P O L I T Y K A E N E R G E T Y C Z N A Tom 8 G Zeszyt 1 G 2005
PL ISSN 1429-6675
Marian TUREK*
Wêgiel a pozosta³e noœniki energii w polityce energetycznej Polski
STRESZCZENIE. W artykule przedstawiono wyobra¿enie, jak mo¿e wygl¹daæ przysz³oœæ krajowego zapotrzebowania i poda¿y energii, a szczególnie wêgla, w perspektywie czasowej do roku 2025. Poœwiêcono równie¿ du¿o uwagi obecnej sytuacji energetycznej w Polsce, co jest punktem wyjœcia do kszta³towania polityki energetycznej kraju. Rozwa¿ania oparto na prog- nozach i pracach studialnych dotycz¹cych kszta³towania polityki energetycznej.
S£OWA KLUCZOWE: polityka energetyczna, wêgiel, energia energetyczna
Wprowadzenie
Polityka energetyczna Polski powinna byæ istotn¹ czêœci¹ Narodowego Planu Rozwoju w zakresie zapewnienia bezpieczeñstwa energetycznego pañstwa rozumianego jako „stan gos- podarki umo¿liwiaj¹cy pokrycie zapotrzebowania odbiorców na paliwa i energiê w sposób technicznie i ekonomicznie uzasadniony, przy zachowaniu wymagañ ochrony œrodowiska”.
Przyst¹pienie Polski do struktur Unii Europejskiej oraz nowe wyzwania dla bezpieczeñ- stwa energetycznego, które wynikaj¹ z miêdzynarodowej sytuacji geopolitycznej, zw³aszcza w zakresie dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego, wywo³a³y potrzebê nowego podejœcia do polityki energetycznej Polski.
* Dr hab. in¿. — G³ówny Instytut Górnictwa, Katowice.
Recenzent: prof. dr hab. in¿. Wies³aw BLASCHKE
Po akcesji do Unii Europejskiej polska polityka energetyczna musi byæ zharmonizowana z kierunkami polityki energetycznej UE. Stwarza to du¿¹ szansê dla polskiego górnictwa wêgla kamiennego. Unia Europejska jest jednym z najwiêkszych importerów wêgla ka- miennego na œwiecie (170 mln ton/rok), z kolei Polska jest najwiêkszym producentem wêgla kamiennego w poszerzonej Unii, z udzia³em w rynku na poziomie oko³o 54%, dziêki czemu polski wêgiel ma szansê zostaæ wa¿nym sk³adnikiem energetyki UE.
Ponadto polityka energetyczna Polski w zakresie bezpieczeñstwa dostaw energii zosta³a skorelowana przede wszystkim z przyjêtymi przez Komisjê Europejsk¹ tzw. Zielon¹ Ksiêg¹
„Ku europejskiej strategii bezpieczeñstwa energetycznego” (w myœl której UE uzna³a, ¿e dla swego bezpieczeñstwa energetycznego konieczne s¹ jasne dzia³ania na rzecz „reorientacji zapotrzebowania na energiê z poszanowaniem zobowi¹zañ podjêtych w Protokole z Kioto z uwzglêdnieniem bezpieczeñstwa dostaw”) oraz dokumentami strategicznymi dotycz¹cymi dostaw wêgla, ropy naftowej, gazu ziemnego i energii elektrycznej.
W zagadnieniach dotycz¹cych ochrony œrodowiska i rozwoju energetyki odnawialnej uwzglêdniono zobowi¹zania Polski wynikaj¹ce z podpisanych i ratyfikowanych konwencji i porozumieñ miêdzynarodowych, zw³aszcza zobowi¹zañ akcesyjnych Polski.
1. Cele polityki energetycznej Polski
Pierwszym dokumentem rz¹dowym, w którym zosta³y okreœlone za³o¿enia polityki energetycznej Polski w nowych rynkowych warunkach spo³eczno-politycznych by³y „Za-
³o¿enia polityki energetycznej Polski do 2010 r.”, które zosta³y przyjête przez Rz¹d w 1995 r. Dokument by³ dostosowany do ówczesnej strategii spo³eczno-gospodarczej kraju, która wytycza³a cele i kierunki dzia³añ d³ugoterminowych. Istotne dla polityki energetycznej kraju by³y nastêpuj¹ce cele ogólne Strategii: przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego i nadanie mu cech trwa³oœci, obni¿enie spo³ecznych kosztów reform i po- prawa warunków ¿ycia spo³eczeñstwa, podniesienie miêdzynarodowej konkurencyjnoœci gospodarczej Polski i d¹¿enie do szybkiej integracji z Uni¹ Europejsk¹ oraz stabiliza- cja makroekonomiczna i systemowa. W dokumencie tym po raz pierwszy jako g³ówny cel polityki energetycznej przyjêto zapewnienie bezpieczeñstwa energetycznego kraju rozumianego jako:
G bezpieczeñstwo dostaw energii, czyli zapewnienie warunków umo¿liwiaj¹cych po- krycie bie¿¹cego i perspektywicznego zapotrzebowania gospodarki i spo³eczeñstwa na energiê odpowiedniego rodzaju i wymaganej jakoœci,
G uzasadnione spo³ecznie ceny energii, czyli polityki stanowienia cen energii, w której wynika³yby one z konkurencyjnych mechanizmów rynkowych lub z regulacji przez niezale¿ny organ pañstwowy w celu zapewnienia równowagi interesów odbiorców i dostawców energii,
G minimalne szkody dla œrodowiska, czyli przestrzeganie wymagañ ekorozwoju.
Sformu³owanie celów i strategii organów pañstwa w zakresie bezpieczeñstwa dostaw noœników energii i ochrony œrodowiska ma charakter uniwersalny i pozostaje aktualne nadal, równie¿ w obecnych warunkach. Cel dotycz¹cy polityki kszta³towania cen noœników energii na poziomie uzasadnionym spo³ecznie uwarunkowany by³ transformacj¹ rynkow¹ gos- podarki i koniecznoœci¹ roz³o¿enia w czasie skutków likwidowania dotacji i skroœnego subsydiowania pomiêdzy odbiorcami przemys³owymi a bytowo-komunalnymi.
W horyzoncie najbli¿szych czterech lat, do kolejnej aktualizacji polityki energetycznej, przewidzianej obecnie nowelizowan¹ m.in. w tym zakresie ustaw¹ — Prawo energetyczne, za najwa¿niejsze priorytety i kierunki dzia³añ rz¹du przyjmuje siê:
1) kszta³towanie zrównowa¿onej struktury paliw pierwotnych z uwzglêdnieniem wyko- rzystania naturalnej przewagi w zakresie zasobów wêgla, a tak¿e jej zharmonizowania z koniecznoœci¹ zmniejszenia obci¹¿enia œrodowiska przyrodniczego;
2) monitorowanie poziomu bezpieczeñstwa energetycznego przez wyspecjalizowane or- gany pañstwa, wraz z inicjowaniem poprawy stopnia dywersyfikacji Ÿróde³ dostaw energii i paliw, zw³aszcza gazu ziemnego i ropy naftowej;
3) konsekwentn¹ budowê konkurencyjnych rynków energii elektrycznej i gazu, zgodnie z polityk¹ energetyczn¹ Unii Europejskiej, poprzez pobudzanie konkurencji i skuteczne eliminowanie jej barier (np. kontrakty d³ugoterminowe w elektroenergetyce i gazow- nictwie);
4) dzia³ania nakierowane na redukcjê kosztów funkcjonowania energetyki, zapewnienie odbiorcom racjonalnych cen energii i paliw oraz zwiêkszenie (poprawa) efektywnoœci energetycznej we wszystkich dziedzinach wytwarzania i przesy³u oraz wykorzystania energii;
5) ustawowe wzmocnienie pozycji administracji samorz¹dowej wobec przedsiêbiorstw energetycznych dla skutecznej realizacji gminnych planów zaopatrzenia w ciep³o, ener- giê elektryczn¹ i paliwa gazowe;
6) propoda¿owe modyfikacje dotychczasowych sposobów promowania energii ze Ÿróde³ odnawialnych i energii elektrycznej wytwarzanej w skojarzeniu z wytwarzaniem ciep³a oraz wdro¿enie systemu obrotu certyfikatami pochodzenia energii, niezale¿nego od jej odbioru i tym samym pozwalaj¹cego jej wytwórcom na kumulacjê odpowiednich œrodków finansowych, a w konsekwencji przyczyniaj¹cego siê do wzrostu potencja³u wytwórczego w tym zakresie;
7) równowa¿enie interesów przedsiêbiorstw energetycznych i odbiorców koñcowych, w powi¹zaniu z osi¹gniêciem znacz¹cej poprawy jakoœci ich obs³ugi, w zakresie dostaw paliw i energii;
8) aktywne kszta³towanie struktury organizacyjno-funkcjonalnej sektora energetyki, za- równo poprzez narzêdzia regulacyjne przewidziane w ustawie — Prawo energetyczne, jak i poprzez konsekwentn¹ restrukturyzacjê (w³asnoœciow¹, kapita³ow¹, przestrzenn¹ i organizacyjn¹) przedsiêbiorstw energetycznych nadzorowanych przez Skarb Pañstwa.
