W SETNĄ ROCZNICĘ HYPOTEZY

jsfo. 5 (1548J. W arszaw a, dnia 4 lutego 1912 r. Tom X X X I .

I. G U A E E 8 C H I, prof. u n iw , w Turynie;

W S E T N Ą R O C Z N IC Ę H Y P O T E Z Y A Y O G A D R A ł).

Najjaśniejszy Panie!

Dzień dzisiejszy złotemi głoskami za­

pisze się w rocznikach naszej Akademii.

Poraź pierwszy bowiem m onarcha Italii, światły miłośnik sztuk i nauk, zaszczyca obecnością swoją to miejsce, poświęcone studyom, to starodaw ne stowarzyszenie, założone w roku 1754 przez trzech Tu- ryńczyków: Saluzzę, Cignę i Lagrangea, a uznane urzędowo w roku 1783 za A ka­

demię królew ską przez króla z domu Sa­

baudzkiego, W ik tora Amadeusza. Je s t to wielki hołd złożony nauce, to też z niemałem wzruszeniem wyrażam g łę ­ boką wdzięczność Waszej Królewskiej Mości.

M ow a w y g ło s z o n a 24 w rześn ia 1911 roku pod czas u r o c z y ste g o obchodu w T u ryn ie w o b ec­

n o śc i króla w ło s k ie g o i n a jw y ż sz y c h d o sto jn i­

k ó w oraz d e le g a tó w w ie lu c ia ł n a u k o w y c h w ło ­ sk ich i ob cy ch . (R e r u e Seientifłrpie z dnia 13 sty c z n ia 1912 roku).

Dzień dzisiejszy pozostanie sławnym I w rocznikach naszej Akademii, ponieważ

| będzie on przypominał potomności, że tu odbyła się wielka manifestacya, manife- stacya, którą nazwałbym apoteozą ide­

alizmu ludzkiego.

W imię wielkiego ideału W iktor E m a ­ nuel, Mazzini, Cavour i Garibaldi stw o­

rzyli Włochy polityczne; w imię innego ideału, nie mniej wielkiego Lagrange, Berthollet, Volta i Avogadro stworzyli Wiochy naukowe. Dzieło naukowe trw al­

sze je s t od dzieła politycznego. Insty- tuoye polityczne Grecyi starożytnej zni­

knęły bez śladu, ale mądrość Leucyppa, Demokryta, A rystotelesa i Platona trwa i trw ać będzie wiecznie.

W tej chwili oczy całego świata n a ­ ukowego zwrócone są ku Turynowi; sła­

wa Avogadra wielka je s t w swej pro­

stocie, wielka i prosta ja k prawo, które nosi jego imię.

Rok 1 9 1 1 przypomina nam nietylko

szczęśliwe zdarzenie polityczne, jakiem jestpięćdziesiąta rocznicakonstytucyi kró­

lestw a włoskiego oraz słynnej deklara- cyi Cavoura, że Rzym ma być stolicą nowej Italii; rok ten przywodzi nam na pamięć inne jeszcze wielkie zdarzenie

TYGODNIK POPULARNY, POŚWIĘCONY NAUKOM PRZYRODNICZYM.

PREN U M ERA TA „W S Z E C H Ś W IA T A ".

W W arszawie: r o c z n ie r b . 8, k w a r ta ln ie r b . 2.

Z przesyłką pocztową r o c z n ie r b . 10, p ó łr . r b . 5 .

PRENUMEROWAĆ MOŻNA:

W R e d a k c y i „ W s z e c h ś w ia ta " i w e w s z y s tk ic h k s ię g a r ­ n ia c h w kraju i za gra n icą .

R e d a k to r „ W s z e c h ś w ia ta' 4 p r z y jm u je z e spraw am i r ed a k c y jn e m i c o d z ie n n ie o d g o d z in y 6 d o 8 w ie c z o r e m w lo k a lu r e d a k c y i.

A d r e s R ed a k cy i: W S P Ó L N A jsft. 37. T elefon u 83*14.

W SZECHSW IAT

n atu ry naukow ej—w nim przypada setna rocznica ukazania się w d ru k u słynnej rozprawy Amadeusza Avogadra o budo­

wie molekularnej gazów *). J e s t to fak­

tem rzadkim, powiedziałbym może j e d y ­ nym w dziejach wiedzy, że w ielka idea, prawie zapomniana, źle rozumiana, lub wcale nierozumiana przez la t z górą 50, ukazuje się n a nowo, powraca do no w e­

go życia po upływie wieku, by n a podo­

bieństwo nieśmiertelnej pochodni oświe­

tlić drogę nauki.

Postać Amadeusza A vogadra j e s t jed n ą z ty ch rzadkich postaci, które czas czyni lepiej widocznemi, piękniejszemi, bardziej odpowiadającemi prawdzie; je s t to jedna z tych postaci człowieka i uczonego, k tó ­ rych wartość moralna i naukow a w zra­

s ta ustawicznie. Sława jego je s t tak wiel­

k a i ta k czysta, że możnaby ją porównać jed y n ie ze sław ą trzech wymienionych przeze mnie rodaków. W roku 1844 m ia­

steczko Annecy w Sabaudyi wystawiło piękny pomnik Bertholletowi, a J a n Lan- za, przyszły minister, który podówczas dopiero co uzyskał był stopień n a u k o ­ wy, będąc obecny na uroczystości in a u ­ guracyjnej, w gorącem, pełnem entuzya- zmu przemówieniu zaproponował wznie­

sienie w T urynie pomnika Lagrangeowi, co też uskuteczniono niebawem. Dziś, chociaż późno, nadeszła chwila uczczenia trzeciego z ty ch wielkich badaczów, Amadeusza Avogadra, przez poświęcenie jego pomnika na placu publicznym w u k o ­

chanym przez niego Turynie.

Podziwiamy wielkich polityków; ale z większem jeszcze wzruszeniem i podzi­

wem myślimy o tej g a rstce uczonych, którzy, mimo całą swą wielką wartość, pędzili żywot skromny, prawie nieznani współczesnym, badaczów, k tóry ch imię czczone je s t dzisiaj na najdalszych krań-

ł) W p a ry sk im J o u rn a l d e P h y s iq u e 1811r.

w num erze lip c o w y m p. t. E s s a i d'une m an iere d e d eterm in er le s m a sses r e la tiy e s d es m o lecu - le s ele m e n ta ir e s d es corps e t le s p rop ortion s, se- lon le s ą u e lle s e lle s e n tr e n t d a n s le s com binai- sons. (Próba m e to d y ozn aczan ia w z g lę d n y c h mas m o lek u ł e le m e n ta r n y c h c ia ł oraz proporcyj w ja k ic h w ch o d z ą one w z w ią z k i).

cach świata umysłowego. Dla nas, ja k dla wszystkich narodów prawdziwie cy­

wilizowanych, je st nietylko wielką przy­

jemnością, ale więcej jeszcze praw dzi­

wym obowiązkiem wywołać wspomnie­

nie o ludziach, którzy przyczynili się do postępu myśli ludzkiej, o tych mężach skromnych, którzy całe życie swe po­

święcili wielkiemu ideałowi.

Nie je st to próżnością, lecz raczej słu ­ szną dumą zachować pamięć o tych, co ponad wszystkich swych współczesnych wyrośli inteligencyą, a naród każdy po­

winien szc-zycić się swojemi sławami.

Włochy, które przynajmniej dwa razy obdarzyły świat cywilizacyą, nie mogą być chełpliwe, ale winny być dumne ze swych synów, którzy wysoko i mocno dzierżyli imię włoskie w ciągu smutnego okresu niewoli. Zasługi człowieka mie­

rzyć trzeba nie tyle wartością w ew nętrz­

ną odkryć przez niego poczynionych, ile raczej wpływem, jak i odkrycia te w y ­ w arły na jego współczesnych, a jeszcze bardziej na przyszłość wiedzy; otóż, roz­

patrywane z tego punktu widzenia, dzie­

ło Avogadra je s t niezmiernie wielkie.

Nie jestem j a z tych, którzy sprow a­

dzają bieg dziejów do psychologii kilku sławnych ludzi, ale, gdy chodzi o histo- ryę nauki, zbliżam się do poglądów Car- lylea, który powiada: „We wszystkich epokach historyi św iata znajdziemy, że wielki człowiek był niezbędnym w yba­

wicielem swej epoki, iskrą, bez której drzewo nigdy by się nie zapaliło. Powie­

działem już, że historya świata j e s t tyl­

ko biografią wielkich ludzi“.

