z a k o ń c z y ł w k o ń c u o k re s u k re d o w e g o . P o p rz e d n i e ta p , w k tó r y m p a n o w a ły p r y m ity w n e g a d y C o ty lo - sa u r ia i T h e r o m o r p h a , ro z p o c z ą ł się w k o ń c u k a r b o n u i t r w a ł do ś ro d k o w e g o tr ia s u . P o ty m o k re s ie n a s t ą p ił a n a g ła w g e o lo g ic z n e j s k a li z m ia n a f a u n y lą d o w e j, p rz y czy m p r y m ity w n e g a d y w y g in ę ły u s tę p u ją c m ie js c a sz y b k o ró ż n ic u ją c e j isię g ru p ie , j a k ą b y ły d in o z a u r y . P o ­ czą w sz y od p ó źn eg o t r i a s u śro d o w is k o lą d o w e o p a n o ­ w a ły S a u r is c h ia i O r n ith is c h ia z a jm u ją c ró ż n o r o d n e n isze e k o lo g ic z n e i o s ią g a ją c p rz y s to s o w a n ia , k tó r y c h z n a c z e n ia n ie k ie d y ty lk o z tr u d e m m o ż e m y się d o m y ś ­ lać. W k o ń c u o k r e s u k re d o w e g o w s z y s tk ie d in o z a u r y w św ie c ie w y g in ę ły z p rz y c z y n do d ziś n ie w y ja ś n io ­ n y c h , lecz , ja k się w y d a je , p o w ią z a n y c h g e n e ra ln ie ze z m ia n a m i w ś r o d o w is k u lą d o w y m , ja k ie z a sz ły po p ó ź n o k re d o w y m o k re s ie g ó ro tw ó rc z y m . M ie jsc e ich od te j p o r y z a ję ły ss a k i, k tó r e o d p o c z ą tk u trz e c io r z ę d u są d o m in u ją c y m e le m e n te m f a u n y lą d o w e j.

D in o z a u r y z p u s ty n i G o b i p o c h o d z ą z e p o k i p ó ź n o - k rc d o w e j, k tó r a b y ła k o ń c o w y m o k re s e m ro z w o ju ty c h z w ie rz ą t, n ie z d r a d z a ją c y m je d n a k n ic z y m ic h n ie d a ­ le k ie g o w y g a ś n ię c ia . N a w a r s z a w s k ie j w y s ta w ie z n a j ­ d u ją się d in o z a u r y z a ró w n o z r z ę d u S a u r is c h ia , ja k i O r n ith is c h ia , le c z u d z ia ł p r z e d s ta w ic ie li je s t d la ob u g r u p n ie je d n a k o w o r e p r e z e n ta t y w n y .

G o b ijs k ie O r n ith is c h ia są t u p r z e d s ta w io n e p rz e z g a ­ d y n a le ż ą c e do d in o z a u r ó w r o g a ty c h i d in o z a u r ó w p a n ­ c e r n y c h . N ie w ie lk i P r o to c e r a to p s (p r z e d s ta w io n y n a

o k ła d c e ) z s z e ro k im k o łn ie rz e m k o s tn y m n a d k a r k ie m s ta n o w i fo r m ę w y jś c io w ą d la c a łe j g ru p y ro ś lin o ż e r ­ n y c h d in o z a u ró w tz w . ro g a ty c h , k tó r y c h dals/za h is to r ia r o z e g r a ł a - s i ę n a t e r y to r i u m A m e r y k i P ó łn o c n e j. N a szc z y c ie d rz e w a ro d o w e g o te j g r u p y z n a jd u j ą się f o r m y ta k ie , ja k T r ic e r a to p s i p o d o b n e , k tó r e r o z m ia r a m i c ia ła p rz e w y ż s z a ją z n a c z n ie p r o to c e r a to p s a i o p ró cz k o łn ie r z a n a d k a r k i e m m a j ą tr z y s iln e ro g i n a p r z e ­ dzie c z a sz k i. O p ró c z s z k ie le tó w p ro to c e r a to p s ó w w y ­ p r a w y n a sz e p rz y w io z ły c a łe g n ia z d a s k a m ie n ia ły c h ja j ty c h z w ie rz ą t.

D y o p lo s a u r u s o k r y ty p ły ta m i i g u z a m i k o s t ­ n y m i o ra z u z b ro jo n y m a c z u g o w a ty m o g o n em n a le ż y do d in o z a u r ó w p a n c e rn y c h , k tó r y c h h is to r i a n ie zos­

t a ł a je s z c z e d o s ta te c z n ie p r z e ś le d z o n a . R o d z a j te n b y ł ro z p r z e s tr z e n io n y z a ró w n o w A z ji, ja k i A m e ry c e P ó łn o c n e j. B y ły to r o ś lin o ż e r n e g a d y p ro w a d z ą c e p a ­ s y w n y t r y b życia, m a ją c e n a o b ro n ę p r z e d d r a p i e ż n i­

k a m i sw ó j p a n c e rz i m a c z u g o w a ty ogon.