2. Zdolnoœci wytwórcze krajowych Ÿróde³ paliw i energii
W warunkach postêpuj¹cej liberalizacji miêdzynarodowych rynków energii oraz relacji cen surowców energetycznych na rynkach œwiatowych Polska d¹¿y do utrzymania har- monijnego rozwoju krajowego sektora energii. Wêglowa monokultura posiadanych za- sobów energetycznych przes¹dza o unikatowej w zasadzie w miêdzynarodowej skali struk- turze zu¿ycia noœników energii pierwotnej. Rosn¹ce zapotrzebowanie na energiê pierwotn¹ pokrywane bêdzie, zdaniem wiêkszoœci ekspertów, przez wzrost udzia³u ropy naftowej i paliw ropopochodnych, gazu ziemnego, energii odnawialnej i energii j¹drowej w proporcjach, wynikaj¹cych z minimalizacji kosztów pozyskania niezbêdnej iloœci energii pierwotnej przy jednoczesnym spe³nieniu wymogów polityki ekologicznej kraju, w tym dotrzymania miê- dzynarodowych zobowi¹zañ w tym zakresie. Posiadane zasoby wêgla kamiennego i bru- natnego oraz koszt pozyskania z nich energii elektrycznej i cieplnej wskazuj¹, ¿e w ho- ryzoncie do 2025 r. zasoby wymienionych noœników bêd¹ jednak dostarczaæ podstawowego paliwa do wytwarzania tych rodzajów energii.
Zapewnienie bezpieczeñstwa energetycznego i stworzenie sprawnego i efektywnego systemu zdolnoœci wytwórczych krajowych Ÿróde³ paliw i energii oraz spe³nienie przyjêtych zobowi¹zañ w zakresie ochrony œrodowiska wskazuje nastêpuj¹ce kierunki dzia³añ reali- zacyjnych polityki energetycznej:
1. Zapewnienie bezpieczeñstwa i efektywnoœci dostaw wêgla kamiennego dla polskiej gospodarki, w szczególnoœci dla sektora wytwarzania energii oraz dla przemys³u stalo- wego. Bior¹c pod uwagê znaczenie wêgla kamiennego w bilansie energetycznym Polski konieczne bêdzie kontynuowanie dzia³añ maj¹cych na celu osi¹gniêcie i utrzymanie efektywnoœci, rentownoœci i p³ynnoœci finansowej w przedsiêbiorstwach górniczych.
Niezbêdne s¹ zatem dzia³ania zwi¹zane z ich dalsz¹ restrukturyzacj¹. Przedsiêbiorstwa górnicze musz¹ utrzymaæ zdolnoœci wydobywcze na poziomie równowa¿enia poda¿y z popytem zarówno pod wzglêdem iloœci, jak i wymaganej ze wzglêdów technologicz- nych i ekologicznych jego jakoœci. Wi¹¿e siê z tym redukcja kosztów wydobycia, odpowiednia strategia zatrudnienia pozwalaj¹ca na utrzymanie optymalnej liczby pra- cowników oraz przestrzeganie w kopalniach w³aœciwych standardów bezpieczeñstwa i higieny pracy, a tak¿e inwestycje zapewniaj¹ce konkurencyjnoœæ tego noœnika energii.
2. Utrzymanie udzia³u gazu ziemnego pochodzenia krajowego w wolumenie gazu zu¿y- wanego w Polsce. Prognozowany wzrost zu¿ycia gazu ziemnego jako surowca oraz noœnika energii powinien skutkowaæ m.in. zintensyfikowaniem prac badawczych nad udokumentowaniem i udostêpnieniem do eksploatacji z³ó¿, których zasoby prognos- tyczne szacowane s¹ na ponad 1000 mld m3. Umo¿liwi³oby to realizacjê przedsiêwziêæ inwestycyjnych zwiêkszaj¹cych moce wytwórcze energii elektrycznej i ciep³a z wyko- rzystaniem rodzimych zasobów gazu ziemnego.
3. Zapewnienie pokrycia wzrastaj¹cego zapotrzebowania na energiê elektryczn¹. Przewi- dywany sta³y wzrost zapotrzebowania na energiê elektryczn¹ powoduje, i¿ szczególnie
istotnym zagadnieniem staje siê zapewnienie wystarczaj¹cego potencja³u wytwórczego tej energii, z odpowiednim wykorzystaniem krajowych Ÿróde³ pierwotnych. Szczególn¹ rolê w tym zakresie bêdzie nadal odgrywa³ wêgiel brunatny, najtañszy noœnik energii pierwotnej w kraju. Wi¹¿e siê to jednak z koniecznoœci¹ udostêpnienia nowych z³ó¿
tego wêgla i budow¹ nowych mocy w horyzoncie 2025 r. Jednoczeœnie koniecznoœæ wype³nienia wymagañ ekologicznych wed³ug prawodawstwa Unii Europejskiej i zapisów Traktatu Akcesyjnego — dotycz¹cych szczególnie lat 2008—2016, skutkuj¹cych wy- cofaniem z eksploatacji bloków nie spe³niaj¹cych odpowiednich norm — stwarza sytu- acjê zagro¿enia wystarczalnoœci polskiego sektora wytwarzania energii elektrycznej.
Aby do tego nie dopuœciæ potrzebna jest wymiana i budowa nowych mocy wytwórczych.
Wycofywanie z eksploatacji starych Ÿróde³ wytwarzania energii elektrycznej, pracuj¹- cych w oparciu o spalanie wêgla, powinno siê odbywaæ poprzez zastêpowanie tych Ÿróde³ nowoczesnymi jednostkami, wykorzystuj¹cymi wysokosprawne technologie spa- lania wêgla na poziomie maksymalnie mo¿liwym ze wzglêdu na wymagania ekolo- giczne. Wymogi ekologiczne wymuszaj¹ tak¿e wzrost udzia³u elektrowni i elektrocie- p³owni gazowych, odnawialnych Ÿróde³ energii i rozwa¿enie budowy elektrowni j¹- drowych, zgodnie z racjonalnymi wymaganiami zrównowa¿onego rozwoju.
Ze wzglêdu na koniecznoœæ dywersyfikacji noœników energii pierwotnej oraz potrzebê ograniczania emisji gazów cieplarnianych do atmosfery, uzasadnione staje siê wpro- wadzenie do krajowego systemu energetyki j¹drowej, realizacja tego przedsiêwziêcia wymaga jednak uzyskania spo³ecznej akceptacji. Poniewa¿ prognozy wskazuj¹ na po- trzebê pozyskiwania energii elektrycznej z elektrowni j¹drowej w drugim dziesiêcioleciu rozpatrywanego okresu, to bior¹c pod uwagê d³ugoœæ cyklu inwestycyjnego konieczne jest niezw³oczne rozpoczêcie spo³ecznej debaty na ten temat.
4. Utrzymanie znacznego udzia³u krajowej produkcji paliw ciek³ych na rynku oraz poprawa jakoœci paliw ciek³ych. Zdolnoœci wytwarzania paliw ciek³ych przez sektor rafineryjny powinny uwzglêdniaæ wielkoœæ zapotrzebowania na te paliwa. Maj¹c na uwadze d³ugo- terminowe prognozy, przewiduj¹ce zwiêkszenie zapotrzebowania na produkty naftowe;
w d³u¿szej perspektywie konieczne bêd¹ dodatkowe inwestycje, aby zwiêkszyæ zdol- noœci produkcyjne tego sektora, w celu utrzymania lub poprawienia pozycji konku- rencyjnej na europejskim rynku oraz dostosowania produktów do coraz ostrzejszych wymagañ jakoœciowych w zakresie ochrony œrodowiska.
5. Umacnianie lokalnego charakteru zaopatrzenia w ciep³o. Zaopatrzenie w ciep³o ma ze swej natury charakter lokalny, dlatego te¿ w perspektywie do 2025 r. dzia³ania podejmowane w tym obszarze bêd¹ w zasadniczej mierze nale¿eæ do zadañ w³asnych gmin lub zwi¹zków gmin. Natomiast dzia³ania organów pañstwa bêd¹ siê sprowadzaæ do tworzenia ram prawnych, sprzyjaj¹cych racjonalnej gospodarce ciep³em.