Najwyższem zadaniem wiedzy je s t b a­

danie i koordynowanie wszystkich zja­

wisk przyrody oraz sprowadzanie ich do możliwie najmniejszej liczby praw pod­

staw ow ych—praw prawdziwie powszech­

nych. Otóż, pomiędzy -temi ostatniemi je s t trzy, które prym trzymają: Newto­

nowskie prawo ciążenia powszechnego,

prawro zachowania m ateryi Lavoisiera

oraz energii J. R. Mayera i wreszcie p ra ­

wo budowy molekularnej wszystkiego,

co istnieje, czyli prawo Avogadra. To

ostatnie daje się sformułować, ja k na-

I stępuje:

JSTo 5 WSZECHSWIAT 67

„Równe objętości materyi rozrzedzonej w w arunkach równych tem peratury i ci­

śnienia zawierają jednakow ą liczbę mo­

lekuł".

Prawa, które nazwałbym teoretyczne- mi, ja k prawa: Newtona, Lavoisiera, Avo- gadra, J. R. Mayera są znacznie wyższe przez rozciągłość swoję i przez swoje konsekwencye od innych praw, zwanych doświadczalnemi.

Nie będzie zbytnią śmiałością, gdy po­

wiemy, że ja k Galileusz dojrzał rzeczy niezmiernie wielkie, tak samo Avogadro dojrzał rzeczy niezmiernie małe — dwa przeciwne krańce w dziedzinie w ym ia­

rów. Dopiero po tych badaniach wielcy fizyko-matematycy niemieccy i angielscy zabrali się do roztrząsania wymiarów molekuł i atomów.

Sens, znaczenie dokładne i ważność praw a Avogadra nie wystąpiły jeszcze podówczas w całej pełni, a i dziś je s z ­ cze nie wszystkim ukazują się łatwo.

Sam v a n ’t Hoff pisał otwarcie w r. 1903.

„Przypominam sobie, że, będąc s tu d en ­ tem, nigdy nie rozumiałem dobrze zna­

czenia prawa Avogadra. Doniosłość j e ­ go poznałem dopiero wtedy, gdy zmuszo­

ny byłem w kursie swoim wyjaśnić to prawo innym i zająć się jego zastoso­

waniem

Aby ocenić doniosłość prawa Avoga- dra z lat 1811 i 1821, trudności, które musiał przezwyciężyć i tęgość umysło­

wą, niezbędną do utworzenia tego p ra ­ wa, trzeba jasno wyobrazić sobie stan chemii w owej epoce. Niewielu było wtedy chemików dość kompetentnych do traktow ania ta k podniosłych kwestyj.

Avogadro znajdował się w towarzystwie Gay-Lussaca, Dal tona oraz olbrzyma pół­

nocy, Berzeliusa. Wzbił się- ponad nich wszystkich.

Gdy ktoś zaczyna zajmować się che­

mią, napotyka teraz już nietylko wielką postać Lavoisiera, ale także i Avogadra.

A naw et znajdziemy dziś we wszystkich krajach podręczniki chemii, w których jedynem prawie nazwiskiem chemika wy- mienionem j e s t jego właśnie nazwisko.

Imię to, j a k fala ożywcza rozchodzi się po najdalszych szkołach i uniw ersyte­

tach, gdzie bywa wymawiane, począwszy od pierwszych lekcyj chemii i fizyki, do­

chodząc aż do Japonii, Indyj, Australii, a nawet do krain prawie jeszcze dzikich, ledwie muśniętych powiewem cywiliza- cyi, ja k np. Jawa. A wszystkie te kraje przysłały nam dzisiaj swoję daninę, wszystkie zapragnęły wziąć udział w zło­

żeniu tego hołdu.

Prawo Avogadra je s t powszechne; sto­

suje się ono do wszystkiego, co istnieje we wszystkich światach, w całej nieskoń­

czoności przestrzeni; je s t to prawo wro­

dzone naturze wszystkiego, co istnieje.

Nazywam je prawem tego, co istnieje.

Gdy zatrzymamy wzrok n a jakimkolwiek punkcie otoczenia, natychm iast myśli n a ­ szej przedstawiają się substancyę, z k tó ­ rych składają się dane przedmioty; ocza­

mi umysłu w ykrywam y ich skład w e­

wnętrzny, czyli budowę molekularną i wpadamy tym sposobem na prawo Avo- gadra. Gdy spojrzymy na ciało porusza­

jące się, natychm iast w myśli naszej u k a­

zują się cząsteczki w ruchu. Rzućmy okiem na gwiazdy, mgławice, na samę materyę kosmiczną. Jakkolwiek rozdzie­

lona je s t ta materya, składa się ona z cząstek niezmiernie drobnych. Chce­

my znaleść przyczynę lazuru niebios?

Dziś, by wytłumaczyć wspaniałe to zja­

wisko, uciekamy się również do praw a Avogadra 1).

W nas samych posiadamy niejako pra- wro Avogadra, albo, mówiąc ściślej, te- oryę cząsteczkową Avogadra, albowiem je s t to prawo powszechne. We w szyst­

kich ciałach, we wszystkich cząstkach jakiejkolwiek istoty, począwszy od mó­

zgu aż do ostatniego z minerałów, p a ­ nuje i rządzi prawo Avogadra. Każda komórka, reprezentowana przez miliardy molekuł, je s t małą pracownią chemiczną i, jako taka, je s t żywym świadkiem tego prawa, ponieważ w komórkach właśnie zachodzą nieskończone reakcye chemicz­

ne pomiędzy molekułami, a reakcye te są rządzone przez prawo Avogadra.

!) -B a u e r i M ouiin. Łe bleu du c ie l et la con stau to il’A v o g a d ro (C om ptes ren d u s 1910 ro­

ku oraz R e v u e scięn tiflq u e 1911 roku).

6 8

WSZECHSWIAT AI 2 5

Cząsteczki i atomy są ab aeterno isto­

tami, które w a ru n k u ją w szystkie p rze­

kształcenia odbywające się w przyrodzie:

we w szystkich rzeczach, we w szystkich ciałaich, które obdarzone są życiem, w y­

stępują reakcye chemiczne, ujawnia się mniej lub więcej głęboka przem iana czą­

steczek organicznych i nieorganicznych.

...O m nia m ig ra n t,

O m nia o om m u tat natura e t v e r te r e c o g it (L u k r e c y u sz D e R eru m N a tu r a I V , v. 830).

Tak śpiewał przed dwoma tysiącami lat wielki poeta rzymski, chcąc p rz y ­ pomnieć, że atom i nieskończoność są temi dwoma żywemi biegunami, dokoła k tó ry ch przyroda porusza się wiecznie.

Molekuły i ato m y —słowa te należały do ostatnich, ja k ie wymówił poeta włoski Carducci w mowie, wygłoszonej nad mo­

giłą Garibaldego. Po cudownie pięknym obrazie bohatera, czuwającego nad Alpa­

mi, Carducci woła: „Ale ju tro lub po dniach kilku cząsteczki, które były cia­

łem bohatera, rozproszą się w przestrze­

ni, dążąc do połączenia się w słońcu, k tó ­ rego był on dla tej ziemi włoskiej ema- nacyą najwspanialszą, najbardziej dobro­

czynną. Niech w ichry w w irach swoich uniosą atomy tej przem iany i niech ato­

m y te wytworzą nowe życie“.

Wiedza jest ju trz e n k ą , oświecającą drogę, k tó rą ludzkość m a przebiedz.

W ielki rozwój naukowy, wielka reforma n au k i rozpoczynają się od reformy m y­

śli filozoficznej od Telesia, Pomponazze- go, Campanelli i Giordana Bruna, za k tó ­ rym i idzie zaraz Galileusz, ta najśw iet­

niejsza gwiazda naukowa, j a k ą kiedykol­

wiek wydała Italia. W gruncie rzeczy je s t to powrót do filozofii greckiej, do filozofii Lukrecyusza, połączonej z ekspe­

rymentowaniem.