18

(12)

122

R y c. 3. O g ó ln y w id o k s a l i ta r b o z a r ó w . N a p ie r w s z y m p la n i e r e k o n s t r u k c j a w y k o n a n a p r z e z a r t. rz e ź b . K .

D a n ie le w ic z a . — F o t. C A F

R y c. 4. T a r b o s a u r u s b a ta a r (M a le je v ). O r y g in a ln y s z k ie le t z n a le z io n y w r o k u 1964, o k o ło 1/16 w ie lk o ś c i. —

F o t. C A F

O p ró c z z a p r e z e n to w a n y c h fo r m , k tó r e n a le ż ą do z w ie r z ą t ty p o w o c z w o ro n o ż n y c h , w ś ró d O r n ith is c h ia i s tn i a ło w ie le sz c z e p ó w o d z n a c z a ją c y c h s ię m n ie j lu b b a r d z i e j s t a łą d w unożinośeią. N a le ż ą do n ic h r ó w n ie ż r o ś lin o ż e r n e d o ln ó k r e d o w e ig u a n o d o n y o r a z g ó r n o k r e - d o w e d in o z a u r y k a c z o d z io b e . N ie s te ty , n a w y s ta w ie b r a k d in o z a u r ó w k a c z o d z io b n y c h , g d y ż w y p r a w y nasize n ie n a p o tk a ł y n a n ie , p o m im o że lic z n e s z k ie le ty z n a jd o w a ły n a G o b i w y p r a w y r a d z ie c k ie .

D r u g i r z ą d d in o z a u r ó w , S a u r is c h ia p r z e d s ta w ia n a w y s ta w ie n a jb a r d z ie j ty p o w e f o r m y d la t e j g r u p y g a ­ d ó w . S ą to n a jw ię k s z e lą d o w e g a d y d r a p ie ż n e (k a r n o - z a u ry ) i r o ś lin o ż e r n e (z a u ro p o d y ) o r a z le k k ie , s z y b k o - b ie g a j ą c e g a d y s tr u s io - p o d o b n e .

D in o z a u r y d ra p ie ż n e w y s tę p u j ą c e n a te r e n ie A z ji r e p r e z e n t u j e T a r b o s a u r u s (ryc. 3 i 4) s p o k r e w n io n y b l i ­ sk o z r o d z a je m T y r a n n o s a u r u s z n a n y m z g ó rn e j k r e d y A m e r y k i P ó łn o c n e j. B y ły to p o tę ż n e z w ie r z ę ta o w y ­ b it n y c h p r z y s to s o w a n ia c h do a k ty w n e g o z d o b y w a n ia p o ż y w ie n ia , k tó r e s ta n o w iły in n e w ie lk ie d in o z a u r y . M o g ły to b y ć z a ró w n o ż y w e o f i a r y p o k o n y w a n e w w a l ­ ce l u b p a d li n a , o k t ó r ą n a le ż a ło sto c z y ć w a lk ę . T a r - b o z a u r y p o r u s z a ły s ię w p o s ta w ie p ó łw y p r o s to w a n e j n a ty l n y c h k o ń c z y n a c h , m ia ły b a r d z o s iln y i r u c h liw y o g o n , k tó r y s łu ż y ł ja k o o rg a n a ta k u , p o d p o r a w c z a sie s p o c z y n k u , o rg a n b a la n s u ją c y p rz y b ie g u . O g ro m n a c z a s z k a ( t a r b o z a u r y m a j ą n a jw ię k s z e w ś r ó d d in o z a u ­ r ó w c z a s z k i z a ró w n o w s t o s u n k u do w ie lk o ś c i c ia ła , j a k i w b e z w z g lę d n y c h w y m ia r a c h ) o p a tr z o n a je s t sz c z ę ­ k a m i u z b r o jo n y m i w w ie lk ie , s z ty le to w a te zęb y . O s o ­ b liw o ś c ią z w ie r z ę c ia s ą k ik u to w a te , s z c z ą tk o w e k o ń ­ c z y n y p r z e d n ie , k t ó r e z u p e łn ie u tr a c ił y r o l ę o r g a n u c h w y tn e g o . P r z y p u s z c z a się , że p r z y j ę ły ją sz częk i, k tó r y c h p o w ię k s z a n ie s ię i ro z w ó j z w ią z a n y z n o w ą f u n k c j ą w p ły n ę ły n a p o w ię k s z a n ie się r o z m ia r ó w c z a sz k i.

