Stanisław Kur
Bóg Ojciec a Maryja w tradycji
etiopskiej
Salvatoris Mater 1/2, 210-222
1999
JU B IL E U S Z O D K U P IE N IA
O
rtodoksyjny Kościół Etiopii1 jest jednym z pięciu, obok Kop- tyjskiego, Syryjskiego, Orm iańskiego i Indyjskiego, Kościołów monofizyckich, które nie przyjęły uchw ał Soboru Chalcedońskiego (451 rok)2. O bok tej oficjalnej nazwy Kościoła Etiopskiego używana jest również inna: Kościół Ortodoksyjny Zjednoczony Etiopii, gdzie określenie „zjednoczony”, etiopskie tew ahydo3, jest aluzją do dw u n atu r zjednoczonych w Chrystusie4. M onofizytyzm etiopski odzna cza się zależnością jurysdykcyjną od Aleksandrii i ewangelizacyjną od Syrii: pierwszy ewangelizator Etiopii, św. Frumencjusz, znany w tra dycji etiopskiej jako abba Selama, przybył z Syrii, ale biskupem Etio pii został ustanow iony przez patriarchę Aleksandrii św. Atanazego?. Po Frum encjuszu (wiek ГѴ) zasłynęło z działalności ewangelizacyj nej w Etiopii Dziewięciu Świętych (wiek V), którzy, jak się najpow szechniej uważa, byli syryjskimi m nicham i m onofizyckimi uciekają cym i p rzed p rześlad o w an iem w Syrii. M onofizytyzm etiopski byw a niekiedy podaw any w w ątpliw ość czy w ręcz n e gowany. Tak np. zmarły przed kilku laty Ernst Ham m erschm idt, wybitny etiopista, dobrze zorientow any w teologii, uważa, że jest to monofizytyzm pozorny, m iano wicie tylko werbalny, wynikający z inne go niż w orzeczeniu chalcedońskim rozu m ienia term inu natura: etiopskie bahryj znaczy więcej niż natura, oznacza naturasubsistens, osoba; stąd określenie dw ie na tu ry znaczyłoby dw ie osoby i byłoby w yrazem nestorianizm u6.
Teksty liturgiczne etiopskie, mówiące dużo o człowieczeństwie Chry stusa, potwierdzają w edług H am m erschm idta jego tezę o werbalnym tylko monofizytyzmie. Tezę tę wydają się również potw ierdzać dys
1 Por. E. H A M M ERSCH M IDT,Äthiopien. Christliches Reich zwischen G estem und
M orgen, W iesbaden 1 9 6 7 , 100.
2 Por. F.HEYER, D ie Kirche Äthiopiens, V, B erlin-N ew York 1971.
3 Słow a etiopskie nie są podane w dokładnej filologicznej transkrypcji, ale tylko w spolszczonej form ie w edług zasad przyjętych w: A.BARTNICKI-J.MANTEL- NIEĆKO, H istoria E tiopii, O ssolineum , Kraków 19872, 6.
4 Por. K.STOFFREGEN-PEDERSEN, Les Éthiopiens, Éditions Brepols, Paris 1988, 34η .
5 Por. A.BARTNICK I-J.M ANTEL-NIEĆKO, H isto ria ..., 2 3 -2 5 . Z ależność od Aleksandrii przetrwała do roku 1 9 5 9 , kiedy to w wyniku długoletnich starań cesarza Hajle Syllasje Abuna Bazyli (Basylios) został konsekrowany w Aleksandrii na pierw szego patriarchę Etiopii; K ościół Etiopski stał się autokefaliczny. Por. E. H A M M ERSC H M IDT,Äthiopien..., 117. 6 Por. E. H A M M ER SC H M ID T ,Ä thiopien..., 112. Ks. S ta n isław K ur
Bóg Ojciec
a Maryja
w tradycji
etiopskiej
SALVATORIS MATER 1 (1999) n r 2, 210-222kusje teologów etiopskich z jezuitam i w XVI-XVII w ieku, gdy na pytanie, czy Jezus Chrystus jest Bogiem i człowiekiem, odpowiadają - tak, ale na wniosek, że wobec tego miał dwie natury, odpowiadają - nie7.
W edług tej ch ry sto lo g ii m onofizyckiej S łow o w m o m en cie poczęcia Jezusa stało się jedną O sobą i jedną n atu rą (bahryj), bóst w o i człow ieczeństwo zjednoczyły się tak jak ciało i dusza tw orzą ce w człow ieku jedną osobę, jedną n aturę8.
W iara w tradycji etiopskiej opiera się głów nie na dw óch m i steriach: Trójcy Świętej i Wcieleniu, które z kolei prow adzą do trzech następnych m isteriów : chrztu, Eucharystii i zm artw ychw stania cia ła9. Trójca Św ięta, etiopskie syllasje, m a trzy im iona: Ojciec, Syn i D uch Święty, k tó re określają trzy osoby, etiopskie akal, mające właściwe sobie działania, gybyr: Ojciec rodzi Syna, Syn jest zrodzony, D uch Święty pochodzi od Ojca (nie od Ojca i Syna). Dzieło stw o rzenia nie jest przypisyw ane Ojcu, ale Trójcy Świętej; w k atechi zmie dla dzieci na pytanie: Kto cię stworzył? pada odpow iedź: Trój ca Święta. Udział Syna w dziele stw orzenia uzasadnia się tak, że „ N a początk u ” (Rdz 1, 1) m a znaczyć: „Przez C hrystusa”10. Kim jest M aryja w obec m isterium Trójcy Świętej? Jest M atką Bożą, We-
ladite Am lak, gdyż Słowo zrodzone z Ojca przed początkiem świata
(pierwsze narodzenie), p o stw orzeniu n arodziło się z M aryi Dzie wicy (drugie narodzenie)11.