Głębokie poczucie wiedzy i sztuki, w ie­

dzy i piękna, wiedzy i poezyi zn ajd u je­

m y naprzód w Grecyi. Ten kraj u p rz y ­ wilejowany, te n skraw ek ziemi, k tó ry na mapie Europy w ygląda prawie ja k punkt, dowiódł aż do oczywistości, i to przez wiele wieków, że wiadomości naukowa, najwyższa filozofia, najracyonalniejsze in- sty tu cy e polityczne i najwznioślejsze po­

czucie sztuki mogą rozwijać się je d n o ­

cześnie. I w samej rzeczy, Homer i Es- chylos, Tales i D emokryt, Arystoteles i Platon, Demostenes i Tucydydes, Solon i Perykles, Apelles i Pidyasz nie w yłą­

czają się lecz raczej przenikają się wza­

jemnie, żyją i prosperują razem, w y r a ­ stają z pnia wspólnego. Nigdy nie wi­

dziano bardziej harmonijnego i zupełniej­

szego kwitnięcia wiedzy w jednym n a ­ rodzie ja k u tego ludu, który stał się zwiastunem cywilizacyi powszechnej.

Wielkie problem aty wszechświata i ośrodka, w którym żyje człowiek, zawsze zajmowały umysł tego ludu. Skąd p rzy ­ szliśmy i dokąd idziemy? Czy istnieją atomy, czy też m atery a je s t podzielna do nieskończoności? Materya i ruch, m a­

te ry a i umysł, czy są nierozłączne, wie­

czne? Czy m aterya je s t ciągła, czy też podzielna? Co to są pierwiastki?—W szy st­

kie te wielkie zagadnienia zapoczątko­

wali już byli filozofowie indyjscy i grec­

cy, którzy stworzyli wiedzę nowoczesną.

W połowie 19 stulecia zakwitła na no­

wo w Europie myśl grecka, i zaczęto roztrząsać największe problematy. W za­

kresie wiedzy ścisłej przedstawicielami odnowionej myśli greckiej są Dalton i Avogadro, podobnie ja k w filozofii Kant, w sztuce Canova, w wymowie W. Pitt, na polu praw odaw stwa i oręża — Napo­

leon.

Niekiedy największe i najradykalniej- sze reformy w pewnej umiejętności za­

wdzięczamy nie ty m uczonym, którzy wyspecyalizowali się w danej gałęzi szczególnej, lecz ludziom, którzy poświę­

cali się innym u m ie jętn o ścio m -jak iem u ś geniuszowi, k tóry zajmuje się gałęzią po­

krewną. Lavoisier, który był fizykiem i chemikiem, zreformował chemię w koń­

cu wieku XVIII. Darwin, wielki natu- ralista, wywołał przewrót we współcze­

snej myśli filozoficznej. Pasteur, k r y s ta ­ lograf i chemik stworzył bakteryologię i przyczynił się do postępu medycyny.

Liebig, jeden z największych chemików, w ywarł wpływ ogromny na medycynę i rolnictwo. To samo daje się powiedzieć 0 stosunku A vogadra - fizyka do chemii.

A teraz powiem słów parę o życiu

1 dziele naukow em tego wielkiego czło­

WSZECHSWIAT 69

wieka, dziele, które je st raczej wynikiem rozmyślania niż eksperymentowania.

W awrzyniec Amadeusz Avogadro de Ouaregna i de Cerreto urodził się w T u ­ rynie 9 sierpnia 1776 roku i umarł ta m ­ że 9 lipca 1856 roku. Ojciec jego Filip był wysokim urzędnikiem; m atka Anna Vercellone pochodziła z Biella. Gniazdem rodzinnem Avogadrów je s t Verceil 1).

Dawnemi czasy adwokaci kościołów za wielkie zasługi otrzymywali prawo uczy­

nienia swego zawodu dziedzicznym; otóż niektóre rodziny zarzuciwszy właściwe swe nazwiska zastąpiły je mianem De advocatis, co w skutek zepsucia języka zamieniało się stopniowo na Advocarii, Ayogarii, Avogadri. W Wenecyi Avoga- dori byli sędziami i inkwizytorami, k tó ­ rzy stanowili potężną m agistraturę spe- cyąlną.

Amadeusz Avogadro otrzymał w roku 1789 licencyat filozofli, w roku 1795—do­

ktorat prawa, w roku 1796 doktorat p ra ­ wa kanonicznego i wkrótce potem został urzędnikiem w biurze Dobroczynności, a następnie mianowany został prokura­

torem. W roku 1801 rząd Rzeczypospoli­

tej francuskiej mianował go sekretarzem prefektury departam entu Eridano. Ale Avogadro miał wielką skłonność do fizy­

ki i m atem atyki i w latach 1800 do 1805 przestudyow ał gruntownie fizykę pod kierunkiem Vasalli - Eandiego oraz uczył się matem atyki. To też w r. 1806 o trzy ­ mał posadę repetytora w kolegium pro- wincyonalnem, a niebawem został profe­

sorem m atem atyki i fizyki w liceum czyli kolegium w Verceil, gdzie pozosta­

wał aż do końca 1819 roku. D ekretem z dnia 6 listopada 1820 roku król Wi­

ktor Emanuel I-szy ufundował na uni­

wersytecie tu ry ń sk im pierwszą k a t e ­ drę fizyki wyższej czyli fizyki m atem a­

tycznej. Katedrę tę otrzymał Avogadro, ale po wstrząśnieniach politycznych ro­

ku 1821 skasowano kilka k ated r na uni­

wersytecie turyńskim , między innemi i kated rę Avogadra, chociaż według wszelkiego prawdopodobieństwa nie miał

J) W P iem o n cie.

on żadnego udziału w tych ruchach pa- tryotycznych. Była to kara, wymierzona raczej na sam uniw ersytet aniżeli na profesorów—ukarano wiedzę, tę ag itator - kę idei. Avogadro mianowany został n a ­ tychm iast audytorem w izbie obrachun­

kowej.

W skutek rewolucyi lipcowej z r. 1830, słynny geometra A ugustyn Cauchy, k tó ­ ry był zagorzałym stronnikiem Burbo- nów, opuścił F rancyę i udał się do Szwaj- caryi, a potem schronił się do Turynu.

W roku 1832 Karol A lbert przywrócił katedrę fizyki wyższej i powierzył j ą Cauchemu, k tóry jednak po roku opu­

ścił Turyn. W ted y rząd przypomniał so­

bie o wielkich zasługach naukowych na­

szego chemika i fizyka i ofiarował mu ponownie katedrę w roku 1834. Avoga- dro zajmował tę katedrę aż do r. 1850, gdy, doszedłszy do lat 74, wycofał się do­

browolnie z profesury, zostawiając n a ­ stępcę w osobie ucznia swego, Feliksa Chio.

Avogadro był mężem starożytnego po­

kroju. Wysoko wykształcony, dzielił czas swój pomiędzy rodziną a nauką. Trzeba cofnąć się aż do Lagrangea, żeby zna- łeść postać podobną do Ayogadra—czło­

wieka oddanego wyłącznie najidealniej- szym poszukiwaniom spekulatywnym.

W sto lat potem uczeni całego świata uznają olbrzymie korzyści, jakie spły­

nęły stąd na wiedzę ludzką.

Oto są piękne słowa, w jakich Feliks Romani oznajmił w roku 1856 o śmierci Avogadra: „Jego pociągający charakter umysłu odpowiadał charakterowi całej osoby: oczy żywe i pogodne, twarz słod­

ka i wyrazista, u sta wymowne, powierz­

chowność cała wytworna, obejście miłe i szczere, wdzięk i siła w delikatnej po­

staci. Głęboko religijny lecz pełen tole- rancyi, uczony bez pedanteryi, mądry bez ostentacyi, pogardzający zbytkiem, nie- dbający o bogactwa, daleki od próżności, a naw et nieznający zasługi swej i sławy, skromny, surowych obyczajów i miły*.

Wielką zasługą Avogadra je st nietylko to, że odkrył prawo, które nosi jego imię;

że wypowiedział wyraźnie, jak o w ten

właśnie sposób d a ją się wyjaśnić dosko-

70 W SZECHSW IAT JM® 5

hale praw a rozszerzalności i ściśliwości gazów; że orzekł, iż środki molekuł z n a j­

dują się w jednakowej odległości; ale także i to, że uczył, że objętość i mole-^

kuła są je d n em i tem samem, że ciężary molekuł są proporcyonalne do gęstości i że wobec tego, znając gęstości względ­

ne, znamy zarazem i ciężary cząsteczko­

we, obrawszy wodór za p u n kt wyjścia.

I dziś jeszcze nie mamy lepszej metody oznaczania ciężarów cząsteczkowych, a więc i atomowych. W ielką zasługą Avo- gadra j e s t jeszcze i to, że rozróżnił czą­

steczki od atomów; że dopuścił podziel­

ność molekuł, uznając, że mogą się one składać z jednego, dwu lub więcej ato­

mów; że wytłumaczył, w ja k i sposób z a ­ chodzą reakcye pomiędzy cząsteczkami, które w ymieniają swe atomy przez roz­

kład podwójny; wreszcie, że rozpoznał równoważność pierwiastków.