O d m ie n n ą b u d o w ę n iż T a r b o s a u r u s m ia ł in n y d i­

n o z a u r d r a p ie ż n y l u b b y ć m o ż e p a d lin o ż e r n y o n a z w ie D e in o c h e ir u s (ryc. 5), o d k r y ty p r z e z n a s z e w y p r a w y . J e g o s z k ie le t z a c h o w a ł s ię n ie k o m p le tn ie , p o d p o s ta c ią k o ń c z y n p r z e d n ic h , p a s a b a r k o w e g o o ra z k il k u in n y c h f r a g m e n t ó w s z k ie le tu p o z a c z a sz k o w e g o . Z w ie rz ę to , są d z ą c z r o z m ia r ó w ż e b e r i w ie lk o ś c i ło p a te k , o s ią g n ę ło r o z m ia r y z b liż o n e d o ta r b o z a u r a , le c z ró ż n iło się w ła ś n i e o lb r z y m im i, c h w y tn y m i k o ń c z y n a m i p r z e d ­ n im i, k t ó r e b y ły u z b r o jo n e w z a k rz y w io n e p a z u r y . P r z y p u s z c z a się , że b y ło to ró w n ie ż z w ie rz ę d w u n o ż n e , g d y ż p r z e d n i e k o ń c z y n y n ie w y k a z u ją p rz y s to s o w a ń do p o d p ie r a n ia c ia ła .

I n n y t y p p r z y s to s o w a ń w ś r ó d S a u r is c h ia p r z e d s t a ­

w ia r o d z a j O r n it h o m i m u s (ry c . 6), b lis k o s p o k r e w ­

n io n y z w ie lk im i m ię s o ż e r n y m i, d in o z a u r b e z z ę b n y

0 s m u k łe j b u d o w ie c ia ł a i s y lw e tc e p o d o b n e j do s t r u ­

s ia . W y p r a w y n a s z e m i a ły sz c z e g ó ln e szczęście, g d y ż

o p ró c z w ie lu f r a g m e n t ó w z n a la z ły a ż d w a n ie m a l

k o m p l e tn e s z k i e le t y ty c h z w ie rz ą t, łą c z n ie z c z a s z k a m i,

co j e s t d u ż ą r z a d k o ś c ią . T a g r u p a d in o z a u r ó w o s ią g n ę ła

w y s o k ą s p e c ja liz a c ję w b u d o w ie c z a sz k i i k o ń c z y n t y l ­

n y c h . C z a s z k a o g ó ln y m k s z t a łt e m , w ie lk im i o c z o d o ła m i

1 b e z z ę b n y m d z io b e m p r z y p o m in a p ta s ią . W b u d o w ie

ic h ś r ó d s to p ia z a s z ła t a k d a le k a r e d u k c j a i w y d łu ż e ­

n ie k o śc i, że w n a jw ię k s z y m w ś r ó d d in o z a u r ó w s t o ­

p n i u p r z y p o m in a o no s k o k p ta k ó w . P r z e d n i e m o c n e ,

c h w y tn e k o ń c z y n y i b a rd z o d łu g a s z y ja s łu ż y ły im do

z d o b y w a n ia p o ż y w ie n ia , k tó r y m m o g ły b y ć m ię k k ie

ow o ce, lu b d r o b n e z w ie r z ę ta ły k a n e w c a ło śc i. N ie o -

p a n c e r z o n e i b e z z ę b n e o r n ito m im u s y do o b ro n y p r z e d

(13)

I. C H A B E R M IĘ K K O W Ł O S Y , C e n ta u r e a m o llis F o t. S. M ic h a lik

(14)

II. ŚLIMAKI WINNICZKI

Cytaty

Powiązane dokumenty

Dyrektor kieruje Zespołem i reprezentuje go na zewnątrz. Z Dyrektorem Zespołu stosunek pracy nawiązuje się na podstawie powołania, umowy o pracę, powołania lub

8. Organizator rokowań w terminie 21 dni od dnia zamknięcia rokowań zawiadomi osobę ustaloną jako nabywcę nieruchomości, o miejscu i terminie zawarcia

załączone wystawione i podpisane przez Oferenta pełnomocnictwo do reprezentowania go w toku postępowania konkursowego (ewentualnie do zawarcia umowy). Wszystkie strony

Przedmiotem konkursu jest udzielanie świadczeń medycznych dotyczących obsługi medycznej (stacjonarnej i wyjazdowej) lekarskiej i pielęgniarskiej w zakresie

Oferent może wprowadzić zmiany lub wycofać złożoną ofertę, jeżeli w formie pisemnej powiadomi Udzielającego Zamówienia o wprowadzeniu zmian

Oferent może wprowadzić zmiany lub wycofać złożoną ofertę, jeżeli w formie pisemnej powiadomi Udzielającego Zamówienia o wprowadzeniu zmian

załączone wystawione i podpisane przez Oferenta pełnomocnictwo do reprezentowania go w toku postępowania konkursowego (ewentualnie do zawarcia umowy). Wszystkie strony

1. Udzielającemu zamówienie przysługuje prawo swobodnego wyboru oferty, możliwość odwołania konkursu w całości lub części oraz prawo do przesunięcia terminu