'd U 1 8 o
m
QVID
CICERO DE POETIS ROMANORVM IVDICAVERIT
i -
DISSERTATIO INAVGVRALIS
q v a m a v c t o r i t a t e a m p lis s im i
PMILOSOPHORVM ORDINIS IN VNIVERS 1 TA TE FR 1 DER 1 CIANA PIALENSI CVM VITEBERGENSI CONSOCIATA AI) SVMMOS IN PHILOSOPHIA
HONORES RITE CAPESSENDOS VNA CVM
SENTENTIIS CONTROVERSIS DIE IV. M. APRILIS A. MDCCCLXXXIV HORA XII PVBLICE
DEFENDET
ERN ESTYS s c i i o l l m e y e r ,
irV L H V S A N V S.
A D V E R S A R 1 1 F . R V N T :
K . Lo e w e n h a r d t, ] )h. pi-h l. L . S P A N G K N B K R C r , CA N I). PHIL
Ii A LIS S A X O N VM
T Y P I S II E N D E I. I ( S M D CCCLXX XIV.
O
& "iu C
N
O a .
$
cn
b o o J X S -
1002138167
PA R E N T J BVS SAC RVM.
C / u m de G raecorum poetis quid senserit Cicero, ante hos tres annos uberius quaesiverit Edm undus L a n g e ,1 eiusdem iudicia de R om anorum poetis accuratius exponere haud a re esse videbitur. N am qui adhuc hanc m ateriam in libris suis tetigeru nt, V a h le n ,2 Teuffel,3 R ib b e ck ,4 L. M ueller,5 L a n g e 1 non tam data opera quam occasione oblata strictim de ea exposuerunt.
Totam autem dissertationem sic instituere in animo habem us, ut primum quid C icero omnino de R om anorum poetis iudicaverit, deinde quid de singulis poetis R om anis eorum que carm inibus senserit, ex p licare conemur.
A c Ciceronem R om anorum poetas studiosissim e legisse, satis probatu r ingenti m ultitudine locorum , quos e x illis ad ornandam orationem in libris suis adhibuit.6 Sed Cicero illos non solum studio et favore verum etiam summa adm iratione dignos putat. Etenim G raecis eos sibi haudquaquam inferiores videri etiam expressis verbis p raed icat.7 H oc autem eo minus mirum vid etur, quod
1 Q u id cum d e in g e n io e t litte r is tum d e p o e tis G rae co ru m C ic e r o s e n s e rit. H a lis 1880.
2 E n n ian ae p o e s is re liq u ia e L i p s . 1854.
:i C a e c iliu s S ta tiu s , P a c u v iu s , A t t iu s , A fr a n iu s . P r o g r . T u b . 1858.
4 D ie ro m isch e T r a g o d ie im Z e ita lte r d er R e p u b lik . L e ip z . 18 7 5.
5 L e b e n und W e r k e des G a iu s L u c iliu s . L e ip z . 1876. Q u in tu s E n n iu s . S t. P e t e r s b u r g 1884.
G T u s e . d isp . I I , 1 1 ,2 6 ed. O r e llii 1845.
7 T u s e . d is p . I, 2,3. L a n g io , qui p . 30 p r a e c ip u e ex h o c lo c o et e x a lte r o d e fin. I, 2,4 c o l l i g i t , C ic e r o n e m G r a e c is p raestan tia m in p o e tic a trib u en d am esse c o n c e d e r e , a s s e n tir i n o n p o ssu m . P rim u m enim h a e c v e r b a T u s e . d isp . I, 2 ,3 : ,,N e c tam en si qui m agn is in g e n iis in eo g e n e re e x s tite r u n t, n o n sa tis G rae co ru m g lo r ia e responderunt**
n o n tam , , d u b ita n te r e t contorte** d icta esse m ih i v id e n tu r, ut ex iis illu d c o n c lu d e r e c o a c ti sim us. D e in d e n on i n t e llig o , q u o m o d o ,,to to sen ten tiaru m lo c i illiu s : de fin. I , 2,4 co n exu eo p e rd u c a m u r, ut
•olle, quo erat p atriae am ore, inter ,,litteras G raecas quasi e x ipsa huius populi natura et indole natas et R om an as fere totas aut a G raecis translatas aut certe ad eorum p raecep ta et exem pla fo rm a ta s"1 nihil inter- esse putavit. Quam Ciceronis sententiam fuisse, etiam eo confirm atur, quod ipse, quam vis Rom anorum fabulas aut sententiis aut ipsis verbis in Latinum sermonem translatas esse aperte d ica t,2 tamen se nihilo minus R o m an a quam G ra e ca carm ina legere confitetur.3
Q uanti autem R om anorum poetas aestim averit, singula quoque de iis et eorum carm inibus iudicia, de quibus acturi sumus, dilucide dem onstrant. Sed ut cognoscam us, quinam Rom anorum poetae Ciceroni inprimis placuerint, iam locos illos, qui apud eum ea de re ex sta n t, re
censeamus.
A c Ciceroni nota fuerunt:
L i v i i A n d r o n i c i 4
O d yssia: Brut. 18,71, fabulae: ibidem;
N a e v i i
bellum Punicum : Brut. 19,75. Cat. mai. 1:950., e fabulis
G rae co ru m p raestan tia m C ic e ro n e m se n sisse sta tu a m u s.“ M ea quidem se n te n tia ib i C ic e r o sic. d is p u ta t: E o s e tia m , qui se L a tin a scrip ta d ic e r e n t c o n te m n e re , L a tin a s fa b u las le g e r e . E t re cte q u idem . E te n im quam vis a liq u is se G ra e c o ru m fa b u lis d e le c ta r i d ic e r e t , tam en eum v e l p r o p te r am icitiam in n om en R o m an u m fab ulas R o m a n a s non s p e rn e re aut re ic e r e . C ic e r o ig itu r h o c lo c o ne d e illa quidem re, utrum is iu re an in iu ria G rae co ru m fa b u lis d e le c te t u r , nedum iu re ille m agis G r a e c is quam R o m a n is fa b u lis d e le c te tu r n e cn e , q u aerit.
3 L a n g e p. 6.
2 d e fin. I, 2 , 4 . — a cad . p o st. I, 3 , 1 0 . — de o p t. g en . o r. 6 ,18 . 3 de fin. I, 2 ,5.
4 S e c u tu s sum R ib b e c k iu m ( T r a g ic . R o m a n . fragm enta L ip s . 1871 et C o m ic . R o m an o ru m p r a e te r P la u tu m e t T e r e n tiu m fragm . L ip s . 1873) in frag m e n tis tra g ico ru m et c o m ic o r u m , V ah le n iu m (1. 1.) in annalium E n n ian o ru m , L . M u elleru m (G . L u c ili saturarum re liq u . L ip s . 1872) in L u c ili saturarum r e liq u iis .
E q u u s T r o j a n u s : ad fam. V II, 1,2.— ad fam. V II, 16,1.,
H e c t o r p r o f i c i s c e n s :
Tuse. disp. IV , 31,67. ad fam. V , 12,7. ibid. X V , 6,1., L u p u s :
Cat. maj. 6,20.;
E n n i i an n a le s:
(lib. I.) A ca d . pr. II, 16,51. ibid. II, 27,88. de re p. V I, 10,10. — Tuse. disp. I, 12,27.— de diy. I, 20,40 — 41.
orat. 48,161.— de div. I, 48,107— 108. - de re p . 1,41,64.
— T use. disp. I, 12,64.
(lib. III.) de div. II, 62,127.
(lib. IV .) de re p. I, 16,25.
(lib. VI.) de div. II, 56,116. — de off. I, 12,38. — Cat.
mai. 6,16.— de re pub. III, 3,6.
(lib. V II.) B ru t. 19,76. orat. 47,157. Brut. 18,71. orat.
51,171. de div. I, 50,114. - de inv. I, 19,27.
(lib .V III.) ad fam. V I I , 13,2. pro Mur. 14,30.— pro B alb o 22,51.
(lib. IX .) Tuse. disp. I, 20,45. de deor. nat. III, 10,24.
— B rut. 15,57. C at. mai. 14,50.— orat. 27,93. de orat. III, 42,147. ad fam. I X , 7,2. de off. I, 24,84. — C at. mai. 4,10.
ad A tt. II, 19,2.— orat. 45,152.
