"Vox P a tru m " 8 / 1 9 8 8 / z . 14
SPOŁECZNOŚĆ NATURALNA
I NADNATURALNA W UJĘCIU
ŚW. AUGUSTYNA
W ie lk i m y ś l i c i e l a f r y k a ń s k i , św . A u g u sty n / 3 5 4 - 4 3 0 / , b y ł b e z s p r z e c z n i e i n d y w i d u a l i s t ą . Z o g n is k o w a n ie uw agi n a e g z y s t e n c j a l n y c h l o s a c h j e d n o s t k i n i e w y k rz y w iło je d n a k j e g o s p o j r z e n i a na c z ło w ie k a , w k tó ry m w i d z i a ł zaw sze i s t o t ę s p o ł e c z n ą . D l a t e go ta k w i e l e m i e j s c a p o ś w i ę c i ł w sw ych p is m a c h z a g a d n i e n i u ż y c i a s p o łe c z n e g o o so b y l u d z k i e j w ram ach r o d z i n y , p a ń s tw a i Ko ś c i o ł a .
I . CZŁOWIEK - ISTOTĄ SPOŁECZNĄ
J u ż n a t e r e n i e ś w i a t a z w ie r z ę c e g o w y s tę p u je f a k t ł ą c z e n i a s i ę w z e s p o ł y , co w s k a z u je n a o b e c n o ś ć i n s t y n k t u s t a d n e g o . Rów
n i e ż c z ło w ie k odkryw a w s o b i e praw o ż y c i a s p o łe c z n e g o : w e w n ę trz n e im p u lsy k i e r u j ą go do t w o r z e n i a s p o ł e c z n o ś c i i p o k o jo w eg o w s p ó
ł-i
ż y c i a ze w s z y s tk im i - j e ś l i t o m o żliw e - lu d ź m i . O soba lu d z k a ma w ię c p r o f i l s p o ł e c z n y . N ie może i s t n i e ć i ż y ć w i z o l a c j i od
in n y c h l u d z i : k o r z y s t a z i c h f i z y c z n e j i duch o w ej pom ocy, r o z w i j a s i ę d z i ę k i nim , p r z e z w y c ię ż a n i e b e z p i e c z e ń s t w a i t r u d n o ś -
2
c i . Ż y c ie s p o ł e c z n e o d p o w ia d a ro z u m n e j n a t u r z e l u d z k i e j , d l a t e -o
go n a le ż y j e ap ro b o w ać . J e d n o s t k a j e s t zaw sze c z ą s t k ą s p o ł e c z n o ś c i : r o d z i n y , n a r o d u , l u d z k o ś c i . A u g u sty n o d w o ła ł s i ę do p o ró w n a n ia : j a k l i t e r y tw o r z ą a l f a b e t i j ę z y k , t a k j e d n o s t k i tw o r z ą p a ń s tw o ^ .
i De c i v i t a t e D ei XIX i 2 , 2, PL 4 i , 639: f e r t u r ąuodammodo n a t u r a e s u a e l e g i b u s
tern pacem ąue cum h o m in ib u s , ąuantum i n o b tin e n d a m " . "Q u an to m a g is homo ad in eu n d am s o c i e t a i p s o e s t , om nibus 2 3 4 De c i v i t a t e D ei XIX 2 , PL 4 1 , 6 2 4 ; XIX 13-14 642; De G e n e si ad l i t t e r a m IX 9 , 14, PL 3 4 , 6 4 0 -. 4 1 ,
De c i v i t a t e D ei XIX 5 , PL 4 1 , 631: "Quod autem s o c i a l e m v i t a v o l u n t e s s e s a p i e n t i s , nos m u lto a m p liu s a p p ro b a m u s " .
H De c i v i t a t e Dei IV 3 , PL 4 1 , 114.
352
Św. A u g u sty n , c h a r a k te r y z u ją c ż y c i e c z ło w ie k a , zajm ow ał p o z y c ję um iarkowanego eudajm onizm u. W tym a s p e k c ie p a t r z y ł
g ta k ż e na ż y c ie s p o ł e c z n e , w id zą c w nim ź r ó d ło s z c z ę ś c i a .
S z c z ę ś c i e łą c z y s i ę z a u t e n t y c z n ą p r z y j a ź n i ą , ży ciem rod zin n ym , w s p ó ln o tą o j c z y s t e g o m ia s ta i t p . Każda form a ż y c i a s p o łe c z n e g o
d o ty c z y o k r e ś lo n e g o d o b ra , k t ó r e j e s t c e n io n e o ra z p o szu k iw a n e p r z e z c z ło w ie k a ja k o c z ło n k a grupy s p o ł e c z n e j . C z ę s tą form ą ż y - c i a s p o łe c z n e g o j e s t p r z y ja ź ń . Choć n ie za w sze możemy być pew n i w ie r n o ś c i p r z y j a c i e l a , t o jed n a k p ragn iem y p o s ia d a ć p r z y j a c i ó ł . P o trzeb u jem y i c h pom ocy, a p r z e d e w sz y stk im w sp ó ln eg o
p r z e ż y w a n ia n a sz y c h r a d o ś c i i smutków. R ani nas ś m ie r ć p r z y j a c i ó ł , l e c z oczek u jem y - z g o d n ie z o b ie t n ic a m i w ia r y - ic h
ponownego s p o t k a n ia w p r z y sz ły m ż y c i u . A utor "Wyznań" e g z y s t e n c j a l n i e d o ś w ia d c z y ł r o l i p r z y j a ź n i , p i s z ą c m ięd zy innym i o u tr ą
*7
c i e p r z y j a c i e l a m ło d o ś c i w w yniku j e g o p r z e d w c z e s n e j ś m ie r c i . M iał on z r e s z t ą w ie lu p r z y j a c i ó ł : w o k r e s i e m ło d zień czy m ,
w przełomowym e t a p i e n a w r ó c e n ia , w r e s z c ie ja k o d u s z p a s t e r z . *
A u gu styn w p e ł n i d o c e n ia ł wagę p r z y j a ź n i w ż y c iu lu d z k im , upa t r u j ą c j e j p o d sta w ę w p o d o b ie ń s tw ie c h a r a k te r ó w , s t y l u ż y c i a ,
Q p o g lą d u na ś w i a t , id e a łó w i t p .