Tak, m edytując nad pierwszą swą roz­

praw ą z roku 1811, rozw ijając i w ycią­

gając w szystkie konsekw encye, między inemi pojęcie jednostajności wzorów nie­

organicznych i organicznych, Avogadro stw orzył prawdziwą teoryę ogólną, cało­

k ształt doktryny, którą, mojem zdaniem, należałoby nazwać Teoryą molekularną A vogadra i k tó rą uważać trzeba za p ra ­ wdziwy fundam ent nowożytnych teoryj chemicznych.

W szyscy chemicy i fizycy, p rzy n aj­

mniej aż do roku 1901, byli zawsze tego mniemania, że Avogadro ma tylko tę za­

sługę, zresztą bardzo wielką, która tkwi w powiedzeniu, że równe objętości ga­

zów zaw ierają równe liczby cząsteczek.

Błąd poważny i wielka niespraw iedli­

wość!

Avogadro j e s t praw dziw ym praw odaw ­ cą cząsteczek, praw odaw cą tych istotek niezmiernie drobnych, które bez względu n a to, czy kto sobie tego życzy, czy nie, rządzą ś w ia te m / Renan powiedział; „We w szystkich rodzajach wielkości sława 'wieczna należy się temu, kto położył p ie rw s z y k a m ie ń " . Ale Avogadro uczy­

nił znacznie więcej, nie tylko bowiem położył pierwsze kamienie, ale, wskazał, w ja k i sposób budować należy gmach

i z naciskiem podnosił wielką trwałość tej budowy.

W chwili, gdy Avogadro odkrył swe prawo, a naw et i później uczeni byli pod wrażeniem odkryć doświadczalnych, k tó ­ re ustawicznie czynione były w chemii, fizyce, astronomii, w całej zresztą dzie­

dzinie tego, co j e s t poznawalne. To też dzieło jego, zasadniczo spekulatywne, po­

zostało w cieniu. Ale to nie wystarcza do wytłumaczenia, dlaczego przez tyle lat dzieło to było zapomniane. We w stę­

pie historyczno-krytycznym do dzieł Avo- gadra przedstawiłem wszystkie inne p ra ­ ce naukowe Avogadra, badania jego w dziedzinie, ciepła, elektryczności i t. d.

i wyłożyłem wszystkie przyczyny, dla których dorobek naukowy Avogadra był ta k długo zapomniany albo źle stosowa­

ny. Ale je s t jedna, której nie mogę po­

minąć milczeniem, je s t nią jego niezmier­

na skromność. Nie napisał nigdy ani j e ­ dnego wiersza w sprawie ta k zwanego pierwszeństwa.

Imię Avogadra było w ta k wielkiem zaniedbaniu, że aż do r. 1901 nie można było znaleść we Włoszech ani jednej książki, ani jednej rozprawy chemicznej lub fizycznej, w której znalazłby się cał­

kowity i dokładny tytu ł jego rozprawy z roku 1811. Rozprawa ta, przetłumaczo­

na na języki niemiecki i angielski oraz odtworzona po francusku przez Grimauxa, przetłumaczona została na język włoski dopiero w roku 1901.

Avogadro umarł w roku 1856 w 80-ym roku życia i, o ile mi wiadomo, żaden chemik ani włoski, ani obcy nie w ygło­

sił jednego słowa, któreby przypomniało o jego doniosłych koncepcyach moleku­

larnych, lub o licznych jego badaniach.

Tylko dwaj fizycy, Botto i Chio, obaj uczniowie zmarłego wspomnieli w roku 1857 w kilku słowach o dziele swego mi­

strza. W tym samym roku w uniw ersy­

tecie tu ry ńsk im odsłonięto popiersie m ar­

murowe Ayogadra, ale i w7tedy żaden chemik nie wypowiedział słówka uzna­

nia dla człowieka, którego czci obecnie cały świat; dziś atoli, w pięćdziesiąt z gó­

rą la t po jego zgonie, wszyscy chemicy

świata i znaczna liczba fizyków uczest­

JMs 5 WSZECHSWIAT 71

niczy w tym hołdzie spóźnionym lecz za­

służonym.

Ogromna je st rola wyobraźni w nauce, w postępie wiedzy ludzkiej.

Powiedziałem, że dzieło Avogadra było zasadniczo dziełem medytacyi; powinie­

nem był dodać, że było ono także dzie­

łem wyobraźni.

Trudność, którą znajdujemy, chcąc zrozumieć i ocenić należycie wartość ba­

dań Ąyogadra, je s t trudnością porówna­

nia pomiędzy nieskończenie wielkiem a nieskończenie małem; nieskończenie wielkie je st bardziej zrozumiałe aniżeli nieskończenie małe; cząstki, których nie może nam uwidocznić ani mikroskop, ani naw et ultramikroskop, są niezmier­

nie małe, a jednak, aby dojść do pojęcia o wewnętrznej budowie chemicznej ciał, musimy wykonywać doświadczenia i prze­

prowadzać rozumowania nad cząstkami, które widzieć możemy jedynie oczami umysłu, czyli wyobraźnią. Reakcye che­

miczne odbywają się pomiędzy nieskoń­

czenie małemi. Avogadro należy do skro­

mnej liczby owych wielkich uczonych, których możnaby nazwać poetami wie­

dzy, a którzy rzucają dokoła promienie żywego światła i są jakgdyby punktami świetlnemi przenikającemi wiedzę po­

wszechną. Nauka i poezya są dwoma wielkiemi objawami twórczej myśli ludz­

kiej; z nich to wyradzają się pozostałe gałęzi wiedzy. Dante i Galileusz, New­

ton i Shakespeare, Kepler, Goethe, La- voisier tworzyli. Pamięć o tych, którzy wygłaszali hypotezy lub płodne teorye, rośnie z dnia na dzień, a imiona ich świecą blaskiem coraz to świetniejszym.

Kto, naprzyklad, z pomiędzy młodszych chemików przypomina sobie doniosłe b a­

dania doświadczalne A ugusta Kekulćgo?

Bardzo niewielu, i to z pewnością wtedy tylko, gdy zajdzie potrzeba zużytkowa­

nia ich w jakibądź sposób. Ale wszyscy przypominają sobie i muszą znać wielkie jego teorye, j a k teoryę czterowartościo- wości węgla i łańcucha atomów, a zwła­

szcza jeszcze genialniejszą teoryę pier­

ścienia benzolowego. Te wielkie kon- cepcye znane są wszystkim chemikom,

wszyscy muszą się silnie przejąć i po­

sługiwać, codziennie z niemi się stykać.

Oto wiedza, oto poezya twórcza; myśl tego, który wygłosił ta k ą koncepcyę oświetla wszechświat na podobieństwo błyskawicy; idea Avogadra znana je st dziś całemu światu umysłowemu, ponie­

waż teoryi cząsteczkowej potrzebują nie tylko fizyka, chemia, astronomia, a w szczególności chemia fizyczna, ale także filozofia; albowiem nowożytna myśl filo­

zoficzna ma w wielkiem poważaniu kon­

cepcyę budowy chemicznej. Tak np.

Lange w swej wybornej Historyi mate- ryalizmu (1879), Mabilleau w Historyi fi­

lozofii atomistycznej (1895), Hanneąuin w Zarysie krytycznym hypotezy atomów w nauce współczesnej (1895 — 1893) m ó­

wią o niej obszernie.

Porywy wyobraźni muszą być kontro­

lowane przez doświadczenie i wzmacnia­

ne przez analogie, znane już wiedzy poprzednio; otóż cale dzieło A vogadra zo­

stało potwierdzone, zastosowane i rozsze­

rzone na daleką metę. Kto wie, w jakich warunkach zrodziła się w jego mózgu ta płodna idea? Nie opowiadał o tem ni­

komu. Kekule, przeciwnie, opowiedział nam świetnie, w jak i to sposób wpadł na genialny pomysł pierścienia benzolo­

wego, który wywarł wpływ cudowny na rozwój wielkiej gałęzi chemii organicz­

nej.

Gdy twórcy chemii nowożytnej: La- Yoisier, Dalton, Avogadro, Berzelius, Lau- ren t i Gerhard t, Kekulć, van’t Hoff stwarzali swe głębokie i podziwu godne teorye, potrzebowali do tego takiej siły myśli i takiej wyobraźni, jakie napotkać można tylko u największych a rty s tó w — uczonych. Ludzie ci są prawdziwymi architektami wiedzy. Chemik dzisiejszy z atomów i molekuł wznosi budowle, a budowle te są bardziej skomplikowane od tych, które wznoszą zwykli budowni­

czowie.

