149
W czasie skontrum w Składnicy Archeologicz- nej Zbiorów Dawnych Muzeum Archeologicznego w Krakowie zidentyfi kowano jako grzywnę siekiero- watą1 zabytek wpisany niegdyś do księgi inwentarzo- wej pod nazwą czekan żelazny (nr inw. MAK/4500), który znaleziony został w Modlnicy2.
Wykuta z żelaza grzywna (ryc. 1; fot. 1, 2) ma formę bardzo wydłużonej siekiery z niskim ostrzem oraz osadą zaopatrzoną w mały kapturek i niewielkie wąsy. Jej długa, masywna, prostokątna w przekroju szyjka łagodnie zwęża się w równie długą, słabo wy- odrębnioną, liściowatą część ostrzową3. Grzywna ma wymiary4: długość ogólna – 28,2 cm; wysokość ostrza – 3,1 cm; największa szerokość – 2,5 cm; najmniejsza wysokość szyjki – 1,1 cm; najmniejsza szerokość szyj- ki – 2,0 cm; wysokość kapturka – 1,5 cm; wysokość osady bez wąsów – 0,7 cm (po drugiej stronie kap- turka – 1,0 cm [0,6 cm]); wysokość osady z wąsami – 1,6 cm [1,5 cm] (drugi wąs – 1,4 cm); szerokość osady – 2,2 cm; światło osady – 1,5-1,7 cm [1,6-1,9 cm]; waga – 344,6 g [327,3 g]. Zachowana jest do- brze, wyjąwszy znacznie wyszczerbione ostrze i nie- wielkie ubytki powierzchniowe. W grudniu 2011 r.
przeprowadzono jej konserwację metodami mecha- niczną i elektrochemiczną.
1 Nazwa „grzywna siekierowata” – użyta wcześniej przez M. Par- czewskiego (1991, 39) i K. Radwańskiego (2000, 545) – jest poprawniejsza niż stosowane powszechnie określenie „grzywna siekieropodobna”.
2 Wieś Modlnica, gmina Wielka Wieś, powiat krakowski, wo- jewództwo małopolskie. Nie są znane dokładne miejsce i czas – może okres międzywojenny lub pierwsze dziesięciolecia po II wojnie światowej – odkrycia, ani też znalazca.
3 Zabytek należy do typu I odmiany A wariantu 3 grupy b wg E. Zaitza, natomiast wg D. Bialekovej do typu IB.
4 Wymiary po konserwacji podano – o ile uległy zmianie – w na- wiasach kwadratowych.
MATERIAŁY ARCHEOLOGICZNE XXXIX, 2013
RADOSŁAW LIWOCH
GRZYWNA SIEKIEROWATA Z MODLNICY
Zabytki podobne do przedstawianego znane są z niewielu stanowisk na północ i liczniejszych na południe od Karpat5 (ryc. 2). W Polsce grzyw- ny siekierowate znaleziono w następujących miej- scowościach: Zawada Lanckorońska – co najmniej 10 okazów (Piaskowski 1956; Żaki 1961, 222-231;
1974, 302-305); Stradów – 1 (Gajewski 1963); Kra- ków Nowa Huta Mogiła – 1 i fragment drugiego (Hachulska-Ledwos 1971, 26-27, 48, 51); Piotrawin – być może 12 (Sułowska 1972, 283-285; 1977; 1984, 58-59); Radymno – 1 (Koperski 1980, 99, 110); Kra- ków Okół – 4212 (Zaitz 1981; 1990, 143, 145-160);
ostatnio zaś w Kostkowicach – 6 (Zagórska-Telega, Bochnak 2001) i 9 sztuk (Rozmus, Szmoniewski, Troncik 2006). Niewykluczone, że grzywny składały się na znalezisko z Krakowa Zwierzyńca (Zaitz 1990, 162-163; 2006, 223).
Grzywna siekierowata z Modlnicy zalicza się do typu małopolskiego (wiślańskiego). Datować ją moż- na jedynie w oparciu o analogie na IX w. (por. Zaitz 1990, 145, 171-172). Pochodzi zapewne z osady, nic bowiem nie nasuwa przypuszczenia, by była częścią wyposażenia grobowego lub skarbu (por. Zaitz 1981, 121). Znaleziona kilkanaście km od ówczesnego Krakowa wydaje się potwierdzać, że był on rozpo- rządzającym systemem skarbowym ośrodkiem wła- dzy Wiślan (por. Radwański 2000, 545-550). Jednak przypomnieć należy – skłaniając się ku przyznaniu tego rodzaju zabytkom roli środka płatniczego – że jej przeznaczenie budzi wątpliwości. Przytoczyć można słowa P. Urbańczyka (2001, 52) o różnej formy tzw.