3. Zu¿ycie i struktura noœników energii
Zu¿ycie energii pierwotnej w ostatnich latach w Polsce by³o zwi¹zane z realizowanymi programami restrukturyzacyjnymi i modernizacj¹ gospodarki prowadz¹c¹ do spadku jej energoch³onnoœci oraz przejœciowym os³abieniem wzrostu gospodarczego. Zu¿ycie posz- czególnych noœników energii przedstawiono w tabeli 1.
Istotnym wskaŸnikiem rozwoju gospodarczego, zw³aszcza w okresie przemian gospo- darczych ka¿dego kraju, oprócz poziomu zu¿ycia energii pierwotnej i energoch³onnoœci gospodarki jest struktura zu¿ycia paliw pierwotnych.
W latach 1994—2003 udzia³ wêgla kamiennego w strukturze zu¿ycia energii pierwotnej zmala³ o 11%. Spadek udzia³u wêgla kamiennego odbywa³ siê przede wszystkim na rzecz udzia³u ropy naftowej (wzrost z 16% w roku 1994 do 23% w roku 2003) i gazu ziemnego (wzrost z 8% w roku 1994 do 12% w roku 2003).
Struktura zu¿ycia energii pierwotnej w Polsce zasadniczo ró¿ni siê od podobnej struktury w pañstwach nale¿¹cych od wielu lat do Unii Europejskiej. Wysokie krajowe zasoby wêgla kamiennego kszta³tuj¹ wysok¹ pozycjê tego surowca w strukturze energii pierwotnej w Polsce. Pomimo spadku jego udzia³u w strukturze zu¿ycia paliw pierwotnych w latach 1994—2003 o 10%, udzia³ wêgla kamiennego jest nadal znacznie wy¿szy ni¿
w krajach by³ej 15-tki UE.
TABELA1. Zu¿ycie noœników energii w Polsce TABLE1. Consumption of energy carriers in Poland
Noœniki energii J.m. 1994 1995 2000 2001 2002 2003
Wêgiel kamienny tys. ton 104,9 107,8 83,4 84,2 80,4 84,7
Wêgiel brunatny tys. ton 66,0 63,2 59,5 59,5 58,2 60,8
Koks tys. ton 8,3 8,3 5,8 5,0 4,7 5,0
Gaz ziemny
wysokometanowy mln m3 8,6 9,5 10,5 10,9 10,5 11,8
Gaz ziemny
zaazotowany mln m3 2,7 2,9 3,1 3,3 3,3 3,4
Benzyny silnikowe tys. ton 4,7 5,5 5,2 4,7 4,5 4,3
Oleje napêdowe tys. ton 5,8 6,3 6,0 5,7 5,2 5,8
Oleje opa³owe tys. ton 2,9 3,0 4,4 5,3 3,8 3,7
Energia elektryczna GW·h 132,7 136,2 138,8 138,9 137,0 141,6
Ogó³em PJ 4,1 4,2 3,8 3,8 3,8 3,9
ród³o: Polityka energetyczna Polski do 2025 r., informacje statystyczne ARE
Na podstawowe ró¿nice w strukturze zu¿ycia energii pierwotnej w Polsce i dawnej 15-tki Unii Europejskiej wp³ywaj¹:
G ponad czterokrotnie wiêkszy udzia³ zu¿ycia wêgla w Polsce (ok. 62%) ni¿ w UE (15%), G dwukrotnie ni¿szy udzia³ paliw wêglowodorowych w Polsce (ponad 35%) w porównaniu
z UE (63%),
G brak energetyki j¹drowej w Polsce; w UE to œrednio oko³o 16% udzia³u w strukturze paliw pierwotnych.
Polityka energetyczna Polski zmierza do zmiany struktury energii pierwotnej (tab. 2) oraz zmiany struktury finalnej na bardziej wydajn¹ i przyjazn¹ œrodowisku (tab. 3), do- stosowuj¹c je do standardów wystêpuj¹cych w UE.
Struktura docelowa energii pierwotnej powinna zapewniæ niezbêdne bezpieczeñstwo do- staw poprzez maksymalnie mo¿liwe z punktu widzenia ekologii wykorzystanie krajowych
TABELA2. Zmiana struktury energii pierwotnej TABLE2. Changes in the structure of primal energy
Noœniki energii pierwotnej Udzia³ w 2003 r. [%] Udzia³ docelowy w 2025 r. [%]
Wêgiel brunatny 13 9—11
Wêgiel kamienny 48 32—35
Ropa naftowa i produkty ropopochodne 22 24—28
Gaz ziemny 12 19—26
Energia j¹drowa 0 3—4
Energia odnawialna 5 5—8
ród³o: Polityka energetyczna Polski do 2025 r., robocza wersja z 23.09.2004
TABELA3. Zmiana struktury energii finalnej na bardziej wydajn¹ i przyjazn¹ œrodowisku TABLE3. Changes in the structure of final energy to be more efficient and environmentally-friendly
Noœniki energii finalnej Udzia³ obecnie (2003 r.) [%] Udzia³ docelowy (2025 r.) [%]
Wêgiel kamienny (zu¿ycie bezpoœrednie) 29 11—13
Energia odnawialna (zu¿ycie bezpoœrednie) 7 5—7
Produkty naftowe 31 32—39
Paliwa gazowe 15 16—21
Energia elektryczna 14 17—20
Ciep³o sieciowe 13 9—10
ród³o: Polityka energetyczna Polski do 2025 r., robocza wersja z 23.09.2004
zasobów wêgla kamiennego i brunatnego, wiêksz¹ dywersyfikacjê i wy¿sz¹ produktyw- noœci¹ noœników oraz jednoczeœnie uzyskanie struktury bardziej przyjaznej œrodowisku przez zwiêkszenie udzia³u szlachetnych noœników energii, jakimi s¹ paliwa wêglowodorowe i energia odnawialna, a tak¿e j¹drowa jako opcja zmniejszaj¹ca problemy sprostania wyma- ganiom Protoko³u z Kioto. Struktura ta jest jednoczeœnie mo¿liwa do osi¹gniêcia w œwietle wyników prognoz rozwoju sektora energetycznego Polski. Oko³o roku 2015 cel ten po- winien byæ zweryfikowany pod wzglêdem mo¿liwoœci ekonomiczno-finansowych z uw- zglêdnieniem rozwoju nowych technologii energetycznych.
Zmiana struktury energii finalnej umo¿liwi uzyskanie wy¿szej produktywnoœci energii finalnej poprzez zwiêkszenie udzia³u jej szlachetnych noœników, a wiêc produktów naf- towych w sektorze transportu i przemyœle przetwórczym, energii elektrycznej i paliw gazowych w przemyœle przetwórczym i bytowo-komunalnym. U³atwi tak¿e wype³nienie zobowi¹zañ ekologicznych poprzez obni¿enie poziomu emisji zanieczyszczeñ do atmosfery przez tzw. Ÿród³a niskie, spalaj¹ce wêgiel bezpoœrednio w kot³ach i piecach domowych.
Jednoczeœnie umo¿liwi uzyskanie optymalnych kosztów zaopatrzenia w kraju w energiê finaln¹ dla przewidywanych scenariuszy rozwoju prognoz cen noœników energii.
Porównuj¹c struktury zu¿ycia paliw pierwotnych w Polsce i w UE mo¿na wyci¹gn¹æ nastêpuj¹ce wnioski:
1. W zu¿yciu noœników energii pierwotnej mo¿na odnotowaæ trendy, które prawdopodobnie bêd¹ wystêpowa³y w przysz³ych latach, przy czym mo¿na wyró¿niæ dwie grupy noœ- ników o ró¿nym trendzie zu¿ycia:
G pierwsza grupa to paliwa sta³e (wêgiel kamienny, wêgiel brunatny, drewno) — wykazuj¹ce ogólnie trend malej¹cy, przy czym obserwujemy spadek dla wêgla kamiennego, a wzrost zu¿ycia drewna i torfu,
G druga grupa noœników to: ropa naftowa, gaz ziemny, z zaobserwowanym wyraŸnym wzrostem zu¿ycia obu noœników.
2. Zmiany poziomu zu¿ycia noœników energii s¹ skutkiem zmian zachodz¹cych w gos- podarce, kszta³towanych zgodnie z realizowan¹ polityk¹ energetyczn¹ pañstwa.
3. Produktywnoœæ wymienionych noœników, mierzona uzyskiwan¹ wielkoœci¹ PKB na jednostkê energii, systematycznie roœnie, jakkolwiek produktywnoœæ ta w porównaniu ze œredni¹ w krajach UE jest stosunkowo niska. Podstawowym czynnikiem jest w dalszym ci¹gu niska efektywnoœæ systemu gospodarczego.