Gdy wyobraźni brak w nauce, ja k i w literaturze, to cóż pozostaje? Pozo­

stają tylko klasyfikacye, nomenklatury, g ram atyki i t. d., t. j. rzeczy suche, któ­

re nigdy nie będą źródłem niczego wiel­

kiego; było ju ż wiele tych objawów uży­

72 WSZECHSWIAT JS[ó 5

teczności praktycznej; są one czasem po- j trzebne, to praw da, ale nie są nigdy prawdziwem tworzeniem.

Tak też je s t z Avogadrem. Pozostaw- j

my na stronie jeg o badania doświadczal­

ne większej lub mniejszej wagi; ale kon- cepcya równej liczby cząsteczek w ró ­ w nych objętościach gazów, a więc i pro- porcyonalności pomiędzy ciężarami czą- steczkowemi a gęstością; genialna idea podzielności cząsteczek na cząstki m niej­

sze, czyli atomy, z której w ynika rozró­

żnienie wyraźne pomiędzy molekułą a ato ­ mem; dalej idea podwójnego rozkładu, koncepcye wieloatomowości cząsteczek i polaryzacyi dielektryków , wreszcie ba­

dania elektrochem iczne—są to wszystko rzeczy, które pozostaną, dopóki nauka nie przestanie być szanowana.

Od lat stu zmieniły się nasze poglądy n a istotę pierw iastku czyli ciała p ro ste­

go. Teraz, być może, stała się możliwa przemiana pierw iastków jed n y ch w d r u ­ gie, ale pomysły Avogadra, po upływie stulecia nietylko otrzym ały zupełne po­

twierdzenie, lecz jeszcze zyskały na roz­

ciągłości więcej niż można było przew i­

dywać. Stoją one niewzruszone, tw arde i skrystalizowane, j a k granitow e skały Alp naszych.

Umysł, który napraw dę stwarza, ma najczęściej w pogardzie m ateryaln y do­

brobyt, życiowy. Bezinteresowność w n a ­ uce w arta j e s t najwyższej pochwały.

Ąyogadro był bezinteresow ny w najw yż­

szym stopniu. J e s t to cecha c h a ra k te ­ rystyczna geniusza.

Co nas uderza, co góruje w tych lu ­ dziach, zacząwszy od staro ży tn y ch m ę d r­

ców greckich do Archimedesa, Galile­

usza, Keplera, Newtona, F aradaya, Helm- holtza, Lagrangea, Yolty, Avogadra, to obojętność dla wszelkiej miękkości, dla drobiazgów życiowych,’ ’dla wszystkiego, co dotyczę p ierw iastku zwierzęcego. Ale na to trzeba osiągnąć bardzo wysoki sto- pień’ potęgi umysłowej.

To, co^nazywamy ideałem wiedzy, ta miłość, która_ skłania człowieka do po­

znaw ania istoty rzeczy, tego, co istnieje, tego, co znalazło swój w yraz w ty tu le ] De rerum natu ra, jest, być może, je d y n ą

różnicą prawdziwą, istotną pomiędzy ży­

ciem człowieka a życiem innych istot organizowanych.

Avogadro ze względu na wagę swych odkryć, na geniusz, promieniejący w j e ­ go teoryi, na niezmierną swą skromność i wysoki swój ideał wiedzy winien być zaliczony w poczet największych mężów, ja k ic h wydała ludzkość.

Kończę przemówienie swoje oddając cześć pamięci czterech wielkich W ło­

chów, którzy żyli i tworzyli w roku 1811:

Lagrangea, Bertholleta, Volty, Avogadra, i w yrażając życzenie, by Włochy poszły za przykładem tych swoich synów, by całą myśl swoję zwróciły ku ideałom najwznioślejszym i najbardziej b ezin te­

resownym — ku postępowi wiedzy. Po­

zdrawiam wszystkich fizyków i chem i­

ków innych narodowości, którzy obecno­

ścią swoją i udziałem uczcili tę czystą sławę Italii. Bądźmy wdzięczni temu d a ­ wnemu członkowi naszej Akademii, temu geniuszowi przynoszącemu zaszczyt ^ra­

sie łacińskiej, który przez dzieło swoje odżywa dziś pośród nas i który ta k w y ­ soko podniósł imię włoskie w świecie całym. Pełni podziwu i miłości, oddaje­

my cześć jego pamięci.

Tłum. S. B.

O B U D O W I E , R O Z W O J U I Z A ­ K O Ń C Z E N I A C H D Y C H A W E K

U O W A D Ó W .

Dychaw kam i oddychają nietylko owa­

dy. Posiadają j e również wije oraz n ie­

które pajęczaki. U tych ostatnich jed n ak nie są to organy homologiczne z dy­

chawkami pierwszych—mianowicie odpo­

wiadają one „exopoditom“ skrzypłoczy, z których się rozwinęły, przechodząc przez stadyum plucotchawek skorpionów;

dychaw ki owadów zaś są to zwykłe za­

głębienia skóry, wytworzone przeto z w ar­

stw y komórkowej pochodzenia hypoder- micznego i przedłużenia chityny ze­

w nętrznej, zaopatrzonej we włókno sp i­

ralne.

.Na 5 WSZECHSWIAT 73

W artykule niniejszym będzie mowa 0 budowie i zakończeniach dychawek u owadów, z pominięciem kwestyi ich układu; czytelnik, chcący się z nią za­

znajomić, znajdzie dostateczne wiadomo­

ści w podręczniku Anatomii Porównaw­

czej J. Nusbauma tom I. W sprawie, którą trak tuję, wytworzyła się ju ż pe­

wnego rodzaju literatura, która nie daje jed n ak dostatecznego rozwiązania kw e­

styi, mianowicie, w ja k i sposób dychawki przenikają do niektórych organów i w j a ­ kim pozostają stosunku do komórek, składających te organy. Chciałbym przed­

stawić rozwój tego pytania w porządku chronologicznym i podać pewne uogól­

nienia.

P latn er pierwszy studyował budowę dychawek. W edług tego badacza koń­

czą się one, przechodząc w cienkie włó- kienka, które są dalszym ciągiem włó­

kna spiralnego, znajdującego się w g r u b ­ szych częściach; jednakże L euckart (47) dowiódł, że światło dychawki istnieje jeszcze wówczas, gdy włókno spiralne już zanikło. Podług K M ikera ostatnie rozgałęzienia dychawek łączą się w siat­

kę. Jan Meyer (49) studyował szczegó­

łowo ich budowę i rozwój u larw motyli 1 opisałj, ich części składowe: 1 ) w ar­

stwę komórkową lub perytonealną, w któ­

rej granice komórek zanikają w znacz­

nej części, otaczającą od wewnątrz; 2 ) w arstw ę chityny, k tó ra powstaje, ja k zwykła błona komórkowa, przytem w miej­

scach licznych podziałów dychawek znaj­

dują się komórki gwiaździste, wewnątrz których przedłużają się one (fig. 1 ). Po­

dobne komórki opisał również Leydig (51), zaznaczając, że przedłużenia ich tworzą siatkę. W eism ann w rozprawie o rozwoju dwuskrzydłych uzupełnił badania swych poprzedników: wredług niego powstawa­

nie dychawek poprzedza formowanie się kolumn komórkowych, które ograniczają kanał o świetle początkowo nieregular- nem. Kanał ten rozgałęzia się wraz z kolumnami komórek, rosnąc na koń­

cach; skutkiem ich podziałów światło k a ­ nału w yrównyw a się i zjawia się chity- na z włóknem spiralnem. Zakończenia dychawrek przechodzą do komórek w rze­

cionowatych, które się rozgałęziają w póź- niejszem stadyum rozwoju larwy, przy-

(F ig . 1).

Jan M eyer. K om órka g w ia źd zista .

bierając formę gwiaździstą. Przez cią­

głe formowanie się nowych komórek gwiaździstych powstają wciąż nowe za­

kończenia dychawek, przytem przedłuże­

nia tych komórek łączą się pomiędzy so­

bą. W podobny sposób powstają dychaw ­ ki podczas przemian owadu. Przemianom tym towarzyszy zanik znacznej części organów larwy pod działaniem fagocy- tów, i formowanie się nowych przez ko­

mórki t. zw. imaginalne, komórki, które zachowały właściwości embryonalne. Po­

dobny los spotyka również pewną część dychawek, większość ich jed n ak rozsze­

rza się i wzbogaca przez formowanie się nowych gałęzi, gdyż system dychawko- wy u dorosłego owadu je s t znacznie sil­

niej rozwinięty niż u larwy.