R eligijna trad ycja etio p sk a znajduje o dzw ierciedlenie w lite ratu rze etiopskiej, pisanej w klasycznym języku etiopskim , który m a ro d zim ą nazw ę gy y z. Był o n językiem m ów ion ym w p ie rw szym okresie historii E tiopii jako państw a, czyli w okresie aksum- skim (stolica Aksum ), od I d o VIII-X w ieku po Chr. Pozostał póź niej językiem litu rg ii i d o p o ło w y X IX w iek u niem al jedynym językiem lite ra tu ry 12. C ała litera tu ra w tym języku jest chrześci jańska, pisana głów nie przez duch ow n y ch , z elem entam i religij nym i obecnym i tak że w u tw o ra c h o tem atyce „św ieckiej” . Aby om ów ić w ięc nasz tem at, określony w tytule arty ku łu, trzeba by
7 Por. MARIO DA ABIY-ADDI’, La dottrina della Chiesa etiopica dissidente sull’unione
ipostatica, Roma 1 9 5 6 , 75n.
8 Por. K. STOFFREGEN-PEDERSEN,Les Éthiopiens..., A l. 9 Por. TAMŻE, 37.
10 Por. F. HEYER, D ie Kirche..., 2 5 0 , przypis 1.
11 Por. К. STOFFREGEN-PEDERSEN,Les Éthiopies..., 4 2 . Podwójne lub potrójne narodziny Siowa były przedm iotem dysput teologicznych w Etiopii. Por. MARIO DA ABIY-ADDI’, La dottrin a..., 107n.
12 Por. E. ULLENDORFF, The Ethiopians. An introduction to cou n try and people, London 1965, 121n. 2 1 1 B óg O jc ie c a Ma ryj a w tra d y c ji e ti o p sk ie j
K s. S ta n is ła w K u r 212
prześledzić całą lite ra tu rę etiopską p o d tym k ątem . N ie było to w pełnym w ym iarze m ożliw e. A utor w ykorzystał dzieła etiopskie, w oryginale bądź przekładzie, którym i dysponow ał, oraz o p raco w ania dotyczące głów nie chrześcijaństw a etiop sk iego , zwłaszcza kultu m aryjnego. Tem at jest bardzo „zacieśnio ny ”, bardzo szcze gółowy, a etiopska teologia, w szerokim rozum ieniu tego pojęcia, nie jest aż tak ro zb u d o w an a, aby rozp raco w ała wszystkie zagad nienia szczegółow e. I tak np. w odniesieniu do M aryi najczęściej po ru szan a jest Jej relacja do O soby Słowa, te m a t zaś, sfo rm u ło w any w tytule artykułu, nie jest szerzej om aw iany, a tylko w zm ian kowany. A u tor starał się zebrać te w zm ianki i je uporządkow ać.
M aryjność jest jedną z najbardziej w idocznych cech pobo żno ści etiopskiej. K atolicki teolog etiopski uw aża, że w swojej in ten sywności jest o n a jedyna w całym chrześcijaństwie13. Podobne tem u jest stw ierdzenie: Ż a d en inny Kościół Bliskiego W schodu nie dys
ponuje ta kim bogactw em dziecięcego zaufania i dziecięcej m iłości do M aryi, ja k właśnie Kościół e ti o p s k i. M aryjność o p iera się na
podstaw ach, k tó re w świetle tradycji etiopskiej są w łaściw e tylko dla tego kraju. W edług narodow ej legendy, zaw artej w dziele Ky-
bre negest czyli C hw ała królów 15, panująca w E tiopii nieprzerw a
nie o d 1270 roku tzw. dynastia salom ońska, której ostatnim przed staw icielem był H ajle Syllasje, w yw odzi się o d M en elik a, syna Salomona. M iędzy więc tą dynastią, a pośrednio i całym narodem , a M aryją pochodzącą rów nież z rodu Daw ida, istnieje związek krwi, p o k re w ie ń stw o 16. P o n a d to , znow u w św ietle tradycji etiopskiej, Święta Rodzina, uciekając przed H erodem , osiadła w Etiopii, k tó ra stała się lennem M ary i17.
Wiele tekstów etiopskich m ówiących o relacji M aryi do Boga Ojca to utw ory poetyckie z właściwym dla nich językiem obrazów, przenośni, p oró w n ań , symboli. N ie jest to więc język pojęć, którym operuje teologia Z achodu. Zresztą także Ojcowie Kościoła, najczę ściej przyw oływ ani w tradycji etiopskiej, m ów ią p o do bn ym języ kiem obrazów . A u to rk a arty k u łu o kulcie m aryjnym w E tio p ii18
13 MARIO DA ABIY-ADDI’, La dottrin a..., 131.
14 P. KRÜGER, Maria i Ecclesia w liturgii etiopskiej, w: Teksty o M atce Bożej. Kościoły
przedchalcedońskie, (Beatam m e dicent, 9, red. S.C. NAPIÓRKOWSKI OFM Conv.),
oprać. H. PAPROCKI, Wyd. Ojców Franciszkanów, N iepokalanów 1995, 70. 15 Fragmenty dzieła przełożył na polski S. STRELCYN, Kebra N agast czyli chwała
k ró ló w A bisynii, Warszawa 1956.