N a jb a r d z ie j i s t o t n e form y ż y c i a s p o ł e c z n e g o , w i n t e r p r e t a c j i M y ś l i c i e l a a f r y k a ń s k ie g o , s t a n o w ią r o d z in a i p a ń stw o .
Pod wpływem m y ś li s t a r o g r e c k i e j uznaw ał o r g a n ic z n y z w ią z e k po
m iędzy n im i. P la t o n i A r y s t o t e l e s p o s i a d a l i k o n c e p c j ę p ań stw a - m ia s t a / p o l i s / , s k ła d a j ą c e g o s i ę z w ie lu r o d z in - rod ów . Ten
p o g lą d z d a j e s i ę p o d z i e l a ć św . A u g u sty n , w id z ą c w r o d z i n i e 9 "zarodek" i " c z ą s tk ę " s p o ł e c z n o ś c i państw ow ej . Ta o s t a t n i a 5 6 7 De c i v i t a t e D ei XIX 3 , 2 , PL 4 1 , 6 2 7 . De c i v i t a t ę D ei XIX 8 , PL 4 1 , 6 3 4 - 6 3 5 . C o n f e s s io n e s IV 4 , 7 - 9 , 1 4 , PL 3 2 , 6 9 6 - 6 9 9 . De m u sica VI 1 7 , PL 3 2 , 1 1 9 2 . De c i v i t a t e D ei XIX 16, PL 4 1 , 7 4 4 -7 4 5 : "Quia i g i t u r h o - m in is domus in it iu m s i v e p a r t i c u l a d e b e t e s s e c i v i t a t i s , / . . . / s a t i s a p p a r e t e s s e c o n s e ą u e n s , u t ad pacem c iv ic a m pax d o m e s tic a r e f e r a t u r " . 9
353
a t e r ia ln e ko l i . Choć dobro pow staje d z ię k i p ie rw sz e j i z n ie j s ię wywodzi. Obie stanow ią
n a tu ra ln e i uporządkowane formy ż y c ia s p o ł e c z n e g o ^ . Wpływ ro
d zin y na państwo d o tyczy n ie ty lk o fa k tu je g o p o w stan ia, a le rów n ie ż " ja k o ś c i" ż y c ia p u b lic z n e g o . Dobre r e l i g i j n e ro d zin y wpły
w ają pozytyw nie na je d n o ść w spólnoty narodu, z łe ro d zin y - k i e r u ją c e s i ę egoizmem i m ające na uwadze w y łą czn ie m
r z y ś c i - d e s tr u k c y jn ie o d d ziaływ u ją na sp o łe czn o ść
państwa wymaga podporządkowania - n ie je d n o k r o tn ie - in teresów
r o d z in y , to z k o le i ż y c ie p u b lic z n o -s p o łe c z n e n a le ż y podporząd- 12
kować nakazom Boga . Biskup Hippony w p e łn i d o ce n ia ł r o lę ro
d z in y : tak pod wpływem o s o b is ty c h dośw iadczeń / r o la m a tk i/ , ja k n au czan ia K o ś c io ł a . Był jednak świadomy o gra n icze ń t e j formy ży
c i a s p o łe c z n e g o , d la te g o je d n o zn a czn ie p o tw ie rd za ł potrzebę two r z e n ia n a tu ra ln y ch i nadprzyrodzonych w spólnot w większym wymia
r z e .
A u gu styn , o p is u ją c różne formy m a k ro sp o łeczn o ści, n a j
c z ę ś c ie j używał term inu " c i v i t a s " . Tej nazwy u żył w t y t u le mo
numentalnego d z i e ł a "De c i v i t a t e D e i" . Czasem k o r z y s ta ł z innych terminów: s o c i e t a s , p o p u lu s, res p u b lic a , regnu 13 . T erm inologia ta wywodzi s i ę z m y śli g r e c k o -r z y m s k ie j, le c z w pismach c h r z ę ś c i jań sk iego m y ś l i c i e l a n abrała innego se n su . I s t n i e j e w ie le kon
tr o w e r s ji w spraw ie w łaściw ego rozum ienia p o ję c ia " c i v i t a s " , któ re można w ję z y k u polskim tłum aczyć ja k o : państwo, s p o łe c z n o ś ć , m ia sto , związek i t p . N ie k tó rzy p o ję c ie " c i v i t a s " rozu m ieją w sen
s ie s p o łe c z n o -p o lity c z n y in n i e t y c z n o - r e lig i jn y 14 . W pismach 15
Augustyna można napotkać oba te z n a c z e n ia , d la te g o j e s t błędne zawężanie s i ę do jednego z n ich i u n iw e rsa lizo w a n ie go
P o ję c ie c i v i t a s ma u biskupa Hippony między innymi sens
s p o łe c z n o -p o lity c z n y . Chodzi o państwo ja k o twór p o lit y c z n y , co
10 11 12 13 14 De c i v i t a t e Dei X IX 16, PL 41, 644-645. De c i v i t a t e Dei XV 1, 1, PL 41, 437. Sermo 62, 8 , PL 38, 420-421. De c i v i t a t e Dei XV 1, 1, PL 41, 437. P o r. R . T . M a r s h a ll, S tu d ie s in the P o l i t i c a l and S o c i o - r e - lig iu ,s Terminology o f the "De c i v i t a t e D e i" , W ashington
1952, zw ła szcza s . 3 -4 8 , 79-90.
P o r. A . Słom kowski, Pierw otny s ta n czło w iek a według nauki św. A u gu styna, Lwów 1933, 74. Autor d o s tr z e g ł u Augustyna w y łą czn ie sens m o r a ln o -r e lig ijn y p o ję c ia " c i v i t a s " .