4. Na podstawie porównywania produktywnoœci energii w Polsce w stosunku do krajów UE mo¿na oceniæ, ¿e istniej¹ szanse na wzrost PKB, bez wyraŸnego zwiêkszania zu¿ycia energii (pod warunkiem ci¹g³ego inwestowania w oszczêdzanie energii).
5. Obecna struktura i poziom rozwoju gospodarki w Polsce, a tak¿e struktura zu¿ycia noœników energii pierwotnej odbiegaj¹ od wystêpuj¹cych w dawnych krajach 15-tki UE.
Zu¿ycie wêgla kamiennego w latach 1990—2003 zmniejszy³o siê odpowiednio ze 119 926 tys. ton do 82 817 tys. ton.
Najwiêkszy udzia³ w krajowym zu¿yciu wêgla kamiennego posiadaj¹ elektrownie i elektrociep³ownie zawodowe (52%). Istotny jest udzia³ w krajowym zu¿yciu odbiorców
„pozosta³ych”, obejmuj¹cych gospodarstwa domowe, ciep³ownie, przemys³ i inne dzia³y (27%), maj¹ koksownie (15%) oraz przedsiêbiorstwa elektroenergetyki przemys³owej (6%).
£¹czna zdolnoœæ produkcyjna 40 kopalñ w 2003 r. wynios³a 102,6 mln ton. Zdolnoœci produkcyjne wêgla energetycznego wynosz¹ oko³o 86,2 mln ton, natomiast zdolnoœci pro- dukcyjne wêgla koksuj¹cego oko³o 16,4 mln ton.
Produkcja energii elektrycznej w latach 1994—2003 pokrywa³a krajowe zapotrzebo- wanie na moc i energiê i wynios³a 135,3 TW·h w roku 1994 oraz 151,8 TW·h w roku 2003.
Saldo importowo-eksportowe by³o w tych latach ujemne.
TABELA4. Prognoza zu¿ycia energii pierwotnej w latach 2010—2030 [mln ton, %] w UE (UE-25) TABLE4. Prognosis of primal energy consumption between 2010 and 2030 [mln tons, %] in EU
Lata
Zu¿ycie/Struktura
ogó³em wêgiel ropa
naftowa
gaz ziemny
energia
j¹drowa inne
2010 2550
100
347 0 13 6
, ,
935 0 36 7
, ,
728 0 28 5
, ,
350 0 13 7
, ,
190 0 7 5
, ,
2020 2705
100
360 0 13 3
, ,
968 0 35 8
, ,
854 0 31 6
, ,
306 0 11 3
, ,
217 0 8 0
, ,
2030 2808
100
423 0 15 1
, ,
978 0 34 8
, ,
900 0 32 1
, ,
264 0 9 4
, ,
243 0 8 6
, ,
ród³o: „Polityka energetyczna Polski do 2025 roku”, Materia³y niepublikowane, robocza wersja z 5.08.2004, 23.09.04, 15.12.2004
TABELA5. Prognoza produkcji energii elektrycznej w UE w latach 2010—2030 [TW·h, %]
wed³ug Ÿróde³ energii pierwotnej
TABLE5. Prognosis of electric energy production in EU between 2010 and 2030 (TW·h, %) according to primal energy sources
Lata
Zu¿ycie Ogó³em Wêgiel Ropa
naftowa Gaz ziemny Energia
j¹drowa Pozosta³e
2010 3431
100
703 20 5,
99 2 9,
1081 31 5,
954 27 8,
594 17 3,
2020 3998
100
861 21 6,
76 1 9,
1523 38 2,
834 20 9,
694 17 4,
2030 4477
100
1196 26 7,
90 2 0,
1634 36 5,
767 17 1,
792 17 7,
ród³o: „Polityka energetyczna Polski do 2025 roku”, Materia³y niepublikowane, robocza wersja z 5.08.2004, 23.09.04, 15.12.2004
Zu¿ycie na potrzeby w³asne, tj. tylko do produkcji energii elektrycznej, odniesione do zu¿ycia globalnego zwiêkszy³o siê z 6,93 % w roku 1994 do 8,7% w roku 2003. Natomiast zu¿ycie to odniesione do produkcji zwiêkszy³o siê odpowiednio z 6,43 do 7,89%. W tym okresie przewaga eksportu nad importem wzros³a z 2,68 TW·h w roku 1994 do 10,2 TW·h w 2003 r.
Szczyt sprzeda¿y i zu¿ycia ciep³a wyst¹pi³ w roku 1996 z uwagi na surow¹ zimê, zaœ znacz¹cy spadek sprzeda¿y w roku 2000 spowodowany by³ ³agodn¹ zim¹.
Ogóln¹ tendencj¹ jest spadek zu¿ycia ciep³a sieciowego w latach 1995—2002 z 420,8 PJ do 351,4 PJ, w œredniorocznym tempie 2,3%.
Dominuj¹cym paliwem dla elektrowni i elektrociep³owni jest wêgiel kamienny i bru- natny, a dla ciep³owni tylko wêgiel kamienny.
Dla elektrowni i elektrociep³owni udzia³ wêgla w zu¿yciu paliw wyniós³ w 1995 r.
98,2%, a w roku 2002 zmala³ do 95,68%. Wzrós³ znacz¹co udzia³ gazu odpowiednio z 0,17%
do 1,75%, udzia³ paliw odnawialnych z 0,09% do 0,59%; udzia³ energii wodnej praktycznie nie uleg³ zmianie: 0,44% w roku 1995 i 0,54% w roku 2002.
W przypadku ciep³owni udzia³ wêgla mala³ szybciej: z 95,34% w roku 1995 do 88,92%
w roku 2002 na rzecz gazu ziemnego, którego udzia³ wynosi³ odpowiednio: 0,83 i 6,79%, udzia³ paliw odnawialnych wzrós³ z 0,16 do 0,46% (odpowiednio w roku 1994 i 2002), udzia³ oleju opa³owego oscylowa³ wokó³ 4%.
4. Wielkoœæ i rodzaje zapasów paliw
Ró¿nice w iloœci poszczególnych paliw w zasobach krajowych i w dostêpie do nich, jak równie¿ odmienne formy przechowywania zapasów tych paliw, wymagaj¹ zró¿nicowanego podejœcia. Podstawowym kierunkiem dzia³ania jest zagwarantowanie ci¹g³oœci funkcjono- wania polskiej gospodarki w razie wyst¹pienia przerw w dostawach na rynek któregoœ z rodzajów paliw.
Paliwa ciek³e s¹ jedynym obszarem, w którym Unia Europejska wprowadzi³a obowi¹- zek utrzymywania minimalnych zapasów. Kwestie tê reguluje dyrektywa z roku 1968 nr 68/414/EC, nak³adaj¹ca na kraje cz³onkowskie Wspólnoty Europejskiej obowi¹zek utrzy- mywania minimalnych zapasów ropy naftowej i produktów naftowych.
W ramach negocjacji z Uni¹ Europejsk¹ w obszarze ENERGIA Polska otrzyma³a zgodê na okres przejœciowy do koñca roku 2008 dla osi¹gniêcia wymaganego ustawodawstwem unijnym poziomu 90-dniowych zapasów paliw ciek³ych. W ci¹gu tego okresu Polska zobowi¹za³a siê do systematycznej rozbudowy zapasów paliw ciek³ych zgodnie z nastêpu- j¹cym harmonogramem:
G 31.12.2002 — 50 dni, G 31.12.2003 — 58 dni, G 31.12.2004 — 65 dni,
G 31.12.2005 — 72 dni, G 31.12.2006 — 80 dni, G 31.12.2007 — 87 dni, G 31.12.2008 — 90 dni.
Do koñca roku 2003 w systemie zapasów paliw ciek³ych zgromadzono 2,3 mln m3. Struktura zapasów (obowi¹zkowych i gospodarczych) przedstawia³a siê nastêpuj¹co:
G 30,55% — utrzymywano w produkcie gotowym, G 1,61% — utrzymywano w pó³produktach,
G 67,92% — utrzymywano pod postaci¹ ropy naftowej.
Uwzglêdniaj¹c poziom dziennego zu¿ycia paliw ciek³ych w roku 2002 okreœlony w Ob- wieszczeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Spo³ecznej z dnia 12 marca 2003 r., zgromadzone zapasy obowi¹zkowe przemys³u naftowego zabezpieczaj¹ 37,15 dni krajo- wego zu¿ycia, w tym:
G w grupie pierwszej (benzyny silnikowe) — 38,1 dni, G w grupie drugiej (oleje napêdowe) — 35,8 dnia, G w grupie trzeciej (oleje opa³owe) — 37,7 dni.