5 Niniejszy artykuł uwzględnia jedynie podstawową bibliografi ę grzywien siekierowatych odkrytych w kraju, z zestawieniem zaś literatury zagranicznej zapoznać się można w pracy B.Sz. Szmo- niewskiego (2010) lub wcześniejszej D. Rozmusa, B.Sz. Szmo- niewskiego i A. Troncika (2006).
płacidłach6 – Od lat uczeni zastanawiają się czy to były
„pieniądze”, czy nie. Sceptycy w ogóle podają w wątpli- wość przedmonetarną funkcję takich przedmiotów, pod- kreślając, że tylko na rynku nadzorowanym przez ja- kąś władzę gwarantującą porządek gospodarczy mogą funkcjonować tak abstrakcyjne mierniki wartości, które można by porównać z dzisiejszymi banknotami czy żeto- nami telefonicznymi. Poza tym zasięg rozmaitych płaci- deł byłby bardzo mały, ograniczający ich obieg tylko do lokalnego rynku, gdzie tradycja nadawałaby im jakąś społecznie akceptowalną wartość. A może wczesnośred-
6 Defi nicję płacidła jako przedmiotu służącego przede wszyst- kim funkcjom pieniężnym, nie będącego pieniądzem monetar- nym i kruszcowym ani elementem gospodarki naturalnej, podaje J. Adamczyk (2004, 26).
niowieczni podróżnicy po prostu się mylili interpretując w terminach handlowych czynności, które miały inne znaczenie? Może żelazne „grzywny siekieropodobne”,
„miski” i „ostrza” były tylko tradycyjną formą półsurow- ca, pod jaką sprzedawano żelazo? Jeżeli cięto i łamano nawet monety srebrne, to czy inne, znacznie bardziej nieporęczne, przedmioty mogły zastąpić pieniądze?
Muzeum Archeologiczne w Krakowie liwoch@ma.krakow.pl
LITERATURA Adamczyk J.
2004 Płacidła w Europie Środkowej i Wschodniej w średniowieczu, Warszawa.
Gajewski L.
1963 Ciekawy zabytek ze Stradowa, pow. Kazimierza Wielka, Wiadomości Archeologiczne 29/1, 83.
Hachulska-Ledwos R.
1971 Wczesnośredniowieczna osada w Nowej Hucie – Mogile, Materiały Archeologiczne Nowej Huty 3, 7-210.
Koperski A.
1980 Zespół zabytków archeologicznych z Radymna w zbiorach Muzeum Okręgowego w Przemyślu, Materiały i Studia Muzealne 3, 95-118.
Parczewski M.
1991 Początki kształtowania się polsko-ruskiej rubie- ży etnicznej w Karpatach, Kraków.
Piaskowski J.
1956 Badania przedmiotów metalowych z grodziska w Zawadzie Lanckorońskiej (pow. Brzesko), Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 1/2, 375-389.
Radwański K.
2000 Kraków głównym ośrodkiem organizacji proto- państwowej Wiślan, [w:] (red.) A. Buko, P. Ur- bańczyk, Archeologia w teorii i w praktyce, War- szawa, 535-555.
Rozmus D., Szmoniewski B.Sz., Troncik A.
2006 Early Medieval Assemblage of Iron Artifacts from „Góra Słupsko” Hillfort, Site 2 at Kostko- wice, Zawiercie District, Śląskie Voivodeship, AAC 41, 101-113.
Sułowska M.
1972 Jak szukaliśmy wczesnośredniowiecznej wsi, ZOW 38/4, 282-285.
1977 Kłopoty ze skarbem, ZOW 43/1, 32-38.
1984 Piotrawin nad Wisłą. Średniowieczny mikrore- gion osadniczy, Warszawa.
Szmoniewski B.Sz.
2010 Axe-like Iron Bars in the Early Middle Ages from Central and Northern Europe. Some Com- ments, [w:] A. Măgureanu, E. Gáll (red.) Între stepă şi imperiu. Studii în onoarea lui Radu Harhoiu, Bucureşti, 289-295.
WYKAZ UŻYWANYCH SKRÓTÓW AAC Acta Archaeologica Carpathica, Kraków
MA Materiały Archeologiczne, Kraków ZOW Z otchłani wieków, Warszawa
151
Urbańczyk P.
2001 Rok 1000. Milenijna podróż transkontynentalna, Warszawa.
Zagórska-Telega J., Bochnak T.