354
odpowiada greckiem u p o ję c iu " p o l i t e j a " i rzymskiemu "re s p u b lica " Na tym te r e n ie znaczeniowym w ystęp u ją je s z c z e pewne r o z r ó ż n ie n ia , m ianow icie chodzi o państwo w n a stę p u ją cy ch sen sach : zespół
ob yw ateli ja k o członków p o lit y c z n e j o r g a n iz a c ji 16 2° sama wspól
nota zorganizow ana według o k reślo n ych zasad 17 3 partycypowanie
we w spólnocie sp o łeczn o -p ań stw o w ej, c z y l i p o sia d a n ie obyw atel
stwa określonego państwa 1 W każdym z wymienionych znaczeń au
to r wprowadził pewne m o d y fik a cje . Tak na p rzyk ład w ostatnim wy padku p o d k r e ś li ł , ze p rzy n a le żn o ść do "państwa Bożego" nie je s t
efektem d z ie d z ic z e n ia , a le wynikiem świadomego wyboru. Sens spo łe c z n o -p o lity c z n y p o ję c ia c i v i t a s w ystępuje między innymi wów
c z a s , k ied y Augustyn o p is u je h is to r y c z n e formy państw ow ości; zna c z e n ie to ma m ie js c e także w tedy, k ie d y mówi o m iło ś c i ojczyzn y.
U m y ś li c ie la z T agasty w ystępuje rów nież sens e ty c z n o -r e - l i g i j n y p o ję c ia państwa: ł ą c z y ł on m ianow icie p o ję c ie s p o łe c z n o ści z k a te g o r ią m ił o ś c i. I s t n i e j ą dwie formy m iło ś c i - dobra i z ł a , k tó r e i n i c j u j ą pow stanie "państwa Bożego" / c i v i t a s Dei/
19 albo "państwa s z a ta n a " / c i v i t a s d i a b o l i , c i v i t a s te rre n a / .
W tym zn aczen iu można mówić o o p o z y c ji pomiędzy Babilonem a J e - 20
ro z o lim ą , m iło ś c ią św ia ta a m iło ś c ią Boga . J e s t to r e l i g i j n o - 21
m istyczn e p o ję c ie "państw a" . J e s t jednak błędem utożsam iać
" c i v i t a s D e i" w y łą czn ie z w idzialnym K o ścio łe m , a " c i v i t a s d la -b o l i " z każdym państwem ja k o tworem s p o łe c z n o -p o lity c z n y m .
Św. Augustyn n ie id e a liz o w a ł K o ś c io ła , a n i t e ż n ie d ia b o lizo w a ł 22
państwa ja k o ta k ie g o . Obie s p o łe c z n o ś c i pojmował - tak że - w s e n s ie m o r a ln o -r e lig ijn y m , d la te g o n ie można ic h ujmować
16 De c i v i t a t e Dei X IX 21, PL 4 i , 10, PL 33, 529. 648-649; E p is t o ł a 13 17 De c i v i t a t e Dei X IX 21, PL 41, 648-649. 18 De c a te c h iz a n d is rudibus 19, 31, PL 40, 333. 19 De c i v i t a t e Dei te s duas amores contemptum D e i, s u i " . X IV 28, PL 41, 436: "Feceru n t ita q u e c i v i t a duo; terrenam s c i l i c e t amor su i usque ad
coelestem vero amor Dei usque ad contemptum 20
21 De c i v i t a t e Dei XV 1, 1,E n a r r a tio in psalmum 64, PL 41, 437.2, PL 36, 773-774.
22 P o r. E . G ils o n , Wprowadzenie do nauki św. A u gu styn a, War szawa 1953, 227-244.
355
-ty lk o w k a te g o r ia c h zew nętrznych: c z a s u , m ie js c a , p r z y n a le ż n o ś c i o r g a n iz a c y jn e j i t p . Obie s p o łe c z n o ś c i, dobra i z ł a , są na ziem i
23 ze sobą s p le c io n e .
I I . PAŃSTWO
Autor d z i e ł a "De c i v i t a t e D e i" , choć zainteresow any był
głównie d z ie ja m i "państwa B o żego ", to w ie le uwagi p o ś w ię c ił ta k że problem atyce państwa w rozum ieniu s p o łe c z n o -p o lity c z n y m : j e
go i s t o c i e , g e n e z ie , c e la c h i obowiązkach o b y w a te li. Mówiąc o i s t o c i e , p o d ją ł próbę poprawnej d e f i n i c j i państw a. Naw iązał do de f i n i c j i C y ce ro n a , zdaniem k tó re g o państwo to z e s p o le n ie lu d z i
u zn ających te same prawa i k o r z y s ta ją c y c h ze wspólnego pożytku 24
bytowania . T akie rozum ienie i s t o t y państwa j e s t dyskusyjne o t y l e , że poganie - n ie z n a ją c sp raw ied liw ych praw Bożych - nie b y li z d o ln i do d o jr z e n ia prawnych podstaw państw a. Konse kwencją zaś tego może być na p rzy k ła d zakw estionow anie Rzymu
jako prawidłowo fu n k cjo n u ją ce g o państw a. Biskup Hippony, uw zględ n ia ją c powyższą tr u d n o ś ć , w proponowanym przez s ie b ie o p is ie pań stw a, pominął elem ent prawny, a o g r a n ic z y ł s i ę do elementu w spól noty w a r to ś c i. Państwo j e s t m ianow icie zespoleniem i s t o t rozum
nych, ró żn ią cy ch s i ę od gromady nierozumnych z w ie r z ą t. Państwo j e s t ludem, to j e s t zorganizowanym zespołem rozumnych je d n o ste k
25
związanych m iło ś c ią do wspólnego dobra . W przekonaniu A u gu sty na m iłość j e s t tym, co tworzy i s t o t ę państw a. J e s t ona s i ł ą na pędową procesu powstawania organizmów państwowych. D la te g o ja k a j e s t m iło ść i upragnione dobro, t a k i j e s t naród i państw o.