(lib. X .) de re p. I, 18,30. Tuse. disp. I, 9,18. de or.
I,45,198 .— Cat. mai. 1,1.
(lib. X V I I I .) Cat. mai. 5,14.— de orat. III, 42,168., incertae sedis fragm en ta: orat. 47,157.— de orat. III, 42,168.— de div. II, 39,82.— ad A tticu m II, 15,3. — de orat. III, 42,167. — ad A tticu m V I, 2,8. — de deor. nat.
II, 2 , 4 -,
e tragoediis:
A c h i l l e s A r i s t a r c h i : V err. act. II, 1,18.
A i a x :
de off. I, 18,61. — de orat. III, 40,162. acad. pr. II, 28,89.
1*
A 1 c u m a e o :
de orat. III, 58,218. de fin. I V , 23,62. de or. III, 38,154.
— Tuse. disp. IV , 8,19. de fin. V , 11,31.— acad. pr. II, 28,89.
pro R ose. A m . 24,67. — acad. pr. II, 17,52. ibid. II, 27,88., A l e x a n d e r :
de div. I, 21,42. de div. I, 31,66. orat. 46, 155. — de div. II, 55.112. ad A tticu m V III, 1 1 .3 .— de div. I, 50,114.
ibid. II, 55,112.,
A n d r o m a c h a A e c h m a l o t i s :
Tuse. disp. I, 21,48. — T use. disp. III, 19,44. de orat. I I I , 47,183. de or. I I I , 26,101. — orat. 27,93. de orat. III, 58,217. Tuse. disp. I, 35,85. Tuse. disp. III, 22,53
— Tuse. disp. I, 44,105.,
E r e c h t h e u s : 1 de deor. nat. I, 42,119.,
E u m e n i d e s :
Tuse. disp. I, 28,69. de orat. III, 38,154.— de orat. I, 45 '>! 99 ->
H e c t o r i s l u t r a :
pro R ose. A m . 32,90. — Tuse. disp. II, 16,38— 17.39.
— orat. 48,160.,
H e c u b a : de fin. bon. et mai. II, 13,41.,
I p h i g e n i a :
de div. II, 26,57. •— Tuse. disp. III, 3,5. Tuse. disp.
IV , 36,77. — de re p. I, 18,30. de div. II, 13,30.— Tuse, disp. I, 48,116.,
M e d e a e x u i :
de fato 15,35. Pro Cael. 8,18. de inv. I, 49,91. Topic.
16,61. de deor. nat. III, 30,75. de fin. I, 2,5. Tuse. disp. I,
1 C ic e r o ex E n n ii C r e s p h o n te n o n n u llo s v ersu s a ffe r t: de in v. I.
4 9 ,9 1. Q u o ex lo c o hanc fabulam C ic e r o n i notam fu isse c o llig i non p o te s t, cum eum h o s v ersu s e r h e to r ic is ad H eren n iu m (II, 25,39) su m p sisse co n ste t.
20,45- — ad fam. V II, 6,1. — pro R a b . Post. 11,29. ad A ttic. V II, 26,1. — de deor. nat. III, 26,66. de deor.
nat. III, 26,67. — de orat. III, 58,217. de or. III, 56,214.
pro Mur. 41,88. — Tuse. disp. IV , 32,69. — ad fam. V II, 6,2. de off. III, 15,62.,
M e l a n i p p a :
de off. I, 31,114.— de deor. nat. II, 25,65.
T e l a m o :
Tuse. disp. III, 13,28. ibid. 24,58. de div. II, 50,11 p de deor. nat. III, 32,79. — de div. I, 58,132. — de div. I, 40,88.
T e l e p h u s :
de orat. 111 , 26,102. — de off. 1 , 16,51 —52. pro B alb o 16,36.,
T h y e s t e s :
Brut. 20,78. orat. 55,184. — Tuse. disp. III, 19,44.—
1 'usc. disp. III, 12,26. — de deor. nat. II, 2,4. de deor.
nat. III, 4,10. de deor. nat. III, 16,40. de off. II, 7,23* — Tuse. disp. III, 12,26. de orat. III, 41,164. — de off. III, 29,104. — de o ff I, 8,26. de rep. 1 . 32,49.— Tuse. disp. I, 44,107.— in Pison. 19,43.,
e x Ennianis tragoed iis incerti nominis reliquiae 1 'usc. disp. II, 1,1. de orat. II, 37,156. de rep. I, 18,30.
— de orat. 111 . 40,162. 1 'usc. disp. IV , 33,70.— L ael.
17,64.— de off. II, 18,62.— de orat. II, 54,222. — de div.
H, 56,115.,
saturae: de orat. III 42,167. de ffn. II, 32,106. — de:
deor. nat. I, 35,97.,
epigram m ata: Tuse. disp. I, 15,34. ibid. I, 49,117. Cat.
m. 20,73.— de leg. II, 22,57.— Tuse. disp. V , 17,49., E p i c h a r m u s :
acad. pr. II, 16,51.,
E u h e m e r u s :
de deor. nat. I, 42,119.;
6
P a c u v i i A n t i o p a :
de fin. bon. et mal. I, 2,4. acad. pr. II, 7,20. de off.
1, 31, 114, — de orat. II, 37,155. de rep. I, 18,30. d e in v . I, 50,94.— de div. II, 64,113. — ad fam. IX .,22,1.1,
A r m o r u m i u d i c i u m : de fin. V , 11,31.— orat. 46,155.,
C h r y s e s :
de orat. III, 42,167. — de deor. nat. II, 36,91.— de div. I, 57, 131. — de fin. bon. et mal. V , 22,63. ibid. II, 24,79.
L ael. 7,24.
• H e r m i o n a :
de orat. II, 44,187. Tuse. disp. II, 21,47., I l i o n a :
Tuse. disp. I, 44,106. pro Sestio 59,126.— de orat. III, 58,219. orat. 49,164. — acad. pr. II, 27,88. ad A ttic . X I V , 4,1.
Tuse. disp. II, 19,44.,
M e d u s :
de off. I, 31,114. — de inv. I, 19,27.— Tuse. disp. III, 12,26.— T use. disp. IV , 32,69.— de inv. I, 48,90.,
N i p t r a : Tuse. disp. II, 21,49.,
T e u c e r :
de orat. II, 46,193. de orat. III, 58,217. — de div. I, 26,29.— de div. I, 36,80.— Tuse. disp. V , 37,108.;
A e e i i
C l y t e m n e s t r a:
ad fam. V II, 1,1. de off. I, 31,114.— orat. 46,156.— ad fam. IX , 22.1.— de orat. III, 41,166. — Topic. 16,61.,
1 H u c m ea qu id em se n te n tia r e s p ic it C i c e r o : T u s e . d isp . I V , 33,70 .
A r m o r u m i u d i c i u m : de off. ILI, 26,98.,
A t r e u s :
de orat. III. 58,218. Tuse. disp. IV , 36,77. — 'Luse, disp. V , 28,52. — de deor. nat. III, 26.68. de off. I, 28,97.
pro Sestio 48,102. Phil. I, 14,34. — Pro P lan co 24,59. — de off. I, 28,97.— de off. III, 28,102. ibid. 29,106.— Tuse, disp. IV , 36,77. de orat. 111,58,217. — ad fam. V I I , 30,1.
ibid. V II, 28,2. ad A ttic. X V , 11,3. ibid. X I V , 12,2. Phil.
X I I I , 21,49. — de orat. III, 58,217. Tuse. disp. IV , 25,55.
in Pison. 33,82. — Tuse. disp. II, 5,13. — de off.
111,21,84.,
E p i g o n i :
de opt. gen. or. 6,18. — de og. I, 31,114. — de inv. I 50,94. — ad fam. V I, 6,6.,
E p i n a u s i m a c h e : Tuse. disp. I, 44,105.,
E u r y s a c e s :
Tuse. disp. III, 18,39. ad fam. I X , 26,2.— pro Sestio 56,120- 58,123.,
H e r a c l i d a e : de nat. deor. III, 16,41.,
M e d e a : de deor. nat, II, 35,89.,
M e l a n i p p u s : Tuse. disp. III, 9,20.,
M e l e a g e r : Tuse. disp. II, 15,36.,
M y r m i d o n e s : pro Mur. 29,60.,
N y c t e g r e s i a : Tuse. disp. III, 26,62.,
O e n o m a u s :
ad fam. I X , 16,4.— Tuse. disp. II, 27,67.,
P h i l o c t e t a :
de deor. nat. I, 47,119. — Tuse. disp. II, 10,23. — de fin. bon. et mai V , 11,32. — ad fam. V II, 33,1.— Tuse, disp. II, 14,33. de fin. II, 29,94. Tuse. disp. II, 7,19. — Tuse, disp. I, 28,69.,
P r o m e t h e u s :
Tuse. disp. II, 10,24. — de off. II, 4,13. de deor. nat.