16 Por. MARIO DA ABIY-ADDI’, La dottrin a..., 131. 17 TAM ŻE, 132.
18 G. NOLLET, Le culte de M arie en Ethiopie, w: Maria. Etudes sur la Sainte Vierge, t. 1, red. D ’HUBERT D U M A N O IR , Paris 1949.
zestawia maryjny hym n etiopski z hom ilią Cyryla Aleksandryjskie go: p o d o b ie ń stw o języka jest w id o czn e. Przytoczm y kilka zdań z obu tekstów 19. H ym n etiopski: Wesel się, o Rodzicielko Pana, We
sel się, radości aniołów ; wesel się, o Czysta, zw iastow ana przez pro roków, wesel się, gdyż znalazłaś łaskę. Pan jest z Tobą; wesel się, bo przyjęłaś słow o anioła. Wesel się, o Rodzicielko Stwórcy wszechświa ta. A o to fragm ent hom ilii Cyryla: Witaj, M aryjo M atko Boża, skarb cu wszechświata, p ło m ien iu niegasnący, korono dziew ictw a, berło praw ow ierności, św ią tyn io niezniszczalna. W yprow adzenie w n io
sków teologicznych z tego typu tek stó w nie zawsze jest proste. C echą charakterystyczną m aryjnej tradycji w Etiopii jest tzw. Przymierze M iłosierdzia. Czytamy o nim w apokryficznej księdze O
przejściu Dziewicy M aryi (to znaczy o wniebowzięciu)20: Panie Boże, który mieszkasz w niebie, z własnej w oli posłałeś swego Syna Jezusa Chrystusa i zam ieszkał w łonie m oim ; Ciebie proszę, Ciebie błagam za wszystkich ochrzczonych, którzy będą obchodzić moje w spom nie nie i składać m i ofiarę; wysłuchaj, o Panie, ich próśb, przyjm ij ich błagania, oddal o d nich niewolę, rzeź i w szelki ucisk. Zasiew y tych miejsc, gdzie będą m i składać ofiarę, zachowaj nietknięte od m yszy i szarańczy [...] Wszyscy chorzy, którzy będą w zyw ać mego imienia, niech będą uzdrow ieni ze swej choroby; ci także, których opętał dem on i k tó r z y są d ręczen i słabością, n iech będą u lec ze n i w m oje imię. Tych także, którzy podróżują na morzu, unoszeni na okrę tach, wzywających mego imienia, zachowaj nienaruszonych od fal i bałw anów morza i od siły wiatru. Pomyślnie sprowadź tych, którzy wyruszyli do dalekiego kraju, a wzywają mego imienia. Pola przyno szące plony, które ludzie składają w ofierze w imię moje, niech będą błogosławione, a winnice, których owoc służy do Ofiary, niech będą błogosławione w im ię moje. Wszyscy, któ rzy będą obchodzić m oje w spom nienie, niech będą błogosław ieni na w ieki w ieków , am en. O dpowiadając p otem nasz Pan pow iedział Jej: W szystko o co m nie prosiłaś, będzie Ci dane. Każdemu, k to będzie w zyw ał Twego im ie nia, okażę miłosierdzie i łaskawość i grzechy m u daruję. Jeśli zło ży ofiarę i dary w Twoje imię, m iły zapach wzniesie się od nich aż do nieba przed tron Ojca i przed tron Syna Jezusa Chrystusa na wieki
19 TAM ŻE, 37 0 .
20 Etiopski przekład z greckiego tego apokryfu pow stał albo w okresie Państwa Aksum skiego, w. V-Х , albo między XIII-XV w iekiem . Por. L. RICCI,Letterature
d e ll’E tiopia, w: Storia delle letterature d ’Oriente, red. BOTTO , M ilano 1969,
8 1 3 .8 1 7 . Przekład przez autora z etiopskiego dokonany na podstaw ie wydania krytycznego: M . CHAINE, Apocrypha de Beata Maria Virgine (Corpus Scriptorum C hristianorum O rientalium , t. 22: tekst etiopski, t. 40: przekład łaciński), Louvain, 1 9 6 1 , 43 ( tom tekstu et.). 3 7 (tom przekładu).
2 1 3 B óg O jc ie c a M ary ja w tr a d y c ji e ti o p sk ie j
wieków, am en. M aryja kieruje swą prośbę do Boga Ojca (posłałeś swego Syna), n atom iast spełnienie prośby wydaje się być dziełem
Syna, gdyż wyrażenie „nasz Pan” oznacza Chrystusa. W edług innych wersji Przymierza M iłosierdzia zostało ono zawarte między M aryją a Chrystusem w czasie Jego męki. Tak to jest przedstaw ione w sy-
naksariuszu, czyli w kalendarzu liturgicznym, odpow iedniku, tylko
obszerniejszym, łacińskiego M artyrologium rom anum , p od datą 21 miesiąca senie: Pozdrowienie dla Maryi! Kiedy m iłość do ludzi w zru
szyła ją tego dnia, gdy błagała Syna na Litostrotosie, Jej Syn pierwo rodny przysiągł Jej, że w yb a w i na zaw sze o d wszelkiej próby tych, którzy będą w zyw ać Jej imienia i obchodzić Jej w sp o m n ie n ia .
W kilku dziełach literatury etiopskiej pojaw ia się osobliwy w ą tek perły, stw orzonej w e w nętrzu Adam a i przechodzącej z niego na następne pokolenia aż do rodziców M aryi. Rów nież poza Etio pią znajdujem y ten tem at, m ianow icie u starochrześcijańskich p i sarzy w sch o dnich , gdzie p e rła sym bolizuje albo C hrystusa, albo duszę ludzką. W E tiopii n ato m iast perła jest sym bolem M a ry ? 2. W spom niana już C hw ała kró ló w , p rzetłum aczon e w X IV w ieku z arabskiego dzieło, k tó re stw orzyło bądź dało w yraz narodow ej legendzie Etiopii, zaw iera rów nież w ątek perły, k tóra w ędrując od A dam a aż d o Jo ach im a i Anny, ro d zicó w M aryi, stała się c ó rk ą M aryją i dała ciało C hrystusow i: A O dkupiciel przyjdzie z tronu
swego bóstw a i zam ieszka w perle i przyw dzieje ciało z niej13. Po
chodzący p raw d o p o d o b n ie z X V w ieku Ż y w o t św. A n n y rozw ija rów nież w ątek perły: Zaprawdę O na jest najlepsza i najpiękniejsza
ze wszystkich stw orzeń nieba i ziem i: Pani nasza, M aryja błogosła w iona, Perła przesławna. O na w fo rm ie białej perły, świecącej od dawna była we wnętrzu Adam a, od niego dana Setow i [...] od D aw i da aż do A nn y [...] A nna przyjęła tę perłę, która stała się ciałem Pani naszej M aryi [...] Zobacz więc, jak Pani nasza M aryja jest błogosła wiona. Bóg sam ją stw orzył. O n, jedyny św ięty ją uświęcił. O n je d yn y chwalebny, sam ją otoczył chwałą. On, jedyny czysty, sam ją uczynił czystą14. Po raz pierwszy w om aw ianym tu tem acie relacja
Bóg Ojciec - M aryja znalazła swój pełniejszy w ym iar: Bóg Ojciec M aryję stw orzył, uświęcił, uczynił czystą, obdarzył chw ałą.