Czesław S tr z e s z e w s k i, c h a r a k te r y z u ją c augustyńską k o n cep cję pań stw a, p is z e : " Id e a ł w spólnoty stanow i n ie ty lk o w ięź s p o łe c z n ą ,
23
24
De c i v i t a t e Dei I 35, PL 41, 46: "P erp lexae ąuippe sunt is t a e duae c i v i t a t e s in hoc s a e c u lo , invicem p e rm ix ta e , donec u ltim o i u d i c i o d ir im a n tu r ".
De c i v i t a t e Dei X IX 21, 1 -2 , PL 41, 648-649. P o r. C ic e r o , De r e p u b lic a I 25, 39.
De c i v i t a t e Dei X I^ 24, PL 41, 635: "Populus e s t co etu s
m u lt it u d in is r a t i o n a l i s , rerum quas d i l i g i t co n co rd i com- munione s o c i a t u s , p r o fe c to u t v id e a tu r q u a lis quisque po
pulus s i t , i l l a sunt in tu e n d a , quae d i l i g i t " . P o r. De c i -
v i t a t e Dei X V I I I 2 , PL 41, 560; E p is t o ł a 138, 2, 10, PL 33, 529.
356 -a l e w p r o s t t r o s ć w e w n ę trz n ą n -a r o d u , s k o r o p o z n -a n ie go j e s t w-a ru n k ie m p o z n a n i a n a ro d u " 26 Każdy n a r ó d ma d o b ro w s p ó ln e , d l a te g o s z e r o k i e r o z u m ie n ie p a ń s tw a j e s t a k t u a l n e w o d n i e s i e n i u do Rzymu, B a b i l o n i i , E g ip tu czy G r e c j i . S t a r o ż y t n y M y ś l i c i e l c h r z e ś c i j a ń s k i , r e f e r u j ą c sw ą k o n c e p c j ę p a ń s tw a , z w r ó c i ł m ięd zy in n y m i uwagę na i d e ę d o b r a w s p ó l n eg o o r a z o b o w iąz ek r e s p e k t o w a n i a wymogów s p r a w i e d l i w o ś c i . Gwa ra n te m w ła ś c iw e g o f u n k c jo n o w a n ia p a ń s tw a j e s t p r z e s t r z e g a n i e
" d o b r a w s p ó ln e g o " , w w yniku c z e g o k a ż d y o b y w a te l " b a r d z i e j c e
n i s o b i e i n t e r e s p u b lic z n y n i ż o s o b i s t ą k o r z y ś ć „27 . Z a n ik p o c z u c i a d o b r a w s p ó ln e g o p ro w a d z i do d e g r a d a c j i p a ń s tw a , a w o s t a t e
c z n o ś c i może spowodować j e g o c a łk o w ity r o z p a d . D rugim wymogiem ż y c i a państw ow ego j e s t p r z e s t r z e g a n i e z a s a d s p r a w i e d l i w o ś c i sp o ł e c z n e j . Fundam entem p a ń s tw a może być j e d y n i e s p r a w i e d l i w o ś ć ,
n i e s p r a w i e d l i w o ś ć i k rz y w d a n i e mogą b y ć ś ro d k a m i t w o r z e n i a d o
-2g z
b r a w sp ó ln e g o . S łu ż b a o j c z y ź n i e n i e może s ta n o w ić n ig d y u s p r a w i e d l i w i e n i a z b r o d n i . W tym k o n t e k ś c i e św . A u g u sty n s t w i e r
d z i ł , że p a ń stw o w y z b y te s p r a w i e d l i w o ś c i s t a j e s i ę z b ó je c k ą b an -- 2 9
d ą
C h a r a k t e r y s t y k a p a ń s tw a n i e może p o m in ą ć m ilc z e n ie m w ładzy sp raw o w an e j p r z e z l u d z i nim k i e r u j ą c y c h . Św. A u g u sty n p o d j ą ł to
30
z a g a d n i e n i e s t w i e r d z a j ą c , ż e w ła d z a p o c h o d z i od Boga . Doty czy t o zaró w n o d o b ry c h j a k z ł y c h w ła d c ó w . M y ś l i c i e l z T a g a s ty
ż y ł w o k r e s i e , k ie d y praw odaw stw o C e s a r s tw a R zy m sk ieg o s p r z y j a ł o c h r z e ś c i j a ń s t w u . Był je d n a k r e a l i s t ą i w i e d z i a ł , że i s t - 31 n i e j ą w ła d c y d o b rz y i ź l i , s p r a w i e d l i w i i n i e s p r a w i e d l i w i . P i e r w s i d z i a ł a j ą d l a d o b r a p o d d a n y c h i o p i e k u j ą s i ę n im i, drudzy n a t o m i a s t s p r a w u ją w ła d z ę t y r a ń s k ą i s ą d e s p o ta m i. P o p rz e z do b r y c h w ładców d z i a ł a C h r y s t u s , r z ą d y z a ś z ł y c h w ładców s ą c z ę s t o k a r ą z a g r z e c h y . C z. S t r z e s z e w s k i , A k tu a ln o ś ć m y ś li s p o ł e c z n e j św . A u g u s ty n a , PP 6 6 /1 9 4 9 / t . 2 2 7 , 108; P o r . W. K o r n a to w s k i, S p o łe c z n o - p o l i t y c z n a m yśl św . A u g u s ty n a , W arszaw a 1965, 1 6 8 -1 7 6 . 27 28 29 30 31 De l i b e r o a r b i t r i o I 6 , 1 4 , PL 3 2 , 1 2 2 9 . De c i v i t a t e D ei XIX 2 1 , 2 , PL 4 1 , 6 4 9 . De c i v i t a t e D ei IV 4 , PL 4 1 , 115: "R em ota i t a q u e i u s t i t i a , q u id s u n t r e g n a , n i s i m agna l a t r o c i n i a " . De c i v i t a t e D ei V 19, PL 4 1 , De c i v i t a t e D ei V 2 1 , PL 4 1 , 1 6 5 -1 6 6 . 168; XVI 1 7 , PL 4 1 , 4 9 7 .