Jeden ze współczesnych uczonych, Pe- rez, opisuje szczegółowo powstawanie no­

wych dychawek podczas przemiany much;

zaznacza on, że w pewnem stadyum roz­

woju można zauważyć na dużych pniach dychawkowych formowranie się t. zw. hi- stoblastów dychawkowych lub gniazd małych komórek em bryonalnych „imagi- n ales“, wewnątrz których ukazują się wodniczki, łączące się w system kanałów pokrzyżowanych, będących przedłużeniem światła dychawki. Na preparatach, otrzy­

manych zapomocą maceracyi, widać, że zakończenia dychawek przechodzą w ko­

mórki wrzecionowate.

W 65 roku Schultze badał organy

świetlne Lampyris splendidula, — organy

te są bardzo bogato udychawkowane

74 WSZECHSWIAT JV> 5

i można w nich odróżnić dwie części:

grzbietową i brzuszną, ta ostatnia j e d y ­ nie ma własność w ytw arzania światła;

je s t utworzona z komórek gwiaździstych, do których dochodzą gałązki dychawek.

Komórki te nie łączą s ię —pomiędzy nie­

mi znajdują się komórki wieloboczne międzytkankowe. Jeżeli poddamy działa­

niu kw asu ósmowego świeży organ lub całe zwierzę—wówczas czernieją jed yn ie komórki gwiaździste, t. zn., że red u k u ją kw as osmowy. Zjawisko to było ważne, gdyż służyło za arg u m e n t zwolennikom teoryi (zresztą całkowicie obecnie p rzy­

jętej), że utlenianie następuje wew nątrz komórek a nie w cieczach otaczających np. we krwi. Wielowieyski posunął da­

lej badania Schultzego i dowiódł, że za­

kończenia dychawek przechodzą poprzez komórki gwiaździste i łączą się w siatkę nazewnątrz.

Inaczej mają się zachowywać dychaw- ki w organach świetlnych V e r a - C r u z a (Meksyk); dzielą się one podług Heine- m anna na wiązki gałązek, które przecho­

dzą przez komórki świetlne, zgrupowane w szeregi stosownie do gałązek.

Em ery opisał organy świetlne Luciola italica jako sformowane z szeregu cylin­

drów, do których przenikają dychawki, dzielą się tutaj 1 lub 2 razy i ostatnie ich gałązki przechodzą nazew nątrz do tk an k i międzycylindrowej. Cylindry ufor­

mowane są z substancyi (protoplazmy) ziarnistej z jądrami, ułożonemi wokoło dychaw ek w sposób bardzo c h a ra k te ry ­ styczny i regularny. Badacz te n utożsa­

mia cylindry z komórkam i gwiaździste- mi innych uczonych.

\ / a ! J

• ^ *

A

(F ig . 2).

E m ery . J e d e n z c y lin d r ó w w p rzecięciu p op rzecznem .

Poprzestając na powyższem co do or­

ganów świetlnych, przechodzę do zakoń­

czeń dychawek w gruczołach i mię­

śniach.

Co do pierwszego przypadku, według różnych badaczów dychawki zachowują się rozmaicie: według Kupffera, który ba­

dał gruczoły przędne, dychawki zakoń­

czają się nazewnątrz tych komórek; we­

dług Leydiga komórki te posiadają sy ­ stem kanalików, komunikujących z dy- chawkami; według Wielowieyskiego za­

kończenia dychawek umieszczone są mię­

dzy błoną otaczającą gruczoł a komórka­

mi tegoż i formują tutaj sieć na całej powierzchni przyległej komórki.

Do najciekawszych rezultatów doszedł Holmgren, badając gruczoły odbytowe u gąsienic motyli; uczony ten rozróżnia trzy części w zakończeniach dychawek:

l) dychawki zwykłej budowy z włóknem spiratnem, dochodzące do 2 ) komórek gwiaździstych, przez któro przechodzą, jako 3) cienkie gałązki z jądrami, roz- miessczonemi w pewnych odległościach.

Cienkie te zakończenia przenikają głębo­

ko w ew nątrz komórek gruczołowych, w których można również znaleść pnie 0 większej średnicy z włóknem spiral- nem i ją d ra m i w arstw y perytonealnej.

Holmgren uważa komórki gwiaździste za miejsca owej warstwy silniej rozwinięte.

Przypisuje on ważne znaczenie flzyologi- czne podobnemu układowi wewnątrz-ko- mórkowemu dychawek — badania te do­

prowadziły go do znanej teoryi „tropho- spongium “.

W 98 roku Golgi, posługując się wła­

sną metodą, wykazał w komórkach n e r­

wowych obecność t. zw. aparatu siatko­

wego (p. art. dr. Krahelskiej, W szechśw iat z r. z. M 37), utworzonego z połączonych włókien. Szereg badaczów opisał podob­

ne formacye zarówno w układzie nerwo­

wym, j a k i tkance nabłonkowej. We­

dług Cajala i jego uczniów je s t to utwór, złożony z rurek tworzących siateczkę 1 zawierających pewne substancye orga­

niczne; Cajal upodabnia go z wodniczka- mi u wymoczków, lecz według niego — niema komunikacyi pomiędzy tym ap a­

ratem i zewnątrz komórki.

Przeciwnie, Holmgren w szeregu roz­

praw dowodził, że ru rk i te powstają s k u t­

WSZECHSWIAT 75

kiem przenikania do danej komórki prze­

dłużeń sąsiednich międzytkankowych; ca­

ły ten aparat ma na celu według niego łatwiejsze rozprzestrzenienie materyi. Ba­

dania powyższe miały ważne znaczenie z p u n k tu widzenia cytologii, dlatego też późniejsi badacze zwrócili między inne- mi pilną uwagę na to, w jak i sposób dy­

chaw ki zachowują się względem komó­

rek. Przeciwnicy teoryi Holmgrena do­

wodzą, że zarówno aparat siateczkowy ja k i zakończenia dychawek są w ytw o­

rem wewnątrz-komórkowym.

Przechodzę do mięśni. Podług Ranvie- ra i van Gehuchtena dychawki pozostają nazewnątrz włókien mięsnych w tkance łącznej—przeciwnie zaś według Kollike- ra i Cajala, który posługując się metodą Golgiego, wykazał, że dychawki przecho­

dzą poprzez sarkolemę, przenikają do włókna mięsnego w formie nadzwyczaj cienkich rureczek i tworzą około pęcz­

ków włókienek siateczkę poziomą na ró­

wni z krążkami jasnemi, siateczki pozio­

me łączą się z sobą zapomocą kładek podłużnych.

Sanchez potwierdził rezultaty Cajala, Perez w sposób n astępujący opisuje prze­

nikanie dychawek wewnątrz masy m u ­ skularnej: podczas przemiany owadów w pewnych miejscach odrywają się od ścianki, t. j. od w arstw y perytonealnej komórki, przybierające kształt ameboidal- ny, i przenikają do sarkoplazmy; w p rz e ­ dłużeniach tych komórek pojawiają się światła rurkowate, nieposiadające z po­

czątku ścianki własnej, później wyło­

żone chityną.

Pozostaje mi jeszcze wspomnieć o b a ­ daniu Pantela i o komórkach dychaw ko­

wych, opisanych przez Prenanta, przed­

tem jed n ak chcę wskazać metody, jakiemi uczeni ci posługiwali się w badaniu u k ła ­

du tchawkow^ego, gdyż zwykła obserwa- cya nie doprowadzała często do celu;

pierwsi badacze jed n ak musieli się tem zadawalać lub też uciekali się do mace- racyi w słabym roztworze NaCl, czy też do działania kw asu osmowego; zauważyć je d n a k należy, że kwas osmowy utlenia się, zanim dosięgnie ostatnich zakończeń.