21 Tłum aczenie z francuskiego, G. NOLLET, Le cu lte..., 371η .
22 Por. E. CERULLI, La letteratura etiopica, Firenze 19 6 8 3, 4 2 , przypis 1.
23 Tłum aczenie z w łoskiego przekładu, E. CERULLI, La letteratura..., 4 1 . Polski przekład fragm entów C h w ały K rólów przez S. STRELCYNA, Kebra N agast..., nie zawiera tego miejsca.
Jed n y m z w ielkich p o m n ik ó w po b o żn o ści m aryjnej w E tio pii jest Księga c u d ó w M aryi. N ie jest to o ryginalne dzieło e tio p skie, gdyż p o w sta ło p o łacinie, w zachodniej E u rop ie, a n a stę p nie z a w ę d ro w a ło w p rze k ład z ie arab sk im , ro z b u d o w a n e p rze z rodzim e o p o w iad an ia, do Syrii, Palestyny, E giptu i E tiopii, gdzie zo stało p rze ło żo n e na g y y z i w zbogacone rodzim ym i cu d a m i25. J e d e n z cudów , o ry ginaln e o p o w ia d a n ie e tio p sk ie, p rze d staw ia M aryję jako w rażliw ą na po trzeb y ludzi (bardzo zw ykłe jak np. w Kanie G alilejskiej), ale także na p o trzeb y zw ierząt. G dy zob a czyła s p ra g n io n e g o psa, n a p o iła go w o d ą z a c z e rp n ię tą sw o im san d ałem . N a p y tan ie k o b iet, czy dla niej sam ej nie zab rak n ie wody, o d p o w iad a: Woda nie w ytryska z głębokości, ale p rzych o
dzi z nieba. Bóg, k tó ry napoił tego psa, da m i w o dy z w yso ka 16.
Z n a laz ła tu taj w y raz w ia ra etio p sk ie g o lu d u , że M ary ja o trz y m uje od Boga (Ojca) w szystko, o co prosi.
Szczególna rola M aryi w w ierze i pobożności Kościoła E tio p skiego zaśw iadczona jest w liturgii: w ciągu ro ku kościelnego o b chodzi się trzydzieści trzy święta ku czci M aryi, a w tekstach litur gicznych zw raca uwagę bogactw o h ym nów m aryjnych.
E tiopska liturgia eucharystyczna zna dotychczas dw adzieścia anafor: czternaście znajduje się w księgach liturgicznych, a p o z o stałe tylk o w rę k o p is a c h 27. W a n a fo rz e M ary i D ziew icy C ó rk i Bożej m ów i celebrans: Zapraw dę, wejrzał Bóg Ojciec z nieba na
w schód i na zachód, na południe i na północ, do w szystkich m iesz kańcó w zie m i posłał swego D ucha i w ybadał a nie zn a la zł Tobie podobnej i spodobała się Jem u w o ń Twoja, u m iło w a ł Twoją p ięk ność i posłał Ci Syna swego, którego u m iło w a ł1*. Bóg Ojciec p a
trzy n a M aryję jako na M atk ę, k tó rą znalazł dla sw ojego Syna, której piękność M u się sp o d o b ała, k tó rą u m iłow ał. W anafo rze
Pani N a szej B ogurodzicy celeb ran s zw raca się d o N iej słow am i: N iech będzie chwała Ojcu, któ ry Cię wybrał, uwielbienie Synow i, k tó r y w zią ł cia ło z Ciebie, d z ię k c zy n ie n ie D u c h o w i, k tó r y Cię uśw ięcił i oczyścił19.
25 Por. TAM ŻE, 8 ln .
26 Tłum aczenie z w łoskiego przekładu, TAM ŻE, 99. 27 Por. E. H A M M ER SC H M ID T ,Ä thiopien..., 131.
28 ABBA HERIAK, Anafora M aryi D ziew icy Córki Bożej, tł. H. Paprocki, w: T e b ty
o M atce Bożej. K ościoły przedchalcedońskie..., 27.