357
-Augustyn nie preferował określonego systemu społeczno-po
litycznego i konkretnej formy sprawowania władzy. Za swą ojczy
znę uznawał Rzym, będący wówczas cesarstwem. Znał jego h is to r ię
i w iedział, że wybór określonej formy rządów zależy od wielu
okoliczności 32
a owocne funkcjonowanie państwa uwarunkowane
je s t przez liczn e czynniki. Główną uwagę zwrócił na moralny
aspekt zagadnienia, precyzując obowiązki rządzących i rządzo
nych. Pierwsi z nich winni kierować się sprawiedliwością i roz
tropnością. Autor "De T rin ita te " ostro piętnował niespraw iedli
wość połączoną z żądzą jwładzy, pisząc:
"Zły duch wskutek swej przewrotności rozmiłował
się we władzy, odchodząc od sprawiedliwości
i uciskając j ą . Ludzie tym bardziej naśladują
go, im b ard ziej, poniechawszy lub wręcz nienawi
dząc sprawiedliwości, pożądają władzy, ciesząc
się je j posiadaniem, albo pałając żądzą je j
zagarnięcia"33.
Władcy posiadają prawo wydawania rozkazów poddanym, lecz mają
także obowiązek otaczania ich opieką i zaspokajania ich
po-trzeb*^.
Biskup Hippony jako duszpasterz wskazywał także na obo
wiązki obywateli, a zwłaszcza na posłuszeństwo wobec dobrych,
jak i złych władców 35
gdyż wymaga tego wspólne dobro państwa.
Cesarzowi należy oddać to , co cesarskie .
Może się jednak zda
rzyć, że władca żąda tego, co je s t sprzeczne z odwiecznym pra
wem Bożym. Wówczas ch rześcijan in ma prawo i obowiązek posłuszeń
stwa Bogu. Odmowa wykonania niesprawiedliwego rozkazu nie może
32 De c iv ita te Dei IV 6,
33,. 532.
33 De T rin ita te X I I I 13,
PL 41, 116; E p istoła 138, 3, 16, PL
17, PL 42, 1026, POK 25, 366.
34 De c iv it a t e Del XIX 14, PL 41, 642-643; De catechizandis
rudibuS'4, 8, PL 40, 314-315; E p istoła 138, 16, PL 33, 532;
G. Combes, La doctrine p o litią u e de saint Augustin , Paris
1927, 92-104.
35 Enarratio
in psalmum 124, 7, PL 37, 1653-1654; De c iv ita te
Dei I I 19, PL 41, 64.
358
i l i w o ś ć s to s o w a n ia 3 6 je d n a k p ły n ą ć z n i e n a w i ś c i do w ła d c y , l e c z z m i ł o ś c i do Boga'* . A u g u sty n o p to w a ł o s o b i ś c i e z a p o s ta w ą b ie r n e g o o p o ru wobec n i e
s p r a w ie d liw y c h u sta w p ań stw o w y ch , ż ą d a ją c od c h r z e ś c i j a n r e z y g n a c j i z u ż y c i a s i ł y i w a l k i . Z a c h ę tę do w yboru t a k i e j w ła ś n ie p o sta w y z n a l a z ł w s ło w a c h św. P a w ła : "K iedy j e s t e m s ł a b y , wów- c z a s j e s t e m m ocny"^ . F i z y c z n o - m i l i t a r n a s ł a b o ś ć c h r z e ś c i j a n
j e s t ź ró d łe m i c h s i ł y d u c h o w e j. N a le ż y p o d k r e ś l i ć , że praw o opo r u wobec n a d u ż y ć w ład z y - w u j ę c i u św. A u g u s ty n a - j e s t k o n s e
k w e n c ją w y ż s z o ś c i p ra w a Bożego nad prawem lu d z k im , p raw a odw ie c z n e g o nad zmiennym prawem c y w iln y m . J e s t t o w ię c a r g u m e n ta c ja
m o r a ln a , n i e z a ś s p o ł e c z n o - p o l i t y c z n a . M y ś l i c i e l c h r z e ś c i j a ń s k i , z a l e c a j ą c pasyw ny o p ó r , d o p u s z c z a ł je d n a k
s i ł y m i l i t a r n e j . M ia n o w ic ie k ie d y z a g r o ż o n e j e s t d o b ro c a łe g o 38
n a r o d u , w ów czas m ożna u c i e c s i ę do p rzem o cy .