Metoda kolorowania błękitem m ety leno ­

wym in vito (coloration vitale) dała do­

bre rezultaty w badaniach komórek tra- chealnych. Nazwa ta wprowadzona była przez Wielowieyskiego dla oznaczenia komórek, zazwyczaj znacznych rozmia­

rów, do których dochodzą i w których się różnicują dalsze przedłużenia dycha­

wek, opisywanych przez wyżej wspomnia­

nych autorów (komórki wrzecionowate, gwiaździste). Próbowano również zasto­

sować zastrzykiw ania zapomocą płynu zakolorowanego w główne pnie po uprzed- niem wypompowaniu powietrza—lecz pró­

by te pozostały bez zadawalających re­

zultatów pomimo, że ciśnienie używane przez badaczów dochodziło do wcale po­

kaźnej liczby 6 0 0 atmosfer, lecz trzeba wziąć pod uwagę, że przenikanie powie­

trza wewnątrz tchawek odbywra się u owa­

dów żyjących pod znacznem ciśnieniem z powodu skurczów mięśni brzusznych i grzbietowych, a pozatem, że w stanie pośmiertnym cienkie zakończenia dycha­

wek okazują się często zapełnione bez­

b arw ną cieczą, przenikającą z organów sąsiednich.

Na zakończenie wspomnę o pracy P a n ­ tela, który opisał komórki trachealne u larwy z rodziny Tachinaria: kolo- racya in vito zapomocą błękitu metyle­

nowego ujawnia pewną liczbę komórek gwiaździstych, położonych od strony brzu­

sznej pod skórą, do których dochodzą gałęzi, pochodzące z dychawek brzusz­

nych, przechodzą przez nie i ciągną się w przedłużeniach tych komórek.

(Fig. 3).

P a n te l. K om órka g w ia źd z sta (koiico\va).

1 6 WSZECHŚWIAT M 5

P re n a n t (Ol) badając t. zw. „organ czerwony" u larw y Gastrophilus (Diptera) przebywającej w żołądku końskim, opi­

sał go, jako składający się z komórek olbrzymich, gdyż dosięgających 0,1 m m , formy owalnej, zabarwionych różowo w skutek obecności rozpuszczonej hem o­

globiny. Komórki te z jednego końca otrzym ują gałąź dychawki, która przeni­

ka w ew nątrz zaopatrzona we włókno s p i­

ralne, powoli jednak, w miarę tego, ja k się rozgałęzia, włókno spiralne zanika;

w ten sposób cała komórka j e s t zaopa­

trzona w cienkie gałązki dychawek, zwłaszcza w warstw ie obwodowej. Ko­

mórki nie przedstawiają żadnych prze­

dłużeń. Układ ten pomaga nadzwyczaj przemianie ich materyi.

Vaney badał rozwój „organu czerwo- n e g o “ i stwierdził, że powstaje on z tk a n ­ ki tłuszczowej, do której komórek prze­

nikają dychawki i czerwony barw nik h e­

moglobiny. Wreszcie, badając larwy mo­

tyla Hypocrita jacobaea, zauważyłem r ó ­ wnież, że niektóre dychaw ki posiadają w swym przebiegu komórki c h a r a k te r y ­ stycznej budowy. Są to grupy komórek olbrzymich, gdyż mierzących wzdłuż dłu­

giej osi 0,24 m m , które s ty k a ją się swe-

(F ig . 4).

H y p o c r ita ja co b a ea . D y c h a w k a zaop atrzon a w ją d ra w a r s tw y p e r y to n e a ln e j, p rzen ik a ją ce do

w n ętrza kom órki olb rzym iej (O ryginalne).

mi ściankami, otaczając zbiornik dychaw- kowy, będący miejscowem rozszerzeniem dwu dychaw ek dochodzących doń z dwu stron przeciwnych, t. j. pochodzących z dwu przetchlinek przeciwległych. Z re- zerw oaru w ybiegają krótkie i szerokie przewody kończące się ślepo w ewnątrz nich i bardziej delikatne gałązki zaopa­

trzone w jądra, przenikające do tych

komórek z przestrzeni międzykomórko­

wych i rozgałęziające się n a ich obwo­

dzie. Forma tych komórek je s t owalna bez żadnych przedłużeń, jąd ro olbrzymie form najdziwaczniejszych, wreszcie cyto- plazma przedstawia układ kanalików, otwierających się do przestrzeni zaw ar­

tej między dychawką a nasadą komórki.

Znaczenie i powstawanie tych komórek je s t mi nieznane, bardzo możliwe, że są to komórki, wewnątrz których powstaną przyszłe gałęzi dychawek, a gałązki ob­

wodowe odgrywają rolę odżywczych, co je s t zrozumiale w związku z ich wielko­

ścią. Z powyższego wynika, że zakończe­

nia dychawek często dochodzą do t. zw.

„komórek trachealnych“, przyczem nale­

ży zauważyć, że pod tą nazwą pomiesza­

ne były rozmaite kategorye, np. wrzecio­

nowate, opisane przez W eism anna i Pe- reza, odgrywające rolę w rozwoju dy­

chawek, oraz gwiaździste, opisane przez innych uczonych u różnych larw. Komór­

ki te powstają z w arstw y perytonealnej, przyczem przedłużenia ich zawierające przedłużenia dychawek mogą się różnie zachowywać, t. j. łączyć się z sobą lub też pozostawać niezależnemi. W innych przypadkach (W istinghausen, Kuplfer) brak tych komórek, przyczem zakończe­

nia dychawek mogą tworzyć siatkę lub przenikać do komórek innych organów (tkanka mięsna, gruczoły) lub też pozo­

staw ać nazew nątrz tychże. Dodać nale­

ży, że te gałązki wewnątrz-komórkowe są zazwyczaj bezpostaciowe, czasem tyl­

ko (Holmgren) przedstawiają w swoim przebiegu w arstw ę plazmatyczną z j ą ­ drami. Co do kw estyi ich przenikania z zewnątrz lub też formowania się we­

w nątrz komórek widzieliśmy również zda­

nia podzielone, chociaż większość bada- czów trzym a się pierwszego mniemania.

Specyalne stanowisko zajmują komórki trachealne P ren an ta oraz badane przeze mnie, otaczające poprzeczne połączenia przeciwległych dychawek, a których zna­

czenie nie je s t wyjaśnione.

T. Yieweger.

J* 5 W SZECHSW IAT 7?

T R A N S P L A N T A C Y A R O G Ó W K I OKA LUDZKI EGO.

W numerze Comptes rendus z dnia 8 stycznia roku bieżącego znajdujemy wielkiej doniosłości komunikat p. Magi- tota, z którego okazuje się, że rogówka oka ludzkiego może poza obrębem orga­

nizmu zachować swą żywotność przez czas nieograniczony i że nawet, w pe­

w nych w arunkach, rogówka ta k a może się przyjąć na oku innego osobnika i żyć tam w dalszym ciągu na własny niejako rachunek.

J a k wiadomo, rogówka oka należy do tk an ek najdelikatniejszych: zaraz po śmierci lub po wyłuszczeniu oka staje się szklista, a jej nabłonek zaczyna się łuszczyć. Jednakże, już w doświadcze­

niach nieco dawniejszych nad zwierzęta­

mi Magitot zdołał osiągnąć to, że rogów­

ka przez czas dłuższy nie traciła swych cech optycznych, a zwłaszcza przezro­

czystości, tak, iż po dwu tygodniach mógł j ą przenosić na inne zwierzęta te ­ go samego gatunku. Magitot opisał te doświadczenia w Rocznikach okulistyki (1911); w ten sam sposób dokonał teraz próby z rogówką ludzką.

Pewnemu osobnikowi, który zaniewi­

dział zupełnie, musiano wyjąć oko, by go uwolnić od strasznych bólów, jakie cierpiał skutkiem glaukomy. Oko to n a ­ tychm iast po operacyi Magitot obmył w roztworze Lockego i zanurzył, z za­

chowaniem wszelkich przepisów asepty- ki, w naczyniu, zawierającem surowicę krwi innego osobnika, poczem, niezwleka- ją c ani chwili, umieścił to naczynie w chłodnicy o tem peraturze 5-^6° C. Po kilku godzinach rogówka odzyskała swą przezroczystość. Po tygodniu konserwa- cyi w tych warunkach, wyeięto prosto­

k ątn y kawałeczek tej rogówki i w p ra­

wiono go bez szwu, ja k szybę, w otwór tych samych wymiarów, wycięty w ro ­ gówce innego chorego. (Chory ten przed kilku laty uległ oparzeniu wapnem nie- gaszonem, skutkiem czego rogówka oka prawego stała się całkiem nieprzezroczy­

stą na całej prawie rozciągłości). Utwo­

rzyło się tym sposobem okienko mierzą­

ce 5 mm na 4 mm. Po 48 godzinach za­

równo przyleganie tkanki, ja k i jej prze­

zroczystość, nie pozostawiały nic do ży ­ czenia. Otóż, od owego czasu upłynęło już s i e d e m m i e s i ę c y , a tk a n k a ob­

ca nie tylko przyjęta została jaknajle- piej przez organizm, ale zachowała w zu­

pełności swą przezroczystość, tak, iż da­

ny osobnik korzysta z V , 0 siły wzroku normalnej, co najzupełniej wystarcza do obchodzenia się bez przewodnika. Nie- dość na tem: tkanka obca okazała naj­

wyraźniej wysoką swą żywotność, oparła się bowiem zwycięzko rozszerzaniu się blizny, która ją tylko okala, nieprze- kraczając jej brzegów.