29 Tłum aczenie autora z w łoskiego: G. MIGLIORATI, L’anafora degli A postoli, del
Signore e la seconda d i Maria nella liturgia etiopica, maszynopis pracy magisterskiej
napisanej na Papieskim W ydziale Teologicznym w Warszawie, Sekcja św. Jana Chrzciciela, Warszawa 1 9 9 6 , 120. 2 1 5 B óg O jc ie c a Ma ryj a w tra d y c ji e ti o p sk ie j
W XV w ieku pow stały Pieśni pochw alne ku czci M aryi {Wyd-
dasje Marjam) przeznaczone do liturgii godzin, podzielone na sie
dem dni ty g od n ia. Stały się inspiracją i w zo rem dla n astępnych tw ó rcó w tego g atu n ku 30. O to kilka w ersetów dotyczących nasze go tem atu: W ielkość M a ryi jest niew ypow iedziana, g d yż Bóg w y
brał Ją [...]. Jaki ję zy k zdoła w yrazić to, co p ow iedziano o Tobie, 0 D ziewico czysta, M a tko Słowa Ojca1'. Tak jak m ó w i Pismo: p o m iędzy Stw orzycielem i tym i, których O n stw orzył, byłaś' znakiem przym ierza sp o k o ju 12. D o w ym ienianych już w cześniej o kreśleń
M aryi: „W ybrana”, „M atk a Słow a”, doch od zi tutaj nowy: „Z nak przym ierza m iędzy Bogiem a ludźm i”. Bóg p a trzył na cały św iat
1 nie znalazł innej M atki, która byłaby podobna do Ciebie, M aryjo
[...]. Jak arka przym ierza jest ozdobiona zlo tem Arabii i kam ieniem
z Tarszisz, tak M aryja jest ozdobiona d ziew ictw em duszy i ciała33.
Podwójne dziew ictw o M aryi, przygotowanej w ten sposób na Boże m acierzyństw o, znajduje taki wyraz w pobożności etiopskiej: imię M aryi jest b ard zo często poprzedzone epitetem : podw ójnie Dzie wica, kyłie dyngył.
W liturgii godzin okresu letniego śpiew a się Pieśń kw iatu, p o em at złożony ze stu pięćdziesięciu sześciu strof pięciowier-szowych, w zorow any na Pieśni nad pieśniami. Powstał w X V w ieku34. Z a w iera wiele ep itetó w m aryjnych dotyczących miejsca M aryi w hi storii zbawienia. O to fragm ent jednej strofy: Pozdrawiam z ukłonem
Twoje trium falne wniebowzięcie w chwale cherubinów nieba, o moja Królowo, oblubienico Ojca35.
Rodzaj lekcjonarza m aryjnego dla liturgii godzin na poszcze gólne dni tygodnia stanow i Harfa M aryi, rów nież dzieło piętnasto- w ieczne36. W p ery k o p ie przeznaczonej na śro d ę czytam y: R uno
Gedeona podobne jest do Dziewicy, albowiem znaleziono je zw ilżo ne przez rosę, podczas gdy cala ziem ia była całkow icie sucha, p o dobnie jak D ziew ica przyjęła rosę błogosław ieństw a, która zeszła z łona Ojca niebieskiego, podczas gdy w szystkie kob iety pozostały nietknięte przez tę rosę, gd yż nie były jej godne [...]. Gabriel rzekł i słow o Ojca rozbrzm iało w Twoim uchu przez usta Gabriela37. Niech
30 Por. L. RICCI, L etterature..., 81 7 .
31 Pieśń chw ały ku czci Patti N aszej M aryi D ziew icy B ożej Rodzicielki, tł. S. Kur, w: Teksty o M atce Bożej. K ościoły przedchalcedońskie..., 39.
32 P. KRÜGER, M aria i Ecclesia..., 83.
33 Tłum aczenie z niem ieckiego: F. HEYER, D ie Kirche..., 93. 34 Por. L. RICCI, L etterature..., 829; G. NOLLET, Le cu lte..., 4 0 1 .
35 Tłum aczenie z w łoskiego: ABBA PIETROS HAILIF DA H E B O ,Breve storia della
liturgia etiopica, R om a 1 9 7 8 , 31.
będzie błogosław ione im ię wspaniałości Tego, k tó ry Ciebie wybrał i ukochał, któ ry Ciebie w yw yższył i uczynił wspaniałą, święta D zie wico38. M aryja jest wybrana, wywyższona, w spaniała, poczęła Syna:
przyjęła rosę błogosław ieństw a z ło n a Ojca N iebieskiego.
Cesarzow ej H elenie, postaci znaczącej w Etiopii na przełom ie X V i XVI w ieku, przypisana jest Lira chw ały, wielki poem at alfa betyczny. Jest to alfabetyzm różny od tego, k tóry m am y w Biblii hebrajskiej, gdzie kolejny wers lub strofa rozpoczyna się od kolej nej litery alfabetu. Pismo etiopskie jest sylabiczne, znak każdej spó łg ło s k i w y s tę p u je w sie d m iu p o s ta c ia c h czyli w p o łą c z e n iu z jedną z siedm iu samogłosek, np. bä, bu, bi, ba, be, by, bo. W L i
rze chw ały wszystkie wersy strofy pierwszej kończą się sylabą hä,
strofy drugiej h u itd. Razem p o e m a t liczy 2 0 0 7 w ersów 39. W iele z nich m ów i o M aryi w odniesieniu d o Boga Ojca, zwłaszcza in wokacje trynitarne o schemacie: W imię Ojca, który [...] i Syna, który [...] i D ucha, który [...]. W imię Boga Ojca, któ ry namaścił Cię ole
jem świętości i czystości (4): który swoje upodobanie rozpostarł nad Tobą (8); któ ry okrył Twoje ciało świętością i czystością (11); k tó ry przez swoje bóstw o wyniósł Twoje ciało do królewskiej godności
(16); któ ry um iłow ał Twoją ozdobę (18); któ ry okrył Cię łaską (22);
k tó r y u czyn ił Cię naznaczoną czystością i sprawiedliwością (25); któ ry uczynił Cię naczyniem perły swego w nętrza (31); który w y brał Cię na oblubienicę dla siebie (37); k tó ry obdarzył Cię łaską i pięknością (45), który zstąpił z wysoka dła umocnienia Ciebie (49); k tó ry uśw ięcił Cię na m ieszkanie swego Syna (52); k tó ry prawicą sw oją Cię u m o c n ił (58); k tó r y n a m a ścił Tw oje ciało balsam em św iętości i czystości (60); k tó ry Cię w ybrał (63); k tó ry nam aścił Cię balsam em swego imienia (65); który ustanow ił Cię strum ieniem św iętości i czystości (68); któ ry im ię Twoje zm ieszał z balsam em swego imienia (70); który zbudow ał Twoje ciało na mieszkanie Syna swego jednorodzonego (74); który w Tw oim sercu dał zakiełkow ać ziarnu świętości i czystości (76); któ ry Cię pobłogosławił i uświęcił
(79); Ciebie Ojciec przygotował na mieszkanie dla swego Syna, kie
37 Harfa M aryi, tl. J. Prokopiuk, w: Teksty o M atce Bożej. Kościoły przedchalce-
dońskie..., 65.