II, 60,151,
T r o a d e s : Tuse. disp. I, 16,37.,
B r u t u s :
ad A tt. X V I , 2. de div. I, 22,44.— pro A rch . 11,27.;
A t i l i i E l e c t r a : de fin. I, 2,5.,
e x incerta fabula fragm entum : ad A tt. X I V , 20,3.;
C, T i t i i tra g o e d ia e : B rut. 45,167.;
C. J u 1. C a e s a r i s trago ed iae: B rut. 48,177.;
Q u i n t i C i c e r o n i s XuvSstTTVOt:
ad Quint. fr. II, 15(16),3., E 1 e c t r a : ad Quint. fr. III, 6,7.,
T r o i l u s :
ib id .;
9
P l a u t i
1 A u l u l a r i a : de div. 1 , 31,65. — II, 2,i,,
M i l e s g l o r i o s u s : L ael. 26,98.,
T r i n u m m u s : de inv. 1, 50,95. — I, 1,1 — q.2 de orat. II, 10,39. ~~ III, 2,79.;
C a e c i l i i S t a t i i
H y p o b o l i m a e u s : pro R o se. A m . 16,46.,
P 1 o c i u m : C ato maj. 8,25.,
S y n e p h e b i :
de fin. 1.2,4. de opt. gen. orat. 6,18.— de deor. nat.
III, 29,72 — 73. — Cat. mai. 7,24. l use. disp. I, 14,31.
de nat. deor. I, 6,13.,
incertae fabu lae: pro Cael. 16,37. de fin. 11,4,14. — pro Cael. 16,37. (O infelix cet.) — Lael. 26,29. Cat.
maj. 11,36. — de orat. 11,64,257. — de fin. II, 4,13. ad fam. II, 9.— ad A tt. V II, 3 ,10. - Tuse. disp. IV , 32,68.—
Tuse. disp. III, 23,56. — de or. II, 10,40.;
T r a b e a e
incertae fabulae: Tuse. disp. IV , 31,67.— ad fam. II, 9,2. de fin. II, 4,13. ad Paetum I X , 21.;
T e r e n t i i
A n d r i a :
de fin. I, 2,4.— de opt. gen. or. 6,18.
de inv. I, 23,33. — I, 1,22— 23.
' C ic e r o etiam P la u ti P s e u d u li et T r u c u le n ti m en tio n em fa c it:
C a t. m ai. 14,50 .
2 H o s v ersu s e r e th o r. ad H e r. I I, 23,35 a C ic e r o n e su m p tos esse eo ap p a re t, q uod is eo d em m o do ac. s c rip to r rh e to ric o ru m ad H e re n nium illo s ad d em o n stra n d u m , q u id sit in firm a r a t io , fa ls o a d h ib et.
(B rix , T rin u m m u s 1 ,3 7 .)
IO
de inv. I, 19,27. ibid. 1 , 23 33.
deor. II, 80,326. I, 1,24.
L ael. 24,89. — I, 1,41.
de orat. II, 40,172. — I, 1,83 — 85.
de orat. II, 80,326. — I, 1,90.— I, 1,101 — 102.
de inv. I, 23,33. — i- M 3o et ‘ 4 ‘ - ad fam. X II, 25,4. — I, 2,18.,
E u n u c h u s :
de deor. nat. III, 29,72. — I, 1,1 et 4.
Tuse. disp. IV , 35,76. — I, 1,14 - 18.
Lael. 25,93. — II,2,2i — 22.
de off. 1,42,150. — 11,2,26.
Lael. 26,98. — III, 1,1.
ad fam. I, 9,19. — III, 1,50 — 55.
de deor. nat. II, 23,60. — IV , 5,6., H e a u t o n t i m o r u m e n o s :
de fin. I, 4,14. — I, 1,1.
de fin. I, 1,3. — I, 1,17.
ad A tt. X I I , 6,3. — I, 1,23.
de off. 1 , 9,30. de lesr. I, 14,33. — I- 1.25.
de fin. V , 10,29. — I, 1,28.
ad fam. V II, 10,4. — I, 1,34.
Tuse. disp. III, 27,65. de fin. V,
10,28. — 1 ,1 ,9 5 — 96.,
P h o r m i o : pro C aecin a X , 27.
ad A tt. II, 19,1. — II, 1,2 — 3.
Tuse. disp. III, 14,30. — II, 1,11— i 5 e t 2 i . de deor. nat. III, 29,73. ~ 1 L 2,7.
or. 47,157. — II. 3’37-
ibid. — II, 3.43.,1
A d e l p h i : Cat. mai. 18,65.
de inv. I, 19,27. — I, 1,35— 39.
pro Cael. 16,38. — 1,2,40 — 41.;
1 C ic e r o n on tres ut L a n g iu s 1. 1. p. 53 p u tab a t, sed q u inq u e lo c o s e P h o rm io n e su m p sit.
S e x t i T u r p i l i i D e m i u r g u s :
ad tam. I X 22,1.,
L e u c a d i a : Tuse. disp. IV , 34,72.;
A f r a n i i S i m u l a n s : pro Sestio 55,118.,
incerta fabula: Tuse. disp. IV , 20,45. ibid. 25,55. a(i A tt. X V I , 2,3.;
P o m p o n i i incerta fa b u la : ad fam. V II, 31.
N o v i i
incertae fabu lae: de or. II, 69,279.— de or. II, 63,255.
— de or. II, 70,285.;
D e c i m i L a b e r i i
incerta fabula: de off. I, 31,114. c f.R ib b . fr. com. p. 297.
a n o n y m i T u t o r : de orat. II, 04,259.,
a n o n y m o r u m m i m i :
ad fam. I X , 16,7.— Phil. II, 27,66. — pro C aelio 27,64
— de orat. II, 67,274. — de orat. II, 61,251.;
L u c i l i i
saturae: (lib. IV .) de fin. II, 8,24. — ad A tt. X I I I , 52,1.
de fin. II, 8,25. de opt. gen. or. 6,17. Tuse. disp. II, 17,41.
ad Quint. III, 4,2. orat.4 8 ,16 1.— Tuse. disp.IV , 21,48.— de orat, III, 23,86.
(lib. X I.) ad A tt. V I, 3,7. ibid. II, 8,1. — Brut. 46,172.
(lib. X X I I .) de fin. II, 8,23.
(lib. X X I X .) de orat. II, 6,25,,
12
libri incerti: de lin. I , 3,9. — de orat. III, 43,171.
orat. 44,149. Brut. 79,274.— de orat. III, 43,171.— de orat.
11,62,253.;
V a r r o n i s p o e m a ta : acad. post. I, 9.;
L u c r e t i i poem ata: ad Quint. II, 21,4.;
C a r m i n a i n c e r t a d A r c h i a e : oratio pro A rch ia 9,19.;
C a l v i : ad fam. V II, 24,1.
Iam videm us, si numerum locorum , quibus poetae vel potius eorum carm ina a Cicerone commemorantur, inter se com param us: Ciceronem primum quidem multo maiorem delectationem e x antiquioribus quam e recentioribus Rom anorum poetis cepisse in illisque Ennium exim ie d ile x is s e , deinde omnino m agis poetis epicis, satiricis, tra gicis, com icis quam A tellanaru m et mimorum poetis delectatum esse, tragicos denique libentius quam com icos legisse.