Harmonogram rozbudowy zapasów paliw ciek³ych ujêty w wymienionym rozporz¹- dzeniu Ministra Gospodarki zak³ada natomiast poziom zapasów obowi¹zkowych sektora naftowego w koñcu roku 2003 na 44 dni œredniej dziennej wewnêtrznej konsumpcji, co oznacza blisko siedmiodniowe opóŸnienie.
Kwestia zapasów gazu ziemnego, w odró¿nieniu od paliw ciek³ych, nie jest w Polsce regulowana przepisami prawa.
Obecnie pojemnoœci magazynowe s³u¿¹ zaspokajaniu krótkotrwa³ych, du¿ych nierów- nomiernoœci w poborze gazu, pozwalaj¹ na zapewnienie mo¿liwoœci utrzymania dostaw
TABELA6. Stan zapasów [tys. m3] TABLE6. Stock balance [tys. m3]
Grupa paliw1
Zapasy obowi¹zkowe paliw ciek³ych Rezerwy pañstwowe
w ropie (w przeliczeniu na
produkty gotowe)
Ogó³em produkt
gotowy
w ropie w pó³produkt.
razem w przeliczeniu
na produkty gotowe
Grupa I 248,38 311,85 42,62 602,86 199,99 802,85
Grupa II 244,06 332,21 16,88 593,15 257,96 851,11
Grupa III 194,68 244,62 28,93 468,23 179,14 647,37
Razem 687,13 888,68 88,43 1 664,24 637,09 2 301,33
1 Grupa I — benzyny silnikowe, benzyny lotnicze; grupa II — oleje napêdowe, materia³y pêdne na bazie nafty; grupa III — oleje opa³owe.
ród³o: Polityka energetyczna Polski do 2025 r.
gazu podczas awarii (KPMG Mogilno) oraz na pokrywanie d³ugotrwa³ych znacznych zapo- trzebowañ w okresach jesienno-zimowych (PMG Wierzchowice, PMG Husów).
Jednoczeœnie zbiorniki PMG zapewniaj¹:
G rezerwê dyspozycyjn¹ (nadwy¿kê wydajnoœci zapewniaj¹c¹ elastyczne pokrywanie nie- równomiernoœci odbioru gazu) w nieprzewidywalnych awariach pojedynczych obiektów gazowniczych w systemie przesy³owym,
G rezerwy bilansowe (na wypadek: wyst¹pienia awarii w innym zbiorniku, wyst¹pienia sytuacji kryzysowych zwi¹zanych z importem gazu, wyst¹pienia anomalii tempera- turowych) przyjêto, i¿ rezerwa bilansowa PGNiG wynosi oko³o 10% ponad pojemnoœci magazynowe wynikaj¹ce z potrzeb regulacji.
Obecne zdolnoœci magazynowe gazu ziemnego w Polsce wynosz¹ 1,5 mld m3.
Pojemnoœci magazynowe gazoci¹gów tzw. linepack s¹ w Polsce niewielkie, rzêdu kilku milionów metrów szeœciennych, s¹ monitorowane na bie¿¹co, zwykle w odstêpach 2—3-godzinnych i raportowane co 24 godziny. S¹ wykorzystywane do bilansowania opera- cyjnego.
Obecnie rozbudowywane s¹ magazyny gazu: PMG Wierzchowice i PMG Mogilno.
Pierwszy z nich zosta³ utworzony na bazie wyeksploatowanego z³o¿a gazu z roku 1995.
Pojemnoœæ czynna magazynu wynosi obecnie 0,4 mld m3. Rozbudowa PMG Wierzchowice trwa natomiast od roku 2000 i zosta³a podzielona na dwa etapy:
G I etap — 1,2 mld nm3pojemnoœci czynnej, G II etap — 3,5 mld nm3pojemnoœci czynnej.
£¹czne nak³ady inwestycyjne na realizacjê pierwszego etapu, tj. uzyskanie pojemnoœci czynnej magazynu 1,2 mld nm3, wynosz¹ 916 mln z³ (nowe odwierty, przy³¹cza, czêœæ napowierzchniowa i poduszka gazowa).
Obecna samowystarczalnoœæ Polski w zakresie wêgla kamiennego i brunatnego oraz postêpuj¹ca liberalizacja rynku energii elektrycznej, zarówno w skali krajowej, jak i w szer- szym kontekœcie UE, przyczyni siê w przysz³oœci do zmniejszenia znaczenia zapasów wêgla jako œrodka wspieraj¹cego bezpieczeñstwo dostaw energii elektrycznej, przesuwaj¹c akcent na wzrost efektywnoœci energetycznej, synchronizacjê systemów energetycznych, rozbu- dowê po³¹czeñ miêdzysystemowych oraz wzmocnienie stosowania zasady TPA w odnie- sieniu do sieci krajowej, jak te¿ po³¹czeñ miêdzysystemowych. Jednoczeœnie konieczna jest zmiana regulacji prawnych, w celu umo¿liwienia przedsiêbiorstwom energetycznym zajmuj¹cym siê wytwarzaniem energii elektrycznej i ciep³a samodzielnego opracowywania strategii tworzenia niezbêdnych zapasów paliw, gwarantuj¹cych bezpieczeñstwo produkcji i dostaw energii, przy pozostawieniu przy wytwórcach odpowiedzialnoœci za ci¹g³oœæ i jakoœæ dostaw.
5. Zale¿noœci od Ÿróde³ zewnêtrznych
Polska jest znacz¹cym producentem noœników energii pierwotnej. W strukturze pozy- skiwanych paliw w Polsce pozycjê dominuj¹c¹ zajmuje nadal wêgiel kamienny. Jego z³o¿a wystêpuj¹ w trzech zag³êbiach:
1. W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym (GZW) wystêpuje 79,8% udokumentowanych zasobów bilansowych wêgla kamiennego, o pe³nej gamie typów technologicznych, od wêgla energetycznego typu 31 po antracyt. Œrednie zawartoœci popio³u wahaj¹ siê od 11 do 17%, a siarki ca³kowitej od 0,59 do 2,3%. Wed³ug stanu na koniec 2002 r.
zasoby wêgla kamiennego w GZW przedstawia³y siê nastêpuj¹co:
1) zasoby geologiczne bilansowe: 34 826 mln t, w tym zasoby:
a) z³ó¿ zagospodarowanych: 15 284 mln t, b) z³ó¿ niezagospodarowanych: 19 476 mln t, c) z³ó¿, których eksploatacji zaniechano: 66 mln t, 2) zasoby przemys³owe: 7045 mln t, w tym zasoby:
a) z³ó¿ zagospodarowanych: 7 041 mln t, b) z³ó¿ niezagospodarowanych: 4 mln t,
3) zasoby geologiczne pozabilansowe grupy „a”: 10 780 mln t, 4) zasoby geologiczne pozabilansowe grupy „b”: 11 415 mln t.
2. W Lubelskim Zag³êbiu Wêglowym (LZW) wystêpuje wêgiel kamienny typu od 31 do 34.
Zawartoœæ popio³u wynosi œrednio 14,63%, a zawartoœæ siarki ca³kowitej waha siê od 1,21 do 1,46%. Wed³ug stanu na koniec 2002 r. zasoby wêgla kamiennego w LZW przedstawia³y siê nastêpuj¹co:
1) zasoby geologiczne bilansowe: 9 259 mln t, w tym zasoby:
a) z³ó¿ zagospodarowanych: 604 mln t, b) z³ó¿ niezagospodarowanych: 8 655 mln t, 2) zasoby przemys³owe: 334 mln t, w tym zasoby:
a) z³ó¿ zagospodarowanych: 330 mln t, b) z³ó¿ niezagospodarowanych: 4 mln t,
3) zasoby geologiczne pozabilansowe grupy „a”: 6 856 mln t, 4) zasoby geologiczne pozabilansowe grupy „b”: 62 mln t.
3. Na obszarze Dolnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (DZW) w 2000 r. zakoñczono wy- dobycie wêgla. Zasoby odpowiadaj¹ce parametrom bilansowym, w obszarach zanie- chanych, oszacowane zosta³y na 369 mln t. Zasoby te w bilansie zasobów kopalin traktowane s¹ jako zasoby pozabilansowe.
Na koniec 2002 r. ³¹czna iloœæ zasobów operatywnych w Polsce zosta³a oszacowana na oko³o 5 mld ton. Ponad po³owê tych zasobów stanowi¹ zasoby uznane za ³atwodostêpne.
Wiêkszoœæ zasobów operatywnych stanowi¹ zasoby wêgla energetycznego. Dotyczy to w szczególnoœci kopalñ Katowickiego Holdingu Wêglowego S.A. oraz kopalñ Kompanii Wêglowej S.A. Zasoby wêgla koksowego stanowi¹ zdecydowan¹ wiêkszoœæ zasobów ko- palñ Jastrzêbskiej Spó³ki Wêglowej S.A.