38 P. KRÜGER, M aria i Ecclesia..., 85.
39 Lira ch w a ły ma krytyczne wydanie: M . V AN D E N OUDEN RIJN, H elenae
A e th io p u m R eginae quae feru n tu r preces e t c a rm in a , (C orpus Scriptorum
Christianorum Orientalium , 208: tekst etiopski, 21: przekład łaciński), Louvain 1 9 6 0 , 1961. O alfabetycznym charakterze dzieła m ów i tłumacz w e w stępie do tom u przekładu, XII. U m ieszczone w niniejszym artykule wersety tego dzieła są tłum aczone z łacińskiego przekładu i do niego odnoszą się numery stron um ieszczone p o każdym w ersecie w nawiasie.
2 1 7 B óg O jc ie c a M ary ja w tra d y c ji e ti o p sk ie j
i. S ta n is ła w K u r & 218
dy ziem ia jeszcze nie stanęła (35); z pow o du Ciebie stw o rzył Bóg niebo i ziemię, morze, i przepaści, słońce i księżyc i gwiazdy, czasy i lata, lato i zim ę, dni i szabaty, święta i jubileusze, wszystkie światy tak widzialne, jak i ukryte (37); O Pani moja, M aryjo, wybrana córo Dawida, której piękna zapragnął król królów (41); O wybrana, 7y jesteś świadectwem uwolnienia świata udzielonym przez Jego Ojca, m ianow icie lu kiem p rzym ierza d a n y m czło w ieko w i p o ko ju (46); z p o w o d u Ciebie Bóg łaskę swą okazał i w spom niał na swe p rzy mierze (48); Ty jesteś tronem chw ały Ojca (79).
R óżnym i obrazam i i p rzen ośniam i sławi to dzieło w ybranie i um iłow anie M aryi przez Ojca, przygotow anie na mieszkanie Sło wa. M am y tu również aluzję do tem atu perły, z której jednak wyni kałoby, że, przynajmniej tutaj, nie oznacza ona M aryi, jak to zostało wyżej powiedziane, ale Jej Syna: uczynił Cię naczyniem perły swego
wnętrza. W arto również zwrócić uwagę na aluzję do Księgi Przysłów
8, 22-31 w w ersach, k tó re m ów ią, że z Jej p o w odu Bóg stw orzył świat. Rozdział VIII Księgi Przysłów jest jednym z tekstów Starego Testam entu, które m ów ią o m ądrości uosobionej. Dzisiaj m ądrość uosobiona interpretow ana jest albo jako środek stylistyczny, m iano wicie personifikacja albo jako zapowiedź Osoby Syna. N atom iast li turgia, rów nież rzym skokatolicka, stosuje je do M aryi (czytane są w święta maryjne). Takie ich rozum ienie biblistyka określa pojęciem sensu akom odow anego, przystosowanego.
Starożytna jest również m odlitwa maryjna Brama światła, napisa na prozą, przeznaczona do odmawiania w niedziele. W szkołach ko ścielnych uczy się jej na pamięć*0. Znajdujemy w niej wersety pochwal ne ku czci M aryi w relacji do trzech Osób Trójcy Świętej. Jesteś na
zwana upodobaniem Ojca, mieszkaniem Syna i cieniem Ducha Święte go [...]. [Jesteś] dziesięciu słowami, które zostały napisane palcami Pana wszystkich stworzeń [...]. Syn Boży zamieszkał w Tobie, Ojciec Cię okrył swoją prawicą, Duch Święty wziął Cię pod swój cień, a moc N ajw yż szego Cię utwierdziła41. Now ym , w tym opracowaniu, obrazem Maryi
jest porównanie Jej do tablicy dziesięciu przykazań: jak były one, tak jest i M aryja znakiem przymierza między Bogiem a ludźmi.
Wspomniany już synaksariusz, kalendarz liturgiczny Kościoła Etiop skiego, p rzetłum aczony w XIV w ieku z arabskiego synaksariusza Kościoła Koptyjskiego, ale w Etiopii uzupełniany stopniowo wspomnie niami świętych rodzimych, podaje pod datą 21 dnia miesiąca gynbot (29 maja) wspom nienie objawienia M aryi w klasztorze Debre M
yt-40 Por. L. RICCI, Letterature..., 828; K. STOFFREGEN-PEDERSEN,Les Étiopiens..., 76. 41 Tłumaczenie z francuskiego: К. STOFFREGEN-PEDERSEN,Les Étiopiens..., 76.
m aq w Egipcie, gdzie m a się znajdować odbicie stopy Dzieciątka Je zus. O to fragm ent wspomnienia: Pani nasza siedziała w kręgu światła
w kościele zbudow anym pod Jej imieniem [...] wszystkie zastępy anio łó w ze sw ym i kadzielnicam i otaczały Ją [...]. Kłaniali się przed N ią i modlili się mówiąc: Bóg Ojciec zniżył swoje spojrzenie z nieba do zie m i i żadna nie znalazła się podobna do Ciebié1.