św . A u g u s ty n om aw iał ró w n ie ż z a g a d n i e n i e c e ló w p a ń s tw a . Do n a j b a r d z i e j i s t o t n y c h z a l i c z y ł z a p e w n ie n ie p o rz ą d k u i poko j u . Oba e le m e n ty ł ą c z ą s i ę o r g a n i c z n i e ze s o b ą , g d y ż p o k ó j j e s t
owocem p o r z ą d k u , a p o r z ą d e k e f e k te m s p r a w i e d l i w o ś c i . W "De c i v i - t a t e D e i" z a w a r te j e s t o b s z e r n e o m ó w ien ie p ro b le m u p o k o ju , m ię dzy in n y m i z u w z g lę d n ie n ie m a n t r o p o l o g i c z n e g o i t e o l o g i c z n e g o a s p e k t u . P o k ó j n i e j e s t m e c h a n ic z n ie wprowadzonym p o rz ą d k ie m ,
l e c z p o rz ą d k ie m o b ejm u jący m i w y n ik a ją c y m z c a ł o ś c i rozum nej 39
n a t u r y c z ło w ie k a . A u g u sty n w y m ie n ił d z i e s i ę ć form p o k o ju , z k t ó r y c h p ie r w s z e p i ę ć o d n o s i s i ę do b y tó w je d n o s tk o w y c h ,
a p o z o s t a ł e u w z g lę d n ia s p o łe c z n y w ym iar p o k o ju . K ażdy p o k ó j j e s t p o r z ą d k i e P o k ó j c i a ł a j e s t rów now agą je g o c z ę ś c i s k ła d o w y c h ,
p o k ó j ż y c i a w e g e ta ty w n e g o z w i e r z ą t - z g o d n o ś c i ą i c h n a t u r a l n y c h p o ż ą d a ń , p o k ó j ro zu m n ej d u s z y c z ł o w i e k a - z g o d n o ś c i ą p o z n a n ia
i w o l i , p o k ó j c a ł e j osoby c z ł o w i e k a - z g o d n o ś c i ą z odw iecznym prawem Bożym. P o k ó j w ż y c i u s p o łe c z n y m i n i c j u j e p o k ó j domowy,
36 E p i s t o ł a 185, 2 , PL 3 3 , 7 9 5 -7 9 6 . 37 38 39 De c i v i t a t e Dei V I I I i 9 , PL 4 1 , 244; Sermo 3 1 5 , 1 - 2 , PL 39, 2 3 4 8 ; W. K o r n a to w s k i, d z . c y t . , 2 1 7 -2 2 9 . De l i b e r o a r b i t r i o I 6 , 14, PL 3 2 , 1 2 3 0 . P o r . De c i v i t a t e Dei XIX 1 3 , 1, PL 4 1 , 6 4 0 -6 4 1 ; H. F u c h s , A u g u s tin und d e r a n t i k e F r ie d e n s g e d a n k e , B e r l i n 1 9 2 6 ; S . B r o s s , I d e a p o k o ju u św . A u g u sty n a i j e j wpływ na ś r e d n i o w i e c z e . w ś w i ę t y A u g u s ty n , p r a c a z b io ro w a pod r e d . S . B r o s s a , P o z n a ń 1 9 3 0 , 7 - 2 6 ; W. K o r n a to w s k i, d z . c y t . , 1 8 6 -1 9 5 .
- 359
k t ó r y j e s t z g o d ą w s z y s tk ic h m ie sz k a ń c ó w . P o k ó j p a ń s tw a j e s t z g o d n o ś c i ą w s z y s t k i c h o b y w a te li t a k w ro z k a z y w a n iu j a k p o s ł u s z e ń s t w i e J e s t t o " s p o k ó j p o rz ą d k u " / t r a n ą u i l l i t a s o r d i n i s / . S z e rsz y m j e s z
c z e k r ę g ie m j e s t p o k ó j c a ł e j l u d z k o ś c i , z a c h o d z ą c y w r e l a c j a c h
pom iędzy p a ń s tw a m i. W s z e lk i p raw d ziw y p o k ó j wywodzi s i ę z domeny 4 i
d u c h a . T y lk o t a k i p o k ó j j e s t p ra w d z iw y , d o s k o n a ły i tr w a ł y . P o
-40
k ó j z ły c h l u d z i j e s t pokojem n ie tr w a ły m i pozorow anym . P o k ó j p ra w dziw y o p a r ty j e s t na s p r a w i e d l i w o ś c i , a t a na p r a w ie Bożym.
Choć a u t o r "De c i v i t a t e D e i" d o s t r z e g a ł e le m e n ty w a lk i
i w ojny w d z i e j a c h l u d z k o ś c i , t o n a j b a r d z i e j je d n a k c e n i ł p o k ó j . A n a liz o w a ł p rz y c z y n y w o je n , w y r ó ż n ia ją c t r o j a k i e : p o l i t y c z n e ,
42
ek o n o m iczn e i m o ra ln e . Do p r z y c z y n p o l i t y c z n y c h n a l e ż ą : p r a g n i e n i e p o d b o jó w , p r z e s a d n y ro z w ó j u c z u ć n arodow ych /m ów iąc j ę zykiem w sp ó łc z e sn y m - n a c j o n a l i z m / , o d w ra c a n ie uw agi od t r u d n o ś c i w e w n ę tr z n o -k ra jo w y c h , o r a z p r z e s a d n a a m b ic ja n i e k t ó r y c h w ła d ców. I s t o t n ą p r z y c z y n ą e k o n o m ic z n ą w o je n j e s t n a d m ie rn e p r a g n i e n ie d ó b r m a t e r i a l n y c h , k t ó r y c h s p o s ó b z d o b y w a n ia k o l i d u j e c z ę s t o z normami e ty c z n y m i. Do m o ra ln y c h w r e s z c i e p r z y c z y n w o je n n a le ż y d e p ra w a c ja m o r a ln a c z ło w ie k a lu b s p o ł e c z n o ś c i . O s t a t n i e p r z y c z y ny s ą n a j c z ę s t s z e i d l a t e g o t a k n i e b e z p i e c z n e . A u g u s ty n , ja k o c h r z e ś c i j a n i n i b i s k u p , g e n e r a l n i e u jm u ją c p o t ę p i a ł w o jn ę . P o k ó j n a le ż y o s i ą g a ć - s t w i e r d z a ł - d r o g ą p e r s w a z j i , rozmów i p o k o ju , n i e z a ś p r z e z w o jn ę 43 W ojna n i e s i e z e s o bą zaw sze ś m i e r ć , z n i s z c z e n i e , z d z i c z e n i e , n i e s z c z ę ś c i a . N egatyw ny s to s u n e k do w ojny n i e b y ł ró w n o z n a c z n y z g lo b a ln y m j e j p o t ę p i e niem . A u g u sty n u z n a w a ł m o ż liw o ść w ojny s p r a w i e d l i w e j , do k t ó r e j