Z³o¿a wêgla brunatnego w Polsce zwi¹zane s¹ z wêglonoœnymi osadami trzeciorzê- dowymi rozwiniêtymi na rozleg³ych obszarach Ni¿u Polskiego. Zasiêg zalegania pok³adów wêgla brunatnego zbadany zosta³ tysi¹cami wierceñ. G³ówne z³o¿a o najwiêkszych zasobach grupuj¹ siê w zachodniej i œrodkowej czêœci kraju.
Zasoby z³ó¿ w istniej¹cych zag³êbiach górniczych wynosz¹ oko³o 2,5 mld t. Dalsz¹ rezerwê zasobow¹ stanowi 113 z³ó¿ o zasobach perspektywicznych z ca³kowitymi zasobami geologicznymi wynosz¹cymi oko³o 60 mld t oraz szacowane na oko³o 140 mld t zasoby prawdopodobne. Zasoby te stanowi¹ generalnie wêgle przydatne do wykorzystania ener- getycznego.
W Polsce, dziêki korzystnym warunkom górniczo-geologicznym oraz wysokiej technice wydobycia i dobrej wydajnoœci pracy, kopalnie odkrywkowe pozyskuj¹ wêgiel brunatny po znacznie ni¿szych kosztach w przeliczeniu na wartoœæ opa³ow¹ w porównaniu z innymi noœnikami energii. Œrednio ceny ciep³a zawartego w wêglu brunatnym s¹ o oko³o 30% ni¿sze ni¿ w wêglu kamiennym. Tak wiêc wêgiel brunatny jest i bêdzie w daj¹cej siê przewidzieæ perspektywie Ÿród³em najtañszej energii elektrycznej w Polsce.
Dzia³alnoœæ kopalñ wêgla brunatnego powoduje niew¹tpliwe czasowe lub trwa³e naru- szenie powierzchni terenu, zmiany w systemie wód powierzchniowych i podziemnych, lokalne zanieczyszczenie powietrza oraz ha³as. Przejmowanie i u¿ytkowanie terenów pod dzia³alnoœæ górnicz¹ powoduje znacz¹ce w wydobyciu wêgla koszty, a wiêc d¹¿y siê do ograniczenia przejmowania terenów i skracania okresów ich u¿ytkowania. Obowi¹zuje równie¿ zasada, ¿e po okresie udostêpnienia z³o¿a kopalnie mog¹ przejmowaæ rocznie nie wiêcej nowych terenów ni¿ oddanych do rekultywacji, która jest prowadzona zgodnie z wymaganiami w³adz lokalnych w kierunku rolnym, leœnym lub specjalnym.
TABELA7. Struktura zasobów wêgla kamiennego wed³ug stanu na koniec 2002 r.
TABLE7. Structure of coal resources according to the result at the end of 2002
Spó³ka
Zasoby [mln t]
bilansowe przemys³owe operatywne ³atwodostêpne3
JSW S.A. 1 230 420 262 218
KHW S.A.1 2 775 1 116 769 510
KW S.A. 10 106 4 861 3 365 1 755
Kopalnie samodzielne2 1 391 837 637 260
Razem 15 502 7 233 5 033 2 743
1 Obejmuje równie¿ KWK Kazimierz Juliusz Sp z o.o.
2 Obejmuje ZGE Sobieski-Jaworzno III Sp z o.o., KWK Budryk S.A., LW Bogdanka S.A.
3 Zasoby ³atwodostêpne — zasoby operatywne czynne (na poziomach czynnych i w budowie) oraz nieudo- stêpnione do g³êbokoœci 1000 m, o mi¹¿szoœci pok³adu powy¿ej 150 m zalegaj¹cego poza filarami ochronnymi.
ród³o: „Zestawienie zasobów wêgla kamiennego w kopalniach czynnych”, stan na 31.12.2002, System IGZOP/M, ARP S.A. O/Katowice
Krajowe wydobycie gazu ziemnego pokrywa 1/3 zapotrzebowania. Wydobycie uzupe³- nia³y dostawy z importu, g³ównie z Rosji.
Przy obecnym poziomie wydobycia zasoby gazu ziemnego wystarcz¹ na oko³o 30 lat.
Udokumentowane z³o¿a gazu ziemnego w Polsce oceniane s¹ na oko³o 120 mld m3(w prze- liczeniu na gaz o wartoœci opa³owej 34,3 MJ/m3). Zak³ada siê, ¿e wyczerpywanie istnie- j¹cych zasobów bêdzie w przysz³oœci kompensowane nowo udokumentowanymi i za- gospodarowanymi z³o¿ami, co ustabilizuje krajowe wydobycie na obecnym poziomie oko³o 4 mld m3. Perspektywy odkrycia nowych zasobów istniej¹ przede wszystkim na Ni¿u Polskim (zasoby prognostyczne okreœla siê tu na ok. 650 mld m3). Na tym samym obszarze, gdzie odkryto ropê naftow¹, tzn. na Szelfie Ba³tyckim, wed³ug „Petrobaltic” rozpoznano z³o¿a na oko³o 10 mld m3(ich stan nie jest uwzglêdniany w BZKiWP). Ca³kowite zasoby na Szelfie szacowane s¹ na oko³o 100 mld m3.
Zgodnie ze „Strategi¹ rozwoju Polskiego Górnictwa Naftowego do 2022 r.” przyjêt¹ przez PGNiG S.A. w czerwcu 2003 r., realizuje siê prace poszukiwawcze i inwestycyjne zmierzaj¹ce do zwiêkszenia wydobycia gazu ziemnego do poziomu oko³o 5,5—6 mld m3 w przeliczeniu na gaz wysokometanowy pocz¹wszy od 2007 r.
Dla osi¹gniêcia tych celów w 2003 r. zwiêkszono nak³ady na zagospodarowanie z³ó¿ do eksploatacji, które wynosz¹ 240 mln z³, co stanowi wzrost o ponad 30% w stosunku do nak³adów z 2002 r.
Zapotrzebowanie krajowe na ropê naftow¹ pokrywane by³o przede wszystkim poprzez import. Krajowa produkcja ropy naftowej w ostatnich latach nie przekracza³a 1 mln ton rocznie i stanowi³a nie wiêcej ni¿ 4% krajowego zapotrzebowania.
Najwiêksze pok³ady l¹dowe ropy naftowej (9,3 mln t) znajduj¹ siê w z³o¿u Barnówko–
–Mostno–Buszewo (BMB). Pozytywne rezultaty daj¹ efekty eksploatacji z³ó¿ na Szelfie Ba³tyckim, gdzie — wed³ug Przedsiêbiorstwa Poszukiwañ i Eksploatacji Ropy i Gazu
„Petrobaltic” — ³¹czne udokumentowane zasoby wynosz¹ oko³o 10,6 mln t.
Ca³kowite zasoby ropy naftowej na Szelfie szacowane s¹ na oko³o 176,5 mln t. Szacuje siê wzrost wydobycia tego surowca na obszarze l¹dowym do oko³o 600 tys. t/rok, a na Szelfie — do 500—600 tys. t/rok.
Zapotrzebowanie na ropê naftow¹ pokrywane by³o przede wszystkim w drodze importu.
Tabela 8. Wydobycie gazu ziemnego Table 8. Earth gas output
Lata Wysokometanowy Zaazotowany Razem
2002 r. 1 719 mln m3 2 316,6 mln m3 4 035,6 mln m3
2003 r. 1 731 mln m3 2 327,5 mln m3 4 058,5 mln m3
ród³o: Polityka energetyczna Polski do 2025 r.
Wystarczalnoœæ Ÿróde³ dostaw mo¿na oceniaæ zarówno na podstawie zasobów w z³o¿ach, jak równie¿ wielkoœci potencja³u produkcyjnego i przesy³owego noœników energii.