C harakterystycznym gatunkiem literackim w Etiopii jest mel-
k y \ „o b raz”, czyli u tw ó r rym ow any o strofach złożonych z pięciu
wersów, z których każda sławi poszczególne części ciała świętego, jego imię, jego w spom nienie oraz niektóre w ydarzenia z jego ży cia43; dopełnia zwykle żyw ot świętego, m a znaczące miejsce w śród tekstów liturgicznych. Fragm enty „o b razó w ” dotyczących naszego tem atu : Pozdrawiam w niebow zięcie Twojego ciała z Twoją duszą
nieśmiertelną, M aryjo, która istniejesz od w iekó w w m yśli Bożej [...] Twoje ciało zostało porów nane do perły44. W raca tutaj w ątek perły,
czyli M aryi, k tó ra istniała przez całą historię człow ieka (od A da m a), a p rze d tem w m yśli Bożej. Pozdrowienie dla Tw oich kolan,
które klęczały ku chw ale N ajw yższego [...]. Pan posłał do Ciebie swoje Słowo w postaci Gabriele?5. Pozdrowienie dla Twoich nozdrzy, podw ójnych okien życia, które Bóg ukształtow ał palcam i mądrości i w iedzy46. M aryja jest tutaj, przy całej swojej wielkości, czcicielką
N ajwyższego, ukształtow aną przez Jego m ądrość i wiedzę.
Przytoczone teksty etiopskie tw orzą taki obraz M aryi: Istniała od w ieków w myśli Bożej. Bóg Ją stworzył, najlepszą i najpiękniej szą ze wszystkich stw orzeń. Jako stw orzenie czci Najwyższego. Bóg Ojciec wybrał Ją, um iłow ał, uświęcił, uczynił swą oblubienicą, czy stą, świętą, o bd arzo n ą łaską, przygotow ał na m ieszkanie dla swe go Syna, otoczył chwałą. Jest w niebow zięta, jest znakiem przym ie rza Boga z ludźm i, za którym i oręduje.
A utorka cytow anego artykułu o kulcie M aryi w Etiopii pisze, że pob o żn o ść m aryjna w E tiopii jest bardziej uczuciow a niż d o gm atyczna47. N a to m ia st katolicki teo lo g etiopski z zakonu k a p u cynów zauw aża, że pobożność m aryjna nie jest tylko natury uczu ciowej, o p a rta jedynie na m otyw ach tradycyjnych i legendarnych,
42 Tłum aczenie z francuskiego: G. NOLLET, Le cu lte..., 39 0 .
43 Wydaje się, że najstarsze przekłady tego gatunku pochodzą z XV-XVI wieku. Por. L. RICCI, Letterature..., 819; E. CERULLI, La letteratura..., 169η.
44 Tłum aczenie z w łoskiego: ABBA PIETROS HAILU’ DA HEBO, Breve storia..., 31.
45 Wizerunek M aryi, tł. z etiopskiego St. Kur, w: Teksty o M atce Bożej. K ościoły
przedchalcedońskie..., 54. 56.
46 Tłum aczenie z francuskiego: G. NOLLET, Le cu lte..., 4 1 0 . 47 G. NOLLET, Le cu lte..., 3 7 1 . 2 1 9 B óg O jc ie c a M ary ja w tr a d y c ji e ti o p sk ie j
ale jest n a tu ry d o g m aty czn ej, o p a rta n a racjach teo lo g iczn y ch , z których najw ażniejszą jest zjednoczenie n atu ry boskiej i ludzkiej w Jej łonie. D odaje, że m ariologia etiopska od niepam iętnych cza sów przyznaje M aryi przywileje: tryum f nad szatanem i grzechem, W spółodkupienie rodzaju ludzkiego, przywilej Pośredniczki i K ró lowej Świata48. W przytoczonych w artykule tekstach dotyczących tylko jednego asp ek tu m ariologii nie było w zm ianki o szatanie. M oże tryum f M aryi nad grzechem zaw arty jest w epite-tach: czy sta, święta, najpiękniejsza. W spółodkupienie jest związane z Boskim m acierzyństwem , a pośrednictw o jest widoczne choćby w Przymie rzu M iłosierdzia. Teolog etiopski nie w ym ienił przywileju w niebo wzięcia w zm iankow anego w cytow anych tekstach. W odniesieniu jednak do naszego tem atu w arto zaznaczyć, że w etiopskiej wersji apokryfu nie m a tytu łu w niebow zięcia, tylko przejście (transitus,
transmigratio) i jest ono dziełem nie Ojca, ale Syna49.
Są jed n a k w E tio p ii także dzieła teo lo g iczn e o p e ru ją ce nie tylko językiem obrazów , ale także pojęć. Jed n y m z pierw szych jest
Księga ta je m n ic y , a u to rs tw a ro d zim eg o teo lo g a Je rz e g o z Sagla
z p oczątk ó w X V w ieku. Z w alcza o n o z pozycji m onofizytyzm u herezje try n ita rn e i chrystologiczne pierw szych w iekó w chrześci jaństw a, b ron i k u ltu m aryjnego. Przem aw ia językiem bardziej te o logicznym , np. o tajem nicy w cielenia: Ojciec n iew cielony w ysłał
swego Syna niew ciełonego do córy cielesnych, aby stała się m iej scem wcielenia Boga w szelkiej istoty cie lesn e f0. O d czasu dysput
z jezuitam i w X V I-X VII w ieku o b o k g yyz, języka literatury, te o logii, liturgii d o c h o d z ą d o głosu języki m ó w io n e, a w śró d nich język am harski, z p o łu d n io w ej grupy sem ickich języków Etiopii. W po ło w ie X IX w iek u stał się on językiem literack im , a w X X w ieku językiem urzędow ym Etiopii. W am harskim pow stał w 1911 roku na polecenie m etro p olity M ateusza pod ręczn ik teologii m o- nofizyckiej K ościoła E tiopskiego zatytułow any: „Tajem nica Trój c y ” . P rz y p o m in a sw ym u k ła d e m k a te c h iz m y e u ro p e jsk ie (być m oże w zorow ał się na o pu blikow anym w E tiopii katolickim k a techizm ie), gdyż napisany jest w form ie py tań i odpow iedzi. N aj więcej m iejsca zajm uje chrystologia, zwłaszcza p ro b le m jedności n atury w Chrystusie. O to przykład języka tego dzieła: Jak wierzysz
w tajem nicę w cielenia? Wierzę tak: Druga O soba, S ło w o pierw o rodne, za zgodą Ojca, a z w oli Ducha Świętego stalo się czlow
ie-48 M ARIO DA ABIY-ADDI’, La dottrin a..., 132n.