2001 Ein Depot mit frühmittelalterlichen axtförmigen Eisenbarren aus Kostkowice, Fst. 2, Gde. Kro- czyce, Woiw. Śląskie, AAC 36, 39-47.
Zaitz E.
1981 Wstępne wyniki badań archeologicznych skarbu grzywien siekieropodobnych z ul. Kanoniczej 13 w Krakowie, MA 21, 97-124.
1990 Wczesnośredniowieczne grzywny siekieropodob- ne z Małopolski, MA 25, 142-178.
2006 Osadnictwo wczesnośredniowieczne na tere- nie Krakowa, [w:] E. Firlet (red.) Kraków w chrześcijańskiej Europie X-XIII w. Katalog wystawy, Kraków, 220-272.
Żaki A.
1961 Skarb żelazny z Zawady Lanckorońskiej i prob- lem chronologii grodzisk małopolskich, AAC 3, 219-244.
1974 Archeologia Małopolski wczesnośredniowiecznej, Wrocław.
RADOSŁAW LIWOCH
Axe-like iron bar from Modlnica Summary
During an inventory carried out in the Archaeological Repository of Ancient Collections at the Archaeological Museum in Kraków, an artefact previously entered into the inventory book under the name of an iron hatchet (inv. no MAK/4500), which was once found in Modlnica1, was identifi ed as an axe-like iron bar.
The iron bar (fi g. 1; photo 1, 2) has a form of an elongated axe with a low blade and a wedge fi tted with a short lug and small ears. Its long, massive head, rectangular in cross-section, gently narrows into equally long, not very distinct, leaf-shaped blade bit2. The iron bar measures3: total length – 28.2 cm;
bit height – 3.1 cm; maximum width – 2.5 cm; mini- mum height of the head – 1.1 cm; minimum width of the head – 2.0 cm; lug height – 1,5 cm; height of the wedge without ears – 0.7 cm (on the other side of the lug – 1.0 cm [0.6 cm]); height of the wedge with ears – 1.6 cm [1.5 cm] (the other ear – 1.4 cm); wedge width – 2.2 cm; eye diameter – 1.5-1.7 cm [1.6-1.9
1 Modlnica village, Wielka Wieś county, Kraków district, Lesser Poland. Exact time and place of the discovery are unknown – per- haps the interwar period or the fi rst decades after World War II – and so is the fi nder.
2 Artefact represents type I version A of variant 3 of group b acc.
to E. Zaitz, while type IB acc. to D. Bialekova.
3 Measurements after conservation were given in square bra- ckets – when changed.
cm]; weight – 344.6 g [327.3 g]. It is well-preserved, apart from the much chipped blade and some miss- ing fragments on the surface. In December 2011, its conservation was carried out using the mechanical and electrochemical methods.
Artefacts similar to the presented one have been found only in few sites to the north and more numer- ous sites to the south of the Carpathians (fi g. 2). The axe-like iron bar from Modlnica represents the Lesser Poland (Vistulan) type. It can be dated, merely on the basis of analogies, to the 9th c. It must have come from a settlement, since nothing seems to imply that it constituted an element of grave furnishings or a hoard. Found several km from Kraków, as it was at the time, it seems to confi rm that the town was a cen- tre of the Vistulans’ power in possession of a revenue system. However, it ought to be remembered – even if willing to acknowledge the use of such artefacts as commodity money – that their purpose remains dubious.
153
Ryc. 1. Grzywna siekierowata z Modlnicy przed konserwacją (rys. R. Liwoch)
Fig. 1. Axe-like iron bar from Modlnica before conservation (drawn by R. Liwoch)
Ryc. 2. Rozmieszczenie znalezisk grzywien siekierowatych w środkowej Europie: a – typ małopolski, b – typ Piotrawin, c – typ wielkomorawski, ■ – grzywna typu małopolskiego z Modlnicy (wg Rozmus, Szmoniewski, Troncik 2006, 109,
Fig. 6; z uzupełnienieniem R. Liwocha)
Fig. 2. Distribution of fi nds of axe-like iron bar in central Europe: a – Lesser Poland type, b – Piotrawin type, c – Great Moravian type, ■ – iron bar of the Lesser Poland type from Modlnica (acc. to Rozmus, Szmoniewski,
Troncik 2006, 109, Fig. 6; with additions by R. Liwoch)
Fot. 1. Grzywna siekierowata z Modlnicy po konserwacji (fot. A. Susuł)
Photo 1. Axe-like iron bar from Modlnica after conservation (photo A. Susuł)
Fot. 2. Grzywna siekierowata z Modlnicy po konserwacji (fot. A. Susuł)
Photo 2. Axe-like iron bar from Modlnica after conservation (photo A. Susuł)