44 z a l i c z a ł p r z e d e w s z y s tk im w o jn ę o b ro n n ą . Zaw sze je d n a k ż ą d a ł od ż o ł n i e r z y - c h r z e ś c i j a n m o ż liw ie h u m a n ita r n e g o s p o s o b u p ro w a d z e n ia w o jn y , t o j e s t r e s p e k t o w a n i a p o d staw o w y ch z a s a d m o r a l n y c h ^ 40 41 42 43 44 45 De c i v i t a t e D ei XIX 13, 1 , PL 4 1 , 640: "Pax c i v i t a t i s , o r d i n a t a im p e r a n d i a tq u e o b o e d ie n d i C o n c o rd ia c iv iu m " . De c i v i t a t e D el XIX 1 2 - 1 3 , PL 4 1 , 6 3 7 -6 4 1 . P o r . G. Com bes, d z . c y t . , 2 7 8 -2 8 3 . De c i v i t a t e D ei I I I 1 8 , PL 4 1 , 9 8 -9 9 ; XIX 7 , PL 4 i , E p i s t o ł a 2 2 9 , 2 , PL 3 3 , 1020; L. W in o w sk i, S to s u n e k ś c i j a ń s t w a p ie r w s z y c h wieków do w o jn y , L u b lin 1 9 4 7 , 6 3 4 ; c h r z e 6 4 -8 2 De l i b e r o a r b i t r i o I 5 , 1 1 -1 2 , PL 3 2 , 1231; De c i v i t a t e D ei IV 15, PL 4 1 , 124; C o n tr a F au stu m M anichaeum 2 2 , 7 4 , PL 4 2 , 4 4 7 . De c i v i t a t e D ei I 7 , PL 4 1 , 20; E p i s t o ł a 189, 6 , PL 3 3 , 8 5 6 . XIX 12, 1 - 2 , PL 4 1 , 6 3 7 -6 3 9 ;
360
I I I . KOŚCIÓŁ
D z ie ło "De c i v i t a t e D ei" j e s t panoramą d z ie jó w dwu "pań stw " : z ie m s k ie g o i B o żeg o . O p o zy cja pom iędzy n im i, s ta n o w ią c a głów n ą osnowę a n a l i z ów. A u g u sty n a , j e s t in s p ir o w a n a p r z e z B i
b l i ę . Św. Jan E w a n g e lis ta p r z e c iw s t a w ia ł c ie m n o ść i ś w i a t ł o , ś w ia t i C h r y s tu s a . Św. Paweł A p o s to ł mówił o sta ry m i nowym
A dam ie. Psalm y n azyw ały J e r o z o lim ę "m iastem św iętym " / P s 8 7 , 3 / , A p o k a lip s a z a ś "nową J e r o z o lim ą " /Ap 3 , i 2 / . Tego r o d z a ju w ątk i
z a in s p ir o w a ły św . A ugustyna do r o z r ó ż n ie n ia c i v i t a s D ei i c i v i - t a s t e r r e n a , k r ó le s t w a d o b ra i k r ó le s t w a z ł a . w yżej s tw ie r d z o n o , że c i v i t a s t e r r e n a n ie może być u to ż sa m ia n a z żadnym określonym państw em . C hodzi bowiem o p aństw o w s e n s i e m oralnym , a n ie h i -
s t o r y c z n o - p o lit y c z n y m .
Czym j e s t "państw o Boże?" K o n cep cja t e g o p a ń stw a n i e z o s t a ł a j e d n o z n a c z n ie p r z e d s ta w io n a , d l a t e g o c z ę s t e s ą k o n tr o w er
s j e w tym p r z e d m io c ie . K o ś c ió ł k a t o l i c k i j e s t h i s t o r y c z n i e o k re- 46
ś l o n y , c i v i t a s D ei p r z e k r a c z a ramy K o ś c io ł a . A u gu styn nazyw ał K o ś c ió ł " k rólestw em n ie b ie s k im " , " k ró lestw em C h ry stu sa " 47 w łą
c z a j ą c go w ramy "państw a B o żeg o " . R ó w n o cześn ie z a z n a c z y ł , że we w s p ó ln o c ie K o ś c io ł a i s t n i e j ą d ob rzy i ź l i , " p s z e n ic a " j e s t p r z e m ie s z a n a z "kąkolem ". "Państwo Boże" n a to m ia s t t o s p o ł e c z n o ść ś w ię t y c h /com m unio s a n c to r u m /. P o j ę c i e "państw a Bożego" p o s ia d a ło w ię c c h a r a k te r r e l i g i j n o - m i s t y c z n y i h i s t o r i o z o f i c z n y , n i e z a ś h i s t o r y c z n o - i n s t y t u c j o n a l n y . K o ś c ió ł j e s t n a jd o
sk o n a lszy m u c i e l e ś n i e n i e m " s p o łe c z n o ś c i B o ż e j" , a l e t a o s t a t n i a obejm uje w s z y s t k ic h lu d z i prawych - ż y ją c y c h d a w n ie j, w s p ó łc z e ś n i e i w p r z y s z ł o ś c i . N ie w sz y sc y fo r m a ln i c z ło n k o w ie K o ś c io ła
46 P p r. A. L auras - H. R o n d et, Le theme d es deux c i t e s dans 1 o eu v re de s a i n t A u g u s tin , w: E tu d es A u g u s t in ie n n e s ,
P a r is i9 5 3 , 9 9 -1 6 0 ; W. Kamlah, " E c c le s ia " und "Regnum D ei" b e i A u g u s tin , " P h ilo lo g u s " 9 3 / 1 9 3 8 / 2 4 8 -2 6 4 ; Th. C ia r k ę ,
The E s c h a t o l o g i c a l T r a n sfo r m a tlo n o f th e M a t e r ia ł World a c c o r d in g t o S t . A u g u s tin e , W oodstock 1 9 5 6 , 46 n n .;
E. G ils o n , W prowadzenie do nauki św . A u g u sty n a , d z . c y t . ,
2 3 5 - 2 3 6 . O s t a t n i a u to r t w i e r d z i , że K o ś c ió ł n ie j e s t c i v i - t a s D e i. Uwaga i d z i e z b y t d a le k o , bo K o ś c ió ł w u j ę c i u św . A u gu styn a j e s t "państwem Bożym", ch o ć n ie j e s t nim w y łą c z
n i e .