A tq u e Ennium Ciceronis opinione prae ceteris epicis poetis, de quibus primum agam us, excellentem exstitisse iam in telligem u s, si eius iudicia de his poetis exam inabim us. C icero enim L iv ii O dyssiam Latinam esse sic tam quam opus aliquod D a ed a li, N aevii autem bellum Punicum quasi M yronis opus delectare d icit.1 Q ua e x re Ciceronem N aevianam poesin m agni aesti
masse patet. Paulo ante enim M yronis sign a nondum satis ad veritatem esse ad d u cta, iam tam en quae non dubites pulchra dicere contendit.2
Sed quam vis N aevium L iv io lon ge anteponat, illum tamen Ennio inferiorem existim at. Etenim N aevium
1 B r u t. 1 9 ,7 5 . 2 B r u t. 18,70 .
etiam si luculente, minus polite tam en quam Ennium scripsisse trad it.1 Idem igitu r fere de Ennio ac de P o ly c lito , cuius sign a etiam pulchriora quam M yronis et iam plane p erfecta putat,2 videtur sensisse.
Q uid, quod Ennii et H om eri carm in a 3 et altum dignitatis gradu m ,4 quem apud suum quisque populum obtineat, inter se confert?
Q uae cum ita sint, non m iror, Ennium „summum epicum poetam “ 5 a C icerone appellatum esse.
Iam in annalibus ipsis ,,poetae ingeniosi" Cicero vald e adm iratur sublim es narrationes ut illa :6
„Curantes(sc. R om ulus et Rem us) m agn a cum cura concupientes
R e g n i dant operam simul auspicio augurioque.
H inc R em us auspicio se d evovet atque secundam S o lu s avem servat. A t R om ulus pulcher in alto Q uaerit A ven tin o, servat genus altivolantum . E xsp ectan t veluti, consul quom m ittere signum V o lt, omnes avidi spectan t ad carceris oras,
Q uam m ox em ittat pictis e faucibus currus:
S ic e x sp ecta b a t populus atque ore tim ebat R eb u s, utri m agni victoria sit d ata regni, e. q. s.“
A tq u e etiam ea re illud confirmatur, quod ipse quo
que Ennium secutus hoc sublimi gen ere dicendi in
„M ario“ usus est.7 D einde Ciceroni ut homini vere R om an o illud carm en hanc ob rem placet, quod illustres R om anorum viri 8 simul cum totius populi R om ani fa m a 9 in eo celebrantur.
Ennio autem tantam historiae fidem tribuit, ut eum
„idoneum “ 10 et „va ld e b o n u m "11 auctorem esse dicat.
U no tam en lo c o 12 C icero reprehendit Ennium, quod, cum hoc P yrrh o ab oraculo A pollin is esse responsum
1 B ru t. 19,79- 2 B ru t. 18 ,7 0 . 3 o ra t. 3 1 ,10 9 . 4 B ru t. 1 8 ,7 1 . 6 d e o p t. g e n . o r. 1,2 . 6 de d iv. I, 4 8 ,1 0 7 .— ib id . I I , 3,8. 7 de d iv. I , 4 7 ,10 6 . H o c lo c o et o rat. 4 5 .1 5 2 C ic e r o se cum E n n io c o n fe r t. Q u are L a n g io non a sse n tio r, q u i 1. 1. p. 28 sic d is s e r it: ,,N e unus q u id em lo c u s in v e n itu r, u b i C ic e r o cum m agn is R o m an o ru m p o e tis se co m p arare a u d e t.“ 8 C a t. m ai. 6 , 1 6 . — d e re p u b i. 111, 3,6. — de o r. 1 ,4 5 ,1 9 8 et de re p. 1, 18,30. 9 p ro A r c h . 9,22.
10 B ru t. 15 ,5 7 . 11 P ro M ur. 14,30 . 12 d e div., I I , 5 6 ,1 1 6 .
14
fin xisset: „ A io te , A e a c id a , R om anos vincere posse,“
veritatem neglexerit. Quam quam ei haec offensio, quippe qui eodem loco rem quandam , quae illam vituperationem quasi irritam fa cia t, afferat, haud ita gra vis videtur fuisse. P au lo enim ante auctoritatem H erod oti, quem alio lo c o 1 „patrem historiae'1 appellat, et Ennii p ari laude dignam esse dixerat. N am ,, H ero
d otum ," inquit, ,,cur veraciorem ducam Ennio? Num minus ille potuit de Croeso quam de P yrrh o fingere E nnius?" Q u o d , quam vis p erverse dictum esse cum L a n g io 2 consentiam , tam en eo ipso, quantopere Cicero adm iretur Ennium alterum quasi Herodotum , dilucide dem onstratur.
A p p a re t igitur, Ciceronem Ennii annalibus et propter res, quae in iis descriptae erant, et propter verba, quibus poeta usus erat, aeque delectatum esse. Sed haec de epicis poetis R om anorum hactenus.
Proxim um est, ut Ciceronis opinionem de tragicis poetis exponam us.
A c primum quidem T .
L i v i i
fabulae non satis dignae, quae iterum legerentur, C ice
roni visae sunt.3 In
N a e v n
autem fabulis m axim e laudat locos communes et g en e
rales sententias, quales sunt hae:
„M ale p arta m ale d ilab u n tu r"4 et „S ero sapiunt P h r y g e s ." 5 Iam in „
E n n i i
tragoed iis M edeam , A n d rom ach am , T h yestem Ciceroni praecipue placuisse R ib b eck iu s contendit.0 Quod de M edea et A n d rom ach a quidem concedo iisque tertiam addere non dubito A lexan d rum . A d hoc vero iudicium ducim ur ipso numero versuum e x tribus illis tra g o e diis citatorum , quoniam multo plures e x his quam e reliquis fabulis laudantur. D einde etiam ex iis, quae de singulis aperte d icit, cogn oscitu r, quanti C icero eas
1 d e le g . I, 1,5 . 2 ]. 1. p . 25. 3 B r u t. 1 8 ,7 1 . 4 P h il. I I , 27,66. 5 ad fam. V I I , 16 ,i . R o m . T r a g o d ie p. 2 15 .
aestim averit. A ndrom acham enim adm iratus exclam at
„P raeclaru m carm en est enim et rebus et verbis et modis lu g u b r e ." 1 Eodem que loco laudat praeclaram descriptionem regia e Priam i omni gen ere ornamentorum splendentis, priusquam a G raecis deleretur, quia recte p oeta ,,e g re g iu s" senserit, omnia repentina et necopi
nata esse graviora. Tum A n d ro m ach a 2 et M ed ea 3 in iis fabu lis, quibus m eliores v ix ullas exstitisse Cicero putat, afferuntur. D enique se A lex a n d ro m axim e g a v i
sum esse indicat, cum Quintum fratrem , cui in carm ini
bus pangendis plus tribuit quam sib i1 ab eoque iudi- cium de suis carm inibus p e tit,5 de illo carm ine inducit sic loquentem : ,,poem a tenerum et moratum atque m olle . . . . deus inclusus corpore humano iam non C as
sandra loquitur." c
Sed quod T hyestem fabulam quoque R ib b eck iu s in numerum Ennii optim arum fabularum retulit, non video satis certis argum entis illud probatum esse.
Quam quam enim C icero nonnulla in hac tragoed ia p ra e c la r e 7 et lu cu len te8 dicta esse dicit, tamen in ea m ulta ,,in an ia," atque ,,perquam inania" esse iud icat,5' quaedam etiam et in versibus 10 et in sen ten tiis11 eius fabulae im probat.
Iam quaeram us, quid sit illud, quod m axim e C ice
ronem in Ennii tragoed iis delectaverit. A c primum quidem a rte , qua Ennius vaticin ation es, ut visiones illas in A lex a n d ro per totam fabulam dispersas:
„M ater g ra v id a p arere se ardentem facem V isa est in somnis H ecuba, . . . . 12 e. q. s.“
et: ,,A d est, adest fa x obvoluta sanguine atque incendio?
M ultos annos latuit; cives ferte opem e. q. s ! " 13
1 T u s e . d is p . I I I , 19,4 4. 2 d e o p t. g en . o r. 6 ,18 . 3 d e fin.
’ T 2 ,4. 4 ad Q u in t. frat. I I I , 4 ,4 . 5 ib id . IT, 16,4. 6 d e d iv.
I , 3 r ,66. I de off. I I , 7 ,2 3 .— ib id . I I I , 2 9,10 4 . 8 T u S e. d isp . I, I l i t O / . 8 T u s e . d isp . I, 4 4 ,10 7 e t in P is . 19,43. 10 o ra t. 5 5,18 4.