49 Por. M . CH AINE, A pocrypha de Beata Maria Virgine..., (tom przekładu), 37. 50 Tłum aczenie z francuskiego: G. NOLLET, Le cu lte..., 3 7 1 .
kiem biorąc ciało z czystego ciała Pani N aszej i duszę z Jej d u s z ÿ 1.
W odniesieniu do naszego tem atu o d po w iedź wskazuje na udział w tajem nicy w cielenia dw óch O sób Boskich: za zgodą Ojca, z woli D ucha o raz M aryi. Z w raca uwagę traducjańskie ujęcie pocho d ze nia duszy Jezusa: z duszy M aryi.
Bóg Ojciec a M aryja w tradycji etiopskiej. A utor opracow ał ten tem at w oparciu o literaturę w języku gyyz, który do połow y X IX w ieku był niem al jedynym językiem utrw alonej na piśmie tradycji etiopskiej. N ie wszystkie opublikow ane dzieła były autorow i dostęp ne. Zaznaczyć też należy, że znaczna część d oro b k u piśm iennicze go Etiopii pozostaje w rękopisach, głów nie w bibliotekach kościel nych Etiopii, a także w największych bibliotekach Europy, czekając na opublikow anie. O d połow y X IX w ieku pisze się w tym najstar szym, nieprzerw anie istniejącym państw ie Afryki, po am harsku i ten język utrw ala rów nież tradycję etiopską. N a am harski tłumaczy się katechizm y i inne dzieła teologiczne napisane w gyyz, po am har sku pow stają n o w e52. D opełnieniem więc tego opracow ania było by przedstaw ienie problem u nakreślonego w tytule w świetle lite ratury am harskiej liczącej około stu pięćdziesięciu lat historii.
Ks. prof, dr hab. Stanisław Kur Papieski Wydział Teologiczny (Warszawa)
ul. Dewajtis 3 PL - 01-815 Warszawa
D io Padre e Maria nella tradizione etiopica
(Riassunto)Chiesa ortodossa dell’Etiopia è una delle cinque chiese orientali m onofisite, sebbene alcuni studiosi, europei ed etiopici, per esem p io E. H am m erschm idt, P. M ario da A biy’Addi’, m ettono in dubbio il m onofisism o etiopico.
La fede nella tradizione etiopica è basata su due misteri principali: la Trinità e l’incarnazione ed altri tre: il battesimo, l’eucaristia e la risurrezione dei morti. Maria è la M adre di D io, weladite Amlak.
La tradizione religiosa dell’Etiopia è presente nella letteratura scritta in lingua etiopica chiamata gheez, che fino alla metà del X IX secolo era quasi unica lingua di letteratura in Etiopia. L’autore di quest’articolo non ha avuto la possibilità di consultare tutte le opere etiopiche riguardanti il tem a, ma soltanto alcune, a lui accessibili.
51 Tłum aczenie z włoskiego: Il m istero della Trinità. M anuale d i teologia della Chiesa
E tiopica m onofisita tra d o tto d a ll’amarico, ri. E.Cerulli, „Orientalia Christiana
Periodica” 1 2 (1 9 4 6 ) 61.
52 Dwa nowe katechizmy wymienia К. STOFFREGEN-PEDERSEN,!« Étiopiens..., 36.
B óg O jc ie c a M ary ja w tr a d y c ji e ti o p sk ie j
i. S ta n is ła w K u r
La pietà mariana degli etiopi è ben conosciuta. Si appoggia sulle ragioni teologiche ma anche sulle leggende nazionali tali com e la particolare com unnanza di sangue fra Maria della stirpe di David e M enelik I, capostipe della dinastia etiopica, figlio di Salom oneò l’altra leggenda è il soggiorno della Sacra Famiglia in Etiopia.
La tradizione mariana in Etiopia è contenuta nei testi letterari ricchi di m etafore, di sim boli e d ’im m agini, perciò non facili all’interpretazione teologica. Patto di misericordia nel libro apocrifo Liber transm igrationis M ariae è stato concluso fra D io Padre e Maria, ma nel sinassario - fra Maria e suo Figlio.
N ella letteratura etiopica antica si trova il tem a della Perla, creata, santificata, purificata e glorificata da D io Padre, sim bolo di Maria.
N el libro etiop ico dei m iracoli di Maria c ’è un racconto di un cane assetato, dove Maria è certa di ottenere da D io tutto che domanda.
La pietà mariana si esprim e nei testi liturgici tali com e le anafore, le Lodi di Maria, il Cantico del fiore, l’Arpa di Maria, la Lira della lode, la Porta della luce, il sinassario, le „im m agini” (m elk’).
I testi citati presentano M aria di fronte a D io Padre com e esistente nel suo pensiero prima dell’origine del m ondo, creata da lui, ottim a e la più bella delle creature, scelta, diletta, santificata, sposa casta, santa, preparata alla maternità divina, glorificata, assunta.
Si potrebbe continuare il tema: D io Padre e M aria, alla base delle opere scritte in amarico, che verso la metà del X IX secolo è diventato la lingua letteraria in Etiopia.