W sektorze paliw ciek³ych wystarczalnoœæ Ÿróde³ dostaw nale¿y oceniaæ z punktu widzenia infrastruktury produkcyjnej, przesy³owej i magazynowej. Na infrastrukturê tech- niczn¹ sektora paliw ciek³ych sk³ada siê:
a) 7 rafinerii ropy naftowej o ca³kowitej zdolnoœci przeróbczej w wysokoœci oko³o 23,7 mln t, w tym:
G PKN ORLEN S.A. — 17,8 mln t ropy rocznie, G Grupa Lotos S.A. — 4,5 mln t ropy rocznie,
G rafinerie Jedlicze, Trzebinia, Czechowice, Jas³o i Glimar (w upad³oœci) — 1,4 mln t ropy rocznie,
b) ruroci¹gi paliwowe pozwalaj¹ce na transport paliw produkowanych przez PKN Orlen, których w³aœcicielem jest PERN S.A. (kierunek: Rejowiec, Emilianów, Boronowo) oraz stanowi¹ce w³asnoœæ PKN ORLEN S.A. (kierunek: IKS Solino, Ostrów Wlkp.) o zdolnoœci przesy³owej oko³o 7 mln t paliw (benzyn, olejów napêdowych) rocznie, c) infrastrukturê magazynow¹:
G 21 baz paliwowych nale¿¹cych do Naftobazy Sp z o.o., rozlokowanych na terenie ca³ego kraju, o ³¹cznej pojemnoœci 1600 tys. m3, przy czym zró¿nicowanie posz- czególnych baz wynosi od 10 000 do 290 000 m3,
G bazy magazynowe nale¿¹ce do PERN S.A. o ³¹cznej pojemnoœci 2 382 tys. m3, w tym w Adamowie (382 tys. m3), P³ocku (1100 tys. m3) i Gdañsku (900 tys. m3),
d) tabor cystern kolejowych do przewozu m.in. ropy naftowej, produktów ropopochodnych, gazów skroplonych, chemikaliów itp. Sk³ada siê z ponad 11 tysiêcy ró¿nego typu wagonów o ró¿nych pojemnoœciach. W³aœcicielem taboru jest DEC Sp. z o.o.
Generalnie stan infrastruktury technicznej w zakresie produkcji i magazynowania nale¿y uznaæ za dobry zarówno z punktu widzenia pokrycia obecnego zapotrzebowania na prod- ukcjê, transport i magazynowanie ropy i produktów naftowych, jak i stanu technicznego tych instalacji.
Wiêkszoœæ przedsiêbiorstw naftowych przeprowadza niemal w trybie ci¹g³ym moderni- zacjê urz¹dzeñ i instalacji maj¹c¹ na celu zapewnienie odpowiedniej sprawnoœci funk- cjonowania oraz spe³nienie wymagañ i norm œrodowiskowych odnosz¹cych siê zarówno do produkcji paliw ciek³ych, jak te¿ ich transportu i magazynowania.
6. Ochrona œrodowiska
G³ównym Ÿród³em zanieczyszczenia powietrza w Polsce jest spalanie wêgla w elek- trowniach, elektrociep³owniach, przemyœle oraz ciep³owniach lokalnych czy te¿ piecach do ogrzewania. Trzeba tak¿e zwróciæ uwagê na dynamicznie rozwijaj¹cy siê ruch samo- chodowy szczególnie na terenach zurbanizowanych. Emisji dwutlenku wêgla, dwutlenku
siarki i py³u do powietrza ma swoje podstawowe Ÿród³o w podsektorze energii. Górnictwo wêgla kamiennego i brunatnego powoduje zmiany w krajobrazie i szkody materialne w te- renie oraz niekorzystnie wp³ywa na jakoœæ wód. St¹d te¿ podstawowym kierunkiem dzia³añ maj¹cych na celu zmniejszenie oddzia³ywania sektora energetycznego na œrodowisko natu- ralne bêdzie wprowadzanie nowych rozwi¹zañ technologicznych, zmiana struktury noœ- ników energii, stosowanie paliw bardziej przyjaznych œrodowisku, wprowadzanie mecha- nizmów ekonomicznych, u³atwiaj¹cych dostosowanie siê do coraz bardziej rygorystycznych wymagañ ekologicznych. Na zmniejszenie obci¹¿eñ œrodowiska bêdzie mia³ równie¿ wp³yw postêp w zakresie efektywnoœci energetycznej.
Prawie wszystkie prowadz¹ce wydobycie kopalnie wêgla kamiennego w Polsce znajduj¹ siê na terenie Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego.
Formami negatywnych wp³ywów na œrodowisko s¹:
G zmiana warunków wodnych,
G zrzutu s³onych wód kopalnianych do rzek, G deformacja powierzchni,
G drgania wywo³ane wstrz¹sami górniczymi.
Oczekuje siê, i¿ dzia³alnoœæ wydobywcza prowadzona zgodnie z wymaganiami Unii Europejskiej bêdzie mia³a na uwadze wymierne ³agodzenie i ograniczanie niekorzy- stnego oddzia³ywania na œrodowisko. W zwi¹zku z tym kluczowego znaczenia nabie- ra problem przywracania terenom zdegradowanym dzia³alnoœci¹ górnicz¹ zarówno stanu zgodnego z wymogami i standardami, jak równie¿ walorów u¿ytkowych i krajobra- zowych.
Priorytetowymi przedsiêwziêciami i zadaniami proekologicznymi w najbli¿szych latach bêd¹:
G zmniejszanie oddzia³ywania odprowadzanych œcieków na wody powierzchniowe (w szczególnoœci w zakresie wód o ponadnormatywnym zasoleniu pochodz¹cych z odwadniania zak³adów górniczych),
G ograniczanie iloœci wytwarzanych odpadów górniczych wraz z kontynuacj¹ mo¿liwie maksymalnego ich zagospodarowania na powierzchni i w wyrobiskach podziemnych kopalñ,
G redukcja emisji py³owo-gazowej do atmosfery (w tym zmniejszenie emisji gazów cie- plarnianych),
G likwidacja Ÿróde³ nadmiernego poziomu ha³asu emitowanego do œrodowiska,
G zwiêkszanie frontu prac rekultywacyjnych i zagospodarowania sk³adowisk odpadów powêglowych oraz innych terenów i gruntów zdegradowanych dzia³alnoœci¹ górnicz¹, G intensyfikacja napraw obiektów infrastruktury naziemnej i podziemnej; mostów, wia-
duktów, dróg, linii kolejowych oraz obiektów kubaturowych sektora pañstwowego, samorz¹dowego i prywatnego — uszkodzonych wp³ywami eksploatacji górniczej.
G³ówne problemy zwi¹zane z ochron¹ œrodowiska w sektorze energii dotycz¹:
G spe³nienia zaostrzonych norm w zakresie emisji do powietrza takich zanieczyszczeñ, jak: dwutlenek siarki, tlenki azotu oraz py³y, zgodnie z postanowieniami Dyrektywy
2001/80/WE w sprawie ograniczenia emisji do powietrza gazów cieplarnianych i metali ciê¿kich z procesów spalania paliw,
G racjonalnego gospodarowania wod¹ i zrzutu zasolonych wód w górnictwie, G rekultywacji terenów powydobywczych w górnictwie wêgla,
G zagospodarowania odpadów paleniskowych.
Sektor paliw i energii ma znacz¹cy wp³yw na zanieczyszczenie powietrza. W roku 2001 udzia³ energetyki zawodowej stanowi³ w ca³kowitej emisji dwutlenku siarki 49,2%, w emisji dwutlenku azotu 30,1%, a w emisji py³ów 11,8%. W tym samym czasie udzia³ energetyki przemys³owej stanowi³ w emisji dwutlenku siarki 20,8%, w emisji dwutlenku azotu 10,7%, a w emisji py³ów 5%.
Procesy spalania w sektorze produkcji i transformacji energii s¹ równie¿ Ÿród³em emisji metali ciê¿kich, w tym 44% o³owiu, 14,3% niklu, 11,9% chromu i 11,8% arsenu, niebez- piecznych dla zdrowia ludzi i zwierz¹t. Udzia³ trwa³ych zanieczyszczeñ organicznych z procesów spalania w sektorze produkcji i transformacji energii jest nieznaczny i stanowi³ w 2001 r. 1,6% ca³kowitej emisji dioksyn i furanów i 0,1% emisji wielopierœcieniowych wêglowodorów aromatycznych.
Sektor energii jest g³ównym Ÿród³em emisji gazów cieplarnianych, a jego udzia³ w emisji podstawowego gazu cieplarnianego, jakim jest dwutlenek wêgla, stanowi³ w 2001 r.
96,6%.
Energetyka spala w zasadzie z³ej jakoœci wêgiel i nie mo¿na w tym zakresie liczyæ na poprawê ze wzglêdu na stosowane urz¹dzenia. Ze wzglêdu na u¿ytkowanie wêgli o niskiej jakoœci, œrodowisko naturalne ponosi pokaŸne straty. Straty te wynikaj¹ nie tylko z tytu³u zwiêkszonej emisji py³ów, siarki i szkodliwych gazów zawieraj¹cych tak¿e pary pierwiast- ków œladowych, ale równie¿ ze wzglêdu na koniecznoœæ sk³adowania i zagospodarowania sta³ych produktów spalania. Jakoœæ wêgla ma tak¿e istotny wp³yw na wielkoœæ nak³adów inwestycyjnych, które musz¹ zostaæ poniesione na budowê kot³ów energetycznych opa- lanych wêglem kamiennym. Stwierdzenia te s¹ bardzo istotne ze wzglêdu na przewidywan¹ wymianê w polskiej energetyce oko³o 11 GW zainstalowanej masy (Soliñski 2004). Roz- s¹dek nakazuje, aby te nowe moce produkcyjne by³y oparte na instalacjach energetycznych zaprojektowanych na paliwa wêglowe o bardzo wysokiej jakoœci, które jest w stanie dos- tarczyæ polskie górnictwo. Wydaje siê, i¿ konieczna jest ich sukcesywna wymiana, bo inaczej nie bêdzie mo¿liwe sprostanie wymogom w zakresie norm emisji.