11 de 0 1 -3 1 .1 1 1 ,4 1 ,1 6 4 . 12 de d iv. I, 2 1,4 2 . 13 d e d iv. 1 , 3 1 , 6 6 . — ib id . I, 5 4 ,10 1. - ib id . I I, 55, 102.
i 6
finxerat, vald e g avisu s est. C oncedit enim Quinto fratri, eas, quam vis res ipsas non cred at, delectationes tamen habere quantum v e lit.1 D einde Cicero e g re g ia s des
criptiones animi m entisque hum anae adm iratur, ut lu
gu b res illos A nd rom ach ae versus :2
„Q u id petam praesidi aut exsequar, quove nunc A u x ilio exsili aut fu g a freta sim?
A r c e et urbe orba sum. Quo accidam e. q. s. ?“
P raeterea e x Ennii fabulis exem p la, quibus opi
nionem suam de n atura affectibusque animi declarare s tu d e t, lubentissim e haurit. Itaque in exp lican d a et definienda callid itate vel funesto amore et m aerore M ed ea,3 in p avo re A lcu m a e o ,4 in consuetudine E u ry p y lu s 5 quasi exem pla et testes e x Ennianis fabulis vocati adhibentur.
In rebus autem ipsis in tragoed iis descriptis primum illud p ro bat, quod Ennius haruspices interpretesque somniorum acerrim is verbis c a s tig a t,0
,,superstiosi vates inpudentesque harioli
A u t inertes aut insani aut quibus egestas imperat, Q ui sibi semitam non s a p iu n t. . . e. q. s.
vel astrologos irridet,7
„A stro lo go ru m sign a in caelo quaesit, observat Jovis Cum cap ra aut nepa aut exoritur nomen aliquod
beluae
Q uod est ante pedes nemo spectat, e. q. s.“
Etenim Quintum tratrem et Laelium acerbas illas facetias plane probantes in d u cit, ut facile intellegatur, quid ipse sentiat. Tum sententias quasdam Ennianas laudibus cumulat. Illa enim:
„A m icu s certus in re incerta cernitur11
atqu e: „Q uem metuunt oderunt: quem quisque odit perisse e x p e tit“
1 de d ivin . IT, 5 5 ,1 1 2 . 2 T u s e . d isp . TII, 19,44. 3 de d eo r.
n at. I I I , 25,65 et ib . 2 9 , 7 1 . — T u s e , d is p . I V , 3 2 ,6 9 . 4 T u s e . disp . I V , 8 ,19 . 5 ib id . I I , 16,38. u d e d ivin . I. 40,88; ib id . I, 58 ,13 2.
7 de re p. I, 18,30.
et: „B e n e tacta m ale locata m ale facta arbitror"
„re c te “ 1 et „p ra e cla re “ 2 dicta esse dicit.
Contra etiam multa, quae n eglegen ter et sine iusta ratione ab Ennianis personis c o g ita ta 3 aut fa c ta 4 sunt, vituperat. D einde reprehendit vel m axim e poetam, quod, cum M edeam faciat honorem amori postponentem, perniciosam audientibus sententiam versibus illustret.5
Inprimis autem acrem spiritum et g ravitatem rerum in Ennii tragoed iis sibi placuisse indicat, cum eum „can- toribus E u ph orion is," hoc est recentioribus poetis, qui tum A lexand rinoru m artem im itabantur, oppon it.6
S eq u itu r, ut Ciceronis sententiam de elocutione Ennii exam inem us. A c prim um quidem eius perspicui
ta te m ,7 deinde copiam verborum vald e adm iratur. Etenim quae Crassum dicentem facit: „Ennium m axim e cuius
que rei propria quae essent ornatissim a atque optim a o ccu p asse," ipse p robat.8 P o rro C icero Ennium con
ditorem novi cuiusdam generis loquendi, quod sane inter
dum antiquitatem quandam resipere bene sc it,8 a se haberi testatur. N am que Ennio assentiri non dubitat, cum ille se primum R om anorum „dic.ti“ studiosum fuisse g lo riatu r.10 V e rb a autem nova vel com positione facta ut ,,s a x ifra g u s " 11 et ,,e x p e c to ra t" 12 v el „sine coniunc- tio n e ," ut ait, inventa ut ,.incurviscere" 13 atque verb a propria propriis m utata ut ,,A fr ic a " pro ,,A f r i s " 14 et
„ R o m a “ pro ,,R o m a n is " 15 laudat. D enique p oeta C ice
ronis opinione auribus „iudicibus vocum et n u m erorum "10 in d u lget, cum pro verbo pleno ut „ scripserunt “ et ,.templis eisdem " imminutum ut „scrip sere“ et ,.templis isdem " 17 dicat.
S ed illud C icero vituperat, quod Ennius non omnibus locis iustam diligentiam ad h ibu erit18 et quam vis omnino
1 L a e l. 1 7 ,6 4 . 2 de off. I I , 7 ,2 3 ; ib id . I I , 18 ,6 2 . 3 de in v. I, 4 9,9 1; ; T o p ic . 1 6 ,6 1 . 4 T u s e . d isp . I, 4 4 ,10 5 . 5 T u s e . d isp . I V , 3 2,6 9 . 6 T u s e . d isp . I I I , 19.4 5. 7 de rep . V , 1 , 1 ; T u s e . d isp . I I I , 4 4 ,1 0 7 . 8 d e o ra t. I , 3 4 ,1 5 4 . !) T u s e . d isp . I, 1 2 ,2 7 : ca s c u s ; o rat.
4 8 ,1 6 0 ; B u rru s B ru g e s q u e . 10 B ru t. 1 8 ,7 1 . 11 de o ra t. I I I , 4 2 ,1 6 7 . 12 ib id . 111, 3 8 ,15 4 . l s de o ra t. I I I , 3 8 ,15 4 . 14 o ra t. 2 7,9 3. 15 de o ra t. I I I , 4 2 ,1 6 7 . 18 o ra t. 4 9 ,16 2 . 17 ib id . 4 7 ,1 5 7 . 18 de orat. I II , 40 ,162
2.
i 8
non discedat a communi more verborum ,1 tam en voces quasdam ut „meum factiim “ et „exitiu m " „inusitatius“
con traxerit.2
Iam de numeris Ennianorum versuum videam us.
Quos C icero omnino probare videtur, cum in hac quo
que re Ennium op p o n at3 „poetis novis,“ quorum rationem versus tormandi aperte illudit.4 In eo autem , quod Ennius syllabam — us in fine vocabulorum ut in „op- tumus “ ante voces a consonantibus incipientes brevem esse voluit, non offendit. N am Ennii illud:
„Q u i est omnibus p rin ceps"
detendit.3 V erum tam en habet, quod in Ennii versibus quoque reprehendat. Illos enim ut N aevianos saepe n eg legen tio res5 et interdum orationis solutae simillimos esse censet.6
S e d iam ad Ciceronis iudicia de P a c u v i i
tragoed iis consideranda accedam us. E x quibus A ntiopam et T eucru m inprimis adm iratur. Illam enim fabulam, in qua verecundiam loquendi praecipue la u d a t,7 Ennii M edeae et A nd rom ach ae parem esse contendit.8 Q uam quam in ea reprehendit Zethum doctrinae ,,nim is" inimi
cum ,9 quem Enniano N eoptolem o paucis quidem philo- sophanti opponit, et A m phionem , quod „obscurius“
testudinem d escrip serit10 et quod id, de quo lis est, non defendat, sed vitu p erata m usica sapientiam laudet.11 D einde Iovis flagitio ipso in ea descripto, quod mores audientium corrum pat, minime delectatur.12
In T eu cro autem P a cu vii ,, inflammationem animi et adflatum " quasi furoris, quo Telam onis iracundiam luctum que d e p in x e rit13 atque „vim divin am ,"qua H esionae cura et timor ab eo descripti sint, laudibus exorn at.14
1 o ra t. 1 1 ,3 6 . 2 o ra t. 4 6 ,1 5 5 . 3 o ra t. 4 8 ,1 6 1 . 4 ad. A t t ic . V I I , 2 ,1 . 8 o rat. 4 5 ,1 5 2 ; ib id . 1 1 ,3 6 . 6 ib id . 5 5 ,18 4 . 7 ad fam.