Z takiego wyniku Magitot wyciąga wniosek, że, ja k u zwierząt, tak i u czło­

wieka życie rogówki poza własnym jej organizmem je st najzupełniej możliwe.

Do zachowania jej w tym nowym stanie niezbędne są dwa warunki:

1 ) Potrzebny je s t odpowiedni ośrodek, utworzony przez surowicę krwi, pochodzą­

cą z osobnika tego samego gatunku. He- moliza powinna być wywołana środkami czysto flzycznemi (nagły spadek tempe­

ra tu ry podczas samego zlewania krwi gorącej do naczynia, oziębionego lodem).

2 ) Potrzebna je s t tem peratura niewy­

soka ale i niezbyt nizka. Optimum tem ­ peratury zawiera się pomiędzy 4° a 7°;

musi ona być stała; wszelkie zmiany, zwłaszcza w górę powyżej 7°, są bardzo szkodliwe.

Do interesu biologicznego, ja k i przed­

staw ia życie w tych warunkach tkanki tak delikatnej, ja k rogówka, może, ja k widzimy dołączyć się interes praktyczny dla człowieka.

Transplantacye rogówki pomiędzy ró- żnemi gatunkam i (np. z psa lub królika na człowieka) nie udają się, albowiem wycinek przeniesiony ulega natychm iast zmętnieniu. Sposób konserwacyi, o któ­

rym była mowa, pozwala zebrać uprzed­

nio materyał, potrzebny do przeniesienia,

i zachować go aż do chwili dogodnej do

operacyi. Wobec tego staje się rzeczą

78 W SZECHSW IAT Na 5

możliwą przywrócenie wzroku pewnej kategoryi osób, dotkniętych ślepotą.

A . D .

Z T O W . P Z R Y J A C I Ó Ł NAUK W P O Z N A N I U .

Zebranie zwyczajne Wydziału p rz yrodni­

ków dnia 16 stycznia zagaił dr. Chłapowski.

D em onstracya now ych darów, k tóre zapeł­

niały cały długi stół, rozpoczęła się od p rzed­

stawienia przepiórki samca. Pochodzi on t a k samo, jak samiczka w ro k u 1909 n a d e ­ słana, od p. d y re k to r a Małaczyńskiego ze Lwowa. U nas przepiórki są coraz rzadsze, tak , że od lat o nie prosząc w gazetach, nie mogłem ich otrzym ać. Widocznie nisz­

czą ich dużo nad brzegami morza Śródziem ­ nego, przez które przeprawiają się gro m ad ­ nie, gdy tym ozasem od nas odlatują poje­

dynczo albo w m ały ch grom adkach. W ę ­ drówki ich różnią się całkiem od wszystkich innych p tak ó w przelotnych. J e d n e odlatują już w sierpniu, inne w październiku dopie­

ro, a w A fryce nie mają, ja k u nas, stałego po bytu, tylko są włóczęgami. Poza porą wędrówek nieskory to p ta k do lotu; woli biegać i na tem zasadza się c hw yta nie ich w sidła, wabiąc samców przyrządem naśla­

dującym głos samiczek (t. zw. przepiór, 0 k tó ry m ju ż Cygański wspomina w „My- śliwstwie P olskiem “). Samczyki, chód ostróg nie mają, jakie zdobią nasze k o g u ty , walczą zapalczywie między sobą z zazdrości, a C hiń­

czycy lubią zabawiać się temi walkami. Opi­

sawszy morfologię tego p ta k a i jego zw y ­ czaje, dr. Ch. zastanawiał się nad jego n a ­ zwą polską. J e d y n y to ptak , w którego n a ­ zwę wchodzi pierw iastek „piór“, boć n ie to ­ perz (zwany także latoperzem , gackope- rzem, m ętoperzem i t. d.), nie jest wcale ptakiem , a zresztą pytanie, czy wyraz te n nie pochodzi od n y k to p tero s (po g r e c k u p ta k nocny).

Do zbiorów zoologicznych re d ak cy a „Ku- ry e ra P o z n “ . podarowała dużą muszlę Tri- dacne, k tó ra tam za popielniczkę długie lata służyła. W kościele St. Sulpicyusza w P a ­ ry ż u je s t kilka takich muszel jako kropiel- nice, prawie 1 m szerokich, a p arę c e n tn a ­ rów ważących.

T ridacne należy do rodziny Chamaceae, k tó re w ydały potw orne postaci ru d y stó w 1 h ip p u ry tó w w epoce kredowej. Muszla ofiarowana je st nowoczesna, choć wywiera wrażenie skamieniałości swoim dużym cię­

żarem,

Do zbiorów mineralogicznych dostały się:

od ks. Heintzego z Obornik śliczne kry sz­

ta ły gipsu i alabastru. Od p. A. Sieradz­

kiego okazy iskrzyka żelaza i cypel soli k u ­ chennej nazewnątrz zczerniałej. Od ks. P a t­

kowskiego z Szamotuł krzemień dziurawy i p ły ty (z kościoła w B uku) z łu p k u lito­

graficznego z dendrytam i manganowemi;

(p rzy tej okazyi pokazano d e n d ry ty w y k r y ­ stalizowanego złota w chalcedonie skrusza­

łym z Australii); dalej próby d y o ry tu zna­

lezionego w żwirowisku Górczyńskiem, w re­

szcie szereg konkrecyj żelaziakowych i in ­ nych kamieni (z Obornik) o najrozmaitszych kształtach.

Najobfitsze dary dostały się do zbiorów paleontologicznych i przeważnie także z Obor­

nik. S tały dostawca, robotnik tamże, przy­

niósł setki koralów paleozoicznych, z k t ó ­ ry c h po uklasyfikowaniu ich tylko niektóre przejdą pod w itryny, dziesiątki prostoroż- ców (Orthoceras), liczne gąbki, trylobity, mianowicie ogon jednego przypadkiem od­

bity i to na krzemieniu (!) — a jeden cały zwinięty w kłąb (Illaenus); wreszcie p ły tk a wapienia bituminicznego z epoki kambryj- skiej, znaleziona w Głównie, a ofiarowana przez Cz..., ze skamieniałościami wyraźnemi trylobita: Agnostus pisiformis. Także i k o ­ ści i zęby różne ssaków dyluwiałnych z Obor­

nik — między niemi zęby i kość kopytow a konia dyluwialnego, wreszcie kość raciowa jelenia olbrzymiego (Cervus euryaceros), którego niektóre kości już posiadamy, a mia­

nowicie kość policzkową II-ą, doskonale do raciowej się stosującą, dalej długie kości kończyn, wreszcie czaszkę ogromną o czole 29 cm szerokiem, wliczając i nasady możdże­

ni rogów; a także dużą ilość zębów trzono­

wych tego zwierza.

Prócz odmiany dyluwialnej, która, z t y c h szczątków wnosząc, musiała być prawdziwie olbrzymia, posiadamy kości, rogi i zęby t a k ­ że i odmiany poglacyalnej, a może naw et już prehistorycznej z torfów i nizin nad P ro­

sną. Dowód, że ten zwierz wspaniały żył i w naszym kraju, dał niedawno w rozpra­

wie swej publikowanej w „Kosmosie" dr.

E. Kiernik, opisując szczątki znalezione w pobliżu Podgórza. W zam ku Jarocińskim je s t cały róg tego olbrzyma 140 cm długi z różyczką o obwodzie 30 cm. Opisany przez Kiernika róg z Litwinowa jest 188 cm długi a 37 cm wynosi obwód różyczki. Oba kawałki rogu nasze nad różyczką mają 29 cm obwodu. Wreszcie dr. Chłapowski pokazy­

wał i nowo podarowane różne szczątki ż u ­ bra z Obornik. Oznaczenie każdego zęba i każdej kości luźno znajdowanych je st nie­

raz mozolne, tem bardziej, że w żwirowiskach

znajduje się wiele kości uszkodzonych a t y l ­

ko niektóre opierają się zniszczeniu z u p e ł­