Emisja zanieczyszczeñ do powietrza z energetyki zawodowej w latach 1990—2001 systematycznie mala³a:
G dwutlenek siarki z 3 210 tys. ton do 769 tys. ton, G dwutlenek azotu z 370 tys. ton do 242 tys. ton, G py³ów z 570 tys. ton do 58 tys. ton.
Pobór wody na potrzeby gospodarki narodowej zmala³ w roku 2002 do 10 833,5 hm3 w porównaniu z 14 247,7 hm3w 1990 r.
W 2002 r. udzia³ energetyki zawodowej w ca³kowitym poborze wody stanowi³ 66%, a w poborze wody przez przemys³ a¿ 95,5%. Woda pobrana w 2002 r. na cele ch³odzenia
uk³adów w energetyce stanowi³a 98,2% ca³oœci wody pobranej przez energetykê. Wody z odwadniania zak³adów górniczych zosta³y w ca³oœci zagospodarowane na cele prze- mys³owe.
W 2002 r. œcieki przemys³owe nieoczyszczane, a wymagaj¹ce oczyszczania, odpro- wadzone bezpoœrednio do wód powierzchniowych lub do ziemi stanowi³y:
G 11,06% — w kopalniach i zak³adach wzbogacania wêgla kamiennego,
G 0,06% — w zak³adach wytwarzania i zaopatrywania w energiê elektryczn¹, gaz, parê i gor¹c¹ wodê.
Podstawowe problemy zwi¹zane z ochron¹ terenu i gleby w sektorze energii dotycz¹:
G sk³adowania nadk³adu w procesie wydobycia wêgla brunatnego, G rekultywacji terenów po zakoñczeniu wydobycia wêgla brunatnego,
G naprawy szkód górniczych powsta³ych w zwi¹zku z wydobyciem wêgla kamiennego, G sk³adowania i zagospodarowania odpadów ze spalania wêgla,
G sk³adowania i zagospodarowania odpadów z produkcji i wzbogacania wêgla ka- miennego.
Dla przywracania terenom zdegradowanym dzia³alnoœci¹ górnicz¹ walorów u¿ytkowych i krajobrazowych przewiduje siê podejmowanie dalszych dzia³añ polegaj¹cych na zmniej- szaniu zrzutu wód zasolonych z kopalñ do wód powierzchniowych i stosowania technik eksploatacyjnych minimalizuj¹cych wp³yw dzia³alnoœci górniczej. Istotne staje siê równie¿
zwiêkszenie gospodarczego i przemys³owego wykorzystania odpadów, minimalizuj¹ce negatywne skutki ich oddzia³ywania.
Wêgiel kamienny i wêgiel brunatny równie¿ w przysz³oœci bêd¹ podstaw¹ wytwarzania energii elektrycznej i cieplnej, dlatego celowe jest wykorzystanie tzw. technologii czystego wêgla (Clean Coal Technology) umo¿liwiaj¹cych dotrzymanie norm ochrony œrodowiska.
Istotny jest równie¿ rozwój technologii umo¿liwiaj¹cych utylizacjê dwutlenku wêgla ze spalin, w celu ograniczenia emisji gazów cieplarnianych.
Wnioski
1. Relatywnie korzystna baza zasobowa wêgla kamiennego stanowi bardzo istotny czynnik jego szans w przysz³oœci. Jednak wykorzystanie tej szansy zale¿y przede wszystkim od:
G jego konkurencyjnoœci cenowej,
G zdolnoœci dostosowania do obaw spo³ecznych o wzrost gospodarczy, ochron¹ œrodowiska (³agodzenie zmian klimatycznych) oraz bezpieczeñstwo podziemnej eksploatacji.
2. Wêgiel kamienny bêdzie dominowa³ w strukturze zu¿ycia energii pierwotnej zarówno jako noœnik energii elektrycznej, jak i cieplnej.
3. W ramach polityki energetycznej wêgiel jest traktowany jako jedno z podstawowych Ÿróde³ energii pierwotnej. Prawo polskie i unijne pozwala w ramach procesów restruk-
turyzacyjnych wspomagaæ zmiany w górnictwie i to jest kolejny wektor szansy jego rozwoju. Górnictwo wêgla kamiennego wymaga bowiem znacznych nak³adów na mo- dernizacjê techniczn¹ kopalñ.
4. Nale¿y podkreœliæ potrzebê ekologizacji produkcji i wykorzystania wêgla do tego stop- nia, aby spe³niæ wymogi dotycz¹ce norm gazów i py³ów.
5. Z uwagi na bezpieczeñstwo energetyczne kraju i poziom cen paliw, poziom wydobycia polskiego wêgla nie musi spadaæ, pod warunkiem wznowienia dzia³añ ukierunkowanych na technologie czystego spalania.
6. Nale¿y siê liczyæ z nastêpuj¹cymi trendami w sferze zu¿ycia energii pierwotnej:
G w zakresie zu¿ycia ropy notowane bêd¹ istotne przyrosty,
G w dziedzinie zu¿ycia gazu ziemnego tak¿e mog¹ nast¹piæ wyraŸne przyrosty, G energia odnawialna wykazywaæ bêdzie tendencjê wzrostow¹, przy malej¹cej dy-
namice,
G nale¿y siê pogodziæ z udzia³em energii j¹drowej.
Dynamika zmian bêdzie uzale¿niona od poziomu kosztów pozyskiwania energii i spe³- niania wymagañ ekologicznych.
7. Polska jako znacz¹cy producent wêgla na rynku wewnêtrznym UE funkcjonowaæ bêdzie jako dostawca w uwarunkowaniach gry rynkowej. W interesie polskiego górnictwa le¿y zatem kontynuacja przedsiêwziêæ zmierzaj¹cych do podwy¿szenia efektywnoœci.
Konieczne wiêc bêd¹:
G przestrzeganie w kopalniach w³aœciwych standardów bezpieczeñstwa i higieny pracy,
G dalsza redukcja kosztów wydobycia,
G inwestycje wspomagaj¹ce konkurencyjnoœæ tego noœnika energii.
Literatura
DUBIÑSKIJ., 2004 — Przewidywane technologie wydobycia wêgla kamiennego zapewniaj¹ce wzrost wydajnoœci, zrównowa¿ony rozwój i bezpieczeñstwo pracy. Materia³y z Miêdzynarodowej Kon- ferencji „Przysz³oœæ wêgla w gospodarce œwiata i Polski”, Katowice.
European Energy and Transport, Trends to 2030, European Commission, Directorate — General for Energy and Transport, Brussels, January 2003.
KARBOWNIKA., 2003 — Bezpieczeñstwo energetyczne Polski po wejœciu do Unii Europejskiej.
Górnictwo wobec wyzwañ Unii Europejskiej. Biblioteka Szko³y Eksploatacji Podziemnej, Kraków.
Ku europejskiej strategii bezpieczeñstwa energetycznego. Komisja Europejska, Bruksela 29.11.2000 r.
Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. Materia³y niepublikowane, robocza wersja z 5.08.2004, 23.09.04, 15.12.2004.
Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument przyjêty przez Radê Ministrów RP, Warszawa, 4.01.2005.
SOLIÑSKII., 2004 — Kluczowe elementy rozwoju œwiatowego i polskiego sektora energii. Ener- getyka. IX.2004.
Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 Prawo energetyczne, Dz.U. 03.153.1504. — tekst ost. zm. 1.01.2005.
Zestawienie zasobów wêgla kamiennego w kopalniach czynnych. Stan na 31.12.2002, System IGZOP/M, ARP S.A. O/Katowice.
Marian TUREK
Coal and other carriers of energies in polish energy policy
Abstract
The article presents the conception of how the future of domestic demand and supply of energy, and coal in particular, can look like in time perspective up to the year 2025. A reasonable amount of time has also been devoted to the present situation of power engineering in Poland, which is the base on which the domestic energy policy can be constructed. Deliberations were based on predictions and studies regarding forming of the politics of energy.
KEY WORDS: energy policy, coal, elektricity