I X , 2 2 .1. 8 de fin. I, 2,4 e t de o p t. g e n . o ra t. 6 ,18 . 9 de re p . I, 18 ,3 0 ; de o ra t. I I , 3 7 ,1 5 5 . 10 de d iv. I I , 6 4 ,13 3 . 11 de in v. I, 50,94. 12 T u s e . d isp . I V , 3 3,7 0 . 13 de orat. I I, 4 6 ,1 9 3 ; ib id . I II , 5 8 ,2 17 . 11 de d iv. I, 36,80.
D enique in eadem tragoed ia „tran slata illa per sim ili
tudinem v e rb a “
..inhorrescit mare, T en ebrae conduplicantur, noctisque et nimbrum o ccae
cat nigror,
Flam m a inter nubes coruscat, caelum tonitru contremit, Grando m ixta imbri largifico subita praecipitans c a d it;
Undique omnes ven ti erumpunt, saevi exsistunt tu rb in es;
F e rv it aestu pelagus'*1
et T euci dictum ad omnem (sc. vivendi) rationem accom modatum :2
„P a tria est, ubicum que est bene"
praedicat. Iam P acu v ii N iptra in eo etiam melius se habere dicit,3 quam Sophoclis, quod U lixes hac in fabula g ra v io r et durior descriptus sit, eaque de causa non mirum vid etu r, quod eodem loco poetam , quippe qui ferendi doloris consuetudinem esse non contem nendam m agistram in tellexerit, „prudentem " appellat. Tum in ,,llerm io n a“ laude eloquentiae ita delectatur, ut propter hanc ipsam orationis laudem P acu vium ,,poetam bonum "
d ic a t4 atque in Iliona „bonos illos D eiphili se p ten a rio s:"5
„M ater te ap p ello " e. q. s et m olestiam bene a poeta versibus descriptum p raed icat.6 P orro v u lg i clam ores, qui praeclarissim o illo certam ine O restis et P yla d is in „C h ry se “ excitati eran t, vehem en
tissime lau d at.7 N eque p robat Quinti fratris sententiam, cum is P acu vium reprehendit,8 quod in C hryse physicus ab eo inductus sit, qui minime naturam rerum cognosse videatur, quia paucis post illa:
„Isti qui linguam avium intelligunt P lu sque e x alieno iecore sapiunt quam e x suo, M agis audiendum quam auscultandum censeo"
interpositis versibus luculente dicat:
1 de o ra t. I I I , 3 9 ,1 5 7 . 3 T u s e . d isp . V , 3 7 ,10 8 . 3 T u s e . d isp . II, 2 1 ,4 9- 4 de orat. I I , 4 4 ,1 8 7 . 3 T u s e . d isp . I, 4 4 ,10 6 . 8 de o ra t. I I I , 5 8 ,2 19 . 2 d e fin. V , 2 2,6 3 ; L a e l. 7 ,2 4 . 8 de d ivin . I,
57 , 131 .
20
,,Q uidquid est hoc, omnia animat, format, alit, auget, creat,
S ep elit recipitque in sese om nia omniumque idem est p ater
Indidem que eadem quae oriuntur de in tegro aeque eodem occidunt.1*
N am ista contra illum disputans poetam defendit:
,,U t,“ in quit, ,,uno consensu rerum natura iuncta sit et continens, quod video placuisse physicis, iisque m axum e, qui omne quod esset unum esse d ixerun t,“ — id autem ad verb a illa a fratre a llata sine dubio spectat — ,,quid h abere mundus potest cum thesauri inventione con- iunctum?**1
M inus ei placuisse videtur M edus.2 N am neque ullo loco hanc fabulam lau dat et in ea M edeae levitatem stultitiam que A e e ta e vituperat.4
Itaque si C iceronis iudicia de P acu vian is fabulis, de quibus dixim us, b reviter com prehendim us, illud plane com probatur, Ciceronem P acuvium propter tragicam vim m axim e adm iratum esse et ,,summum tragicum poetam**
appellasse.5 S ed cum illud vituperat, quod fabularum p er
sonae interdum nimis indoctae et in elegan tes descriptae sint, tum in eo offendit, quod non omnes P acu vii tra go e
diae ad hominum m ores corrigendos idoneae sint.
Iam vero elocutionem P acu vii omnino non probat atque etiam m ale locutum esse poetam dicit.6 A dde, quod vehem enter vitu p erat eum, qui vocab ula quaedam
„durius“ co n traxerit i n : 7
,,Consilium socii, augurium atque extum interpretes.**
Contra P acu vii versus Ciceroni vald e placuerunt.
Etenim „om nes,“ inquit, „apud hunc ornati elaboratique sunt versus.**8
1 de d iv in I I , 14,3 3 . 2 N o n p r o b o , q u o d T e u ffe l 1. 1. p. 10 , ut M ed u m C ic e r o n i non p la c u isse d e m o n s tre t, a d h ib e t de o h . I, 3 1 ,1 1 4 . I b i en im C ic e r o n ih il a liu d n isi h o c c o n te n d it: s c e n ic o s in e le g e n d is fa b u lis non tam earum p ra e sta n tia e quam suarum ip so ru m facu ltatu m ra tio n em h a b e re . 3 T u s e . d isp . I V , 32,69. 4 ib id . I I I , 12,26 . 5 de o p t. g e n . o r. 1,2 .
6
B r u t. 74 ,258 . 7 o r a t .4 6 ,1 5 5 . 8 o ra t. 1 1 ,3 6 .Sequitur, ut Ciceronis iudicia de A c c i o
consideremus. Cuius E p ig o n i1 et A treu s euin in- primis delectaverunt. E t A treu m quidem plurim i fecisse videtur. T estis est m agnus numerus versuum e x eo citatorum , testes laudes, quibus illam tragoediam cumulat. In his haud infimum locum obtinet, quod A cciu s A tre i p erson ae, quod eam deceat, recte semper tribuerit.- lam perturbationes animi, ut A tre i iracundia,3 in ea fabu la tam bene descriptae, ut ,,speciem ardoris et luroris poetae ipsius prae se ferrent," Ciceroni summam delectationem paraverunt. Porro „recte et verissum e“
h aec dicta esse iu d ica t:4
„Q u o d re in summa summum esse arbitror Periculum , m atres coniquinari regias
Contaminari stirpem ac misceri gen u s,“
et A cciu m summis laudibus p raed icat, quod haec dicentem laciat A treum . Tum in ,,A tre o “ p raeclara illa p raecep ta „p oetae g ra v is et ingeniosi," ut ait,c
„ T e id, quod multi invideant m ultique expetant, inscitiast
P o stu lare, nisi laborem summa cum cu ra ecferas"
et: ,,Proinde ita parent se in vita , ut vinci n e sc ia n t"7 Ciceroni m axim e placuerunt.
V eru m tam en hoc A tre i:
,,P robae etsi in segetem sunt deteriorem datae F ru g es tamen ipsae suapte natura enitent"
falsum iu d ica t8 atque illud:
„oderint dum m etuant"
quod perniciosum populo sit, minime probat.9 In reliquis autem A c cii fiibulis descriptione pastoris illius in „M edea,“
qui primum navem , qua A rg o n a u ta e veh eban tu r, con
spicit, vald e delectatus est.10 Tum A ccian u s „aliquando
1 de o p t. g en . o ra t. 6 ,18 . -' d e off. I , 28,97. — ib id em I I I , 38,10 2 e t 106. — p ro S e st. 4 8 ,10 2 . s de o rat. I I I , 5 8 ,2 17 . * T u se , d isp . I V , 2 5,5 5 . 0 de d eo r. nat. I I I , 27,68. 6 p ro S e st. 48 ,10 2.
• T u s e . d isp . V , 18 ,5 2 . 8 T u s e . d isp . I I , 5 ,1 3 . 9 p ro S e s tio 48 ,10 2.
10 de d eo r. n at. I I , 35,89.
22
sapiens Achilles'* melius quam Ennianus satis ille quidem inconsideratus Ciceroni p la cu it.1 D enique Superbi T a r quinii ' omnium in B ru to ab A c cio copiose d escrip tu m 2 et E urysacis canticum illu d ,3 quo ,,disertissimus poeta**
non solum plausum sed etiam gem itum populi R om ani excitavit, laudibus effert.
C ontra A c c ii P hilocteta, qui, cum lenius fortunam per
petiatur, animos audientium molliat, Ciceronem offendit.4 His absolutis iam in eo est, ut Ciceronis iudicium de A ccii fabulis breviter constringam us. Itaq ue in iis artem personas constanter describendi, vim gravitatem - que dicendi m axim is laudibus effert, sceleratos autem et effem inatos animos personarum im probat.
Proxim um est, ut quid C icero de A c cii elocutione iudi- cav e rit, quoad fieri p otest, quaeram us. Saepius autem summam elegantiam in eo inesse profitetur. Etenim iudicat A cciu m in suo genere poesis esse quasi alterum Terentium ,5 cuius „leetum serm onem " vehem entissim e laudat. Tum „invidere florem** L atin e quidem „m ale,“
poetico tamen iure „p ra e cla re “ ab A c cio dictum esse p ron un tiat6 ac ne illud quidem, quod ille formis „duorum “ et „duum “ prom iscue usus est, videtur im probasse.7
Iam e reliquis tragicis poetis A tilio duritiem ser
m onis8 et Iulio C aesari lenitatem sine n e rv is9 vitio dat.
In C. T itii autem tragoediis res ,,satis acute sed parum tra g ic e " tractatas esse d icit.1,1 Quinti denique fratris in gen iu m 11 et festiv ita tem 12 in carm inibus pangendis am plissim is verbis celebrat.
In tragicorum igitur poetarum numero Ennius P acu vius A cciu s Ciceronis opinione longe principes e x stiterunt, quod ipse confirm at, cum tres illos Rom anorum tragico s cum A e sch y lo Soph ocle Euripide com ponit.13
1 T u s e . d isp . I , 4 4 ,10 5 . 3 de d iv. I , 22,44. 3 P r0 S e s t. 56, 1 2 0 — 122. * T u s e . d isp . 1 1 , 7 , 1 9 . — ib id . 1 0 ,2 3 .— cle fin. I I , 29.94.
5 de o p t. g e n . o ra t. I, 3. 6 T u s e . d isp . I I I , 9,20. 7 o ra t. 4 6 ,15 6 . 8 de fin. 1 , 2 , 5 . — ad A t t . X I V , 20,3. 9 B ru t. 4 8 ,1 7 7 . 10 B ru t.
4 5 ,1 6 7 . n aj Q u in t. f. I I I , 5 et 6 ,7 . 12 ib id . I I , 15 b. 3. 13 de o r a t. I I I , 7 ,2 7 .
S ed cum C icero horum p o e ta ru m ca rm in ib u s p ro p te r tra g ic a m v irtu te m in prim is d e le c ta tu s sit, re s ta t, u t quid in uno q u o q u e m ax im e la u d a v e rit, indicem us. Ita q u e E nnii e t A ccii serm o nem e t u b e rta te m sen ten tiaru m , P a c u v ii au te m tra g ic o s n erv o s p ra e d ic a t. Ia m A ccium p r o p te r e a , q u o d p e rs o n a s p o litio re s d e sc rip se rit, Ennio, qui ta m e n h a c in re P a c u v iu m su p e ra t, an tep o n it, quo d m olliores e t len io re s eas fe c e rit, inferio rem e t E n n io et P a c u v io p u ta t. S in g u la ris au tem v e rb o ru m m agn ifi
c e n tia e t co p ia dicen d i, q u ae fuit in E n n ii trag o ed iis, C iceroni v id e n tu r p ra e c ip u e placuisse.
Ita q u e si iam o m nia C iceroniana iudicia de tra g ic is p o etis m em o ria re p e tim u s , C icero nobis m ag is eorum v e rb is q u am reb us, q u as tra c ta v e ru n t, v id e tu r esse d elec
ta tu s . In p rim is au tem illu d re p re h e n d it, q u o d sae p e re s o b sce n ae in fabulis n a r re n tu r.1
Q u a m q u a m illud m ag is etiam ad com icos q uam ad tra g ic o s p o e ta s p e r tin e t: „ 0 p ra e c la ra m em en d atricem v ita e p o e tic a m ! q u ae am orem , flagitii e t le v ita tis a u c to rem , in concilio d eo ru m conlo can d u m p u te t.“
S e d no n solum p ro p te r re s im p u d icas in fabulis d e s c rip ta s v eru m etiam p ro p te r m alos v ersu s com icos tra g ic is p o stp o n it. N am cum illos h is, quo ru m v ersu s in terd u m sim iles o ra tio n is so lu tae esse c o n c e d it, o p p o n it „ A t ,“ in q u it, „com icorum sen a rii p ro p te r sim ilitu
dinem serm onis sic sae p e su n t a b ie c ti, u t n o n n u n q u am vix in eis n u m eru s et v ersu s in tellig i p o ssit.“ Ia m ad C iceronis se n te n tia m de sin g u lis com icis tran se am u s.
A c prim um
E n n i i
com o ed ias n e m en tio n e q uidem d ig n a s p u ta t. S ed P l a u t u m
jo can d i g e n e re „eleg an ti, u rb a n o , ingenioso, fa c e to “ e x ce lle re censet. P o rro in
1 ad fam. I X , 2 2 ,1. 2 T u s e . disp . I V , 32,69. 3 orat. 5 5 ,18 3 . 4 de off. I, 29,10 4.
24
C a e c i l ii
fabulis Synephebos vald e adm iratur.1 In hac enim comoedia, quam quam rerum levitatem minime probat, tam en laudat argu tias et acu m en .2 P raecip u e autem Caecilius Ciceronem , qui eum summum fortasse com i
cum poetam esse dicit,3 com ica virtute et arte in descri
bendis hominum m oribus delectat. H ae vero descrip
tiones ab eo quasi exem p la p erfectae describendi artis afferuntur.4 C ontra cum sermo C aecilii, quem m ale locutum esse tra d it5 atque ,,malum auctorem L atin itatis"
ap pellat,0 tum levitas rerum , quae in com oediis ab eo narrantur, Ciceroni non probantur. A d Caecilium enim illa vituperatio „ 0 praeclaram em endatricem vita e poeti
cam !“ ve l inprimis sp ectat, tum „levissum as“ res illius reprehendit.7
F la g itio sa s res etiam in S e x ti T u rp ilii8 et T r a b e a e 9 comoediis vehem enter vituperat.
H ac autem reprehensione ne T e r e n t i i
quidem fabulae vacant, quam vis disputationis subtilitas, qua ille in „levitatibu s com icis" describendis usus est, a Cicerone non contem natur.10 Iam in Terentianis fabulis singularem quandem artem narrationis summis laudibus effert. A ntonium enim de versibus quibusdam A ndriae fabulae, cuius praestantiam omnino adm iratur,11 sic loquentem f a c it : „m ores adolescentis ipsius (sc. P am phili) et servilis p ercon tatio, mors C hrysid is, vultus et form a et lam entatio sororis, reliqua pervarie iucunde- que n a rran tu r."12 H uc accedit, quod ille ipsius Ciceronis haud dubie sententiam pronuntians festivitatem T eren
tianae orationis praedicat.
Tum Teren tii faceto gen ere iocan di, quod Plautino
1 de fin. 1 , 2 , 4 . — de o p t. g e n . o r. 6 ,18 . 2 de d e o r. n at. I I I , 2 9,72 — 73 . 3 de o p t. g e n . o r. 1 ,2 . 4 d e fin. I I , 4 , 1 4 . — L a e l.
2 6 ,9 9 .— P1'0 C a e l. 16 ,3 8 . 5 B rn t. 74 ,2 5 8 . 6 ad A t t . V I I , 3 ,10 . 7 de d e o r. nat. 1 , 6 , 1 3 . 8 T u s e . d isp . I V , 3 4 ,7 2 .— ad fam . I X , 2 2 ,1 . 9 T u s e . d isp . I V , 3 1 ,6 7 . 10 de d eo r. nat. I I I , 29,72 — 73. 11 de fin. I, 2 ,4 .— de opt. g e n . o r. 6 ,18 . 12 de o ra t. I I , 80,326.
non dissimile esse rndicat, 1 delectatur atque notationem morum exim ie sibi placuisse multis et praeclaris exem plis confirm at.2 Prudentiam poetae lau d at, cum haec tam quam „com m ode“ dicta e Phorm ione a ffe r a t:3
..Omnis, cum secundae res sunt m axum e tum m axum e M editari secum oportet, quo pacto adversam aerum
nam ferant.
P ericla, dam na p eregre rediens sem per secum cogitet, A u t filii peccatum aut u xo ris mortem aut morbum filiae, Com m unia esse haec; ne quid horum umquam accidat
animo n o v u m :
Q uicquid p raeter spem eveniat, om ne id deputare esse in lucro.1 ’
C iceronis denique opinione Terentius ,,lecto serm one"
unus omnium m axim e excellens exstare videtur. Eum enim in „L im o n e“ sic allocutus est:
,,Tu quoque, qui solus ,,lecto serm one" Terenti Conversum expressum que L atin a vo ce M enandrum
ecfers."
In sermone autem hoc laudat, q u o d ,, re cte " plenum verbum .,noveras" e t ,.usitate" imminutum „n oras“ dixerit.4 Iam quanti Terentii „elegan tiam serm onis" aestim ave
rit, e x eo elucet, quod hac in re illum Caecilio opponit.5 Omnino Ciceronem multo maiorem delectationem e Terentio quam e Caecilio cepisse com paratis inter se locis, quorum multo maiorem numerum e x illo quam ex hoc citavit, patet. Q uam ad rem sine dubio p raeclara Terentiana elocutio plurimum valuit. D enique
A f r a n i u m
,,hominem p erargu tu m " in tabulis esse ,, disertum "
Cicero p raed icat.3
1 L a e l. 26,98. O u are non c o n se n tio cum L a n g io (1. 1. p. 54) et L o r e n z io (in e d it. M o s te lla ria e P la u tin a e p -4S)> (lui cum , , P la u tu m iis ip s is v ir tu tib u s , quas in T e r e n tio C ic e r o a d m ire tu r, v a ld e c a rere c o n te n d a n t, C ic e r o n e m re v era m agnam ex illiu s c o m o e d iis ce p iss e d e le c ta tio n e m " n egan t. 2 C a t. m ai. 1 8 ,6 5' — P ro C a e l. 1 6 ,1 3 8 . —, L a e l.
25>9 3- 3 T u s e . d isp . I I I , 14,30 . 4 o rat. 4 7 ,1 5 7 . 5 ad A t l i c . V I I , 3>t0. 6 B ru t. 4 5 ,1 6 7 .
3*
26
Sed e x his omnibus de comicis poetis iudiciis, quae tractavim us, illud ap p a ret, Ciceronem etiam in comicis poetis lubentius verborum quam rerum causa esse v e r satum. Iam in
A t e l l a n i s
illud vituperat, quod ioci in rebus severis parum apte ab illis adm issi sint,1 quam vis Pom ponii „ urbanitatem '1 2 et N ovii „salem “ ,3 quibus ii in fabulis usi sin t, laudet.
Illas vero praefert
m i m i s ,
quos plane contemnit. N am que neminem nisi hominem duro et agresti animo P ublilii et L ab erii poem atis de
lectari posse contendit.4 L evitas autem et obscenitas iocandi in iis causa videtur esse, cur omnino mimos despiciat. Etenim mimicum iocandi genus dicit esse
„subobscoenum “ 5 atque „leviu s,“ 6 ut
„q u id est tibi ista m ulier? — U x o r — Sim ilis m edius fidius. —
et „quam diu ad aquas fuit, numquam est m ortuus.“
E x quo p atet, mimicos iocos a C icerone haberi in ,.illiberali illo, petulanti, flagitioso, obsceno iocandi g e n e re ,“ quod illius opinione libero homine indignum et Plautinarum facetiarum urbanitati contrarium est.7
P au ca addam de
L u c i l i o .
H uic igitu r Cicero tribuit cum doctrinam 8 tum sin
gularem salem cum ,,summa urbanitate" 3 et ,.inulta ven u state" 10 coniunctum. N am in ,,R om anis veteribus atque urbanis salibus, qui etiam salsiores quam A t t i
corum sales sint," Lucilianos fere optimos esse iu d icat."11 Itemque illud , quod Lucilius satiris, e x quibus ingens multitudo locorum apud Ciceronem e x sta t, patrias res
1 de div. II, 10 ,25. 2 ad fam. V I I , 3 1,2 . 11 de o rat. 1 1 ,6 9 ,2 7 9 .
— de o rat. I I , 6 3,2 5 5. — ib id . 11, 70 .285. 1 ad fam . X I I , 18,2.
5 de o ra t. 26,87. 6 116 o ra t. I I , 6 7,2 74 . de off. I, 2 9,10 4 . 8 de o ra t. II, 6 ,25. 9 de fin. I, 3 ,7 . 10 de fin. I, 3,9. 11 ad fam.
I X , 15,2.
celebraverit, probat.1 N eque m agis in L ucilian a quam in E nniana versus componendi ratione offendit.2
Iam relinquitur, ut breviter quaeram us, quid C icero de recentiorum poetarum R om anorum carm inibus iudi- caverit. In quibus nihil fere nisi Lucretii ingenium et artem 3 atque V arron is elegantiam 4 videtur praedicare.
Laudes autem, quibus A rch iam in oratione pro A rch ia celebrat, nihil fere de Ciceronis vera sententia probant.5
Sed ab his poetis im itatores A lexan d rin oru m , qui Ciceronis aetate R o m ae exstiteru n t, vald e abhorrent.
A tq u e a Cicerone quidem obtrectatores illi Ennii, quos ei o p p o n it, vehem enter irridentur. Illos enim cantores ,,E uphorionis" nom inat.6 Q ua ex re primum patet, C ice
ronem p oetas novi illius gen eris, quia lyrica carm ina fuderint, reprehendere. L y rica autem poem ata „si dupli
cetur sibi aetas, habiturum se tem pus quo le g a t C ice
ronem, quae erat eius philosophia, n e g a r e " 7 constat. Tum illo .,can tores" Euphorionis dilucide dem onstratur, eos a C icerone propterea m axim e vituperatos esse, quod na
tura et ingenio priscorum poetarum contem ptis nihil aliud studerent nisi, ut A lexan d rin o s, quoad fieri posset, imi
tarentur. E t nimis artificiosam quidem versus con
dendi rationem ,,Ttov vsto-rsptov" acerbe illudit, cum ad A t t i
cum s c rib it:8 ,,F la v it ab Epiro lenissim us O nchesm ites"
hunc czovoeiot^ovTa, si cui voles
tcovvecoxspwv protuo ven dita,"
eadem que de causa illos poetas, quos etiam ea in re Ennio ab illo opponi vidimus, non sine irrisione „ n o v o s 9“
appellat. C icero igitu r im itatores A lexand rinorum , quam quam C alvi epigram m atum acerbitatem mentione non indignam p u tat,10 omnino tamen non probat.
P ostrem o autem, ut ea, quae C icero de Rom anorum poetis m emoriae prodidit, recte in tellegan tu r, monere
1 de fin. I, 3,9. — B ru t. 16,9 9 . — d>- 4 3 ,16 0 d c fin. I I , 8,24 et 2 5 .— de o ra t. I I I , 3 3 ,8 6 .— ad A t t V I , 3 ,7 . — ib id . I I , 8 , 1 . — B ru t. 4 6 ,17 2 . 2 o ra t. 4 8 ,1 6 1 . 3 a<j Q u in t. frat. I I, 1 1 ,4 . 4 A c a d . p o s t. I , 3,9.
5 L a n g e , 1. 1. p . 68. 6 T u s e . d isp . I I I , 19 ,4 5 . 7 S e n e c a ep. 49 § 5 . 8 ad A t t . V I I , 2 ,1 . 9 o rat. 4 8 ,1 6 1 . 1® ad fam . V I I , 2 4 ,1.
28
debemus, illi, qui erat orator rerum que civilium peritus, nihil probabile visum esse, nisi quod ud artem dicendi et ad vitam m oresque hominum pertinet. Itaque C icero in illis verb a et poeticam pulchritudinem laudat, res autem leves, quae audientium moribus perniciosae sint, vituperat. Eadem que de causa etiam poetis in universum illud, quod hominum animos m olliant et mores corrum pant, culpae vitioque d a t .1
’ T u s e . d isp . I I , 1 1 ,2 7 .- h 17,4 7-