- 361
n a le ż ą do p ań stw a B o że g o , a n i t e ż n i e w y łą c z n ie o n i .
W d a ls z y c h r o z w a ż a n ia c h c h o d z i o e k l e z j o l o g i ę św . A u g u sty n a . K o ś c ió ł o k r e ś l a ł on ja k o k r ó le s t w o C h r y s tu s a , J e g o o b l u b i e
n i c ę , m atkę c h r z e ś c i j a n * . J e s t on "domem Chrystusowym" budowa- 49
nym z t y c h , k t ó r z y z w y c i ę ż y l i n ie w o lę g r z e c h u s z a t a n a . J e s t w r e s z c ie " c ia łe m C h r y s tu s a " , w nim "Ducha ś w ię t e g o o trz y m u je
s i ę s z c z e g ó l n i e p o d cza s C hrztu" . T ylk o w K o ś c i e l e można o s i ą gnąć z b a w ie n ie . L u d zie w ie r z ą c y w B oga, l e c z z n a jd u ją c y s i ę
"poza obrębem K o ś c io ł a k a t o l i c k i e g o , w s c h iz m ie j a k i e j ś czy
h e r e z j i , n i e s t o j ą b l i s k o tu ż p rzy Panu, by w id z ie ć J e g o c i a - 51
ło " . N a r u s z e n ie j e d n o ś c i K o ś c io ł a j e s t grzechem p r z e c iw Chry s t u s o w i ja k o z a ł o ż y c i e l o w i w s p ó ln o ty k o ś c i e l n e j .
C h rystu sow y K o ś c ió ł j e s t K o śc io łe m k a t o l i c k i t o j e s t
pow szechny c z a so w o , t e r y t o r i a l n i e i d o k t r y n a l n ie . J e s t g ł o s i -c a ł e j praw dy, k t ó r e j n i e s e l e k -c j o n u j e w sp o só b a r b i t r a l - Z a s ię g ie m swym ob ejm u je c a ł ą z i e m i ę , n i e z a w ę ż a ją c s i ę do c i e l e
52 ny .
o k r e ś lo n e g o t e r y t o r iu m c z y p ań stw a 53 J e s t K o ś c io łe m w s z y s t k ic h cza só w , n i e z a ś j e d n e j e p o k i. A u gustyn p o le m iz u ją c z d o n a t y s t a
-mi s t w i e r d z i ł r ó w n ie ż , że K o ś c ió ł j e s t w s p ó ln o tą ś w ię t y c h i g r z e 54
szników . J e g o c z ło n k a m i s ą l u d z i e p o sz u k u ją c y d o p ie r o p e ł n i dobra, a o s ta te c z n y m z w ie ń c z e n ie m i c h w y siłk ó w b ę d z ie p r z y s z ł e s p o tk a n ie z C h ry stu sem .
Św. A u g u sty n , id ą c z a t e o l o g i ą Paw łow ą, r o z w in ą ł t e o r i ę K o ś c io ła ja k o m is ty c z n e g o c i a ł a . W yróżn ił on t r o j a k i sp o só b
i s t n i e n i a C h r y stu sa : ja k o o d w ieczn eg o Słow a B o ż e g o , ja k o c z ł o - 55
w iek a - Boga c z y l i O d k u p ic ie la , o ra z ja k o Głowy K o ś c i o ł a .
K o ś c ió ł t o m is t y c z n e c i a ł o , w s p ó ln o ta duchowa w s z y s t k ic h w ie r z ą c y c h . J e g o g ło w ą j e s t sam C h r y s tu s , czło n k a m i z a ś z e s p o l e n i
48 49 50 51 52 53 E p i s t o ł a 3 3 , 3 , De T r i n i t a t e XV De T r i n i t a t e XV De T r i n i t a t e I I E p i s t o ł a 9 3 , 7 , PL 3 3 , 132; Sermo 2 2 , 9 , PL 3 8 , 1 5 3 -1 5 4 . 19, 3 4 , PL 4 2 , iO 85. 2 6 , 4 6 , PL 4 2 , 1 0 9 4 , POK 2 5 , 4 5 3 . 1 7 , 3 0 , PL 4 2 , 8 6 5 , POK 2 5 , 1 4 5 . 2 3 , PL 3 3 , 3 3 3 . 54 55 E p i s t o ł a 4 9 , 3 , PL 3 3 , 190; 1 8 5 , 5 , 19, PL 3 3 , 8 0 1 ; Sermo 4 6 , 8 , 1 8 , PL 3 8 , 2 8 0 . De d o c t r i n a C h r is t ia n a I I I 3 2 , 4 5 , PL 3 4 , 8 2 - 8 3 . Sermo 3 4 i , PL 3 9 , 1 4 9 3 -1 5 0 0 .
362
z Nim p r z e z ł a s k ę c h r z e ś c i j a n i e . K o ś c ió ł j e s t w s p ó ln o tą , a w ięc w i e l o ś c i ą . Mimo t o b is k u p H ip p o n y n azw ał c i a ł o m is ty c z n e " j e d -
5 6
n ą o s o b ą " / u n a ąuaedam p e r s o n a / . W ie lo ś ć w ie rn y c h j e s t j e d n o ś c i ą w C h r y s t u s i e , d l a t e g o i s t n i e j e je d n o c i a ł o : z ło ż o n e
z głow y i c z ło n k ó w . S ta n o w i ono o r g a n i c z n ą j e d n o ś ć , k t ó r e j sym bolem j e s t j e d n o ś ć E u c h a r y s t i i.57 C z y n n ik ie m je d n o c z ą c y m
C i a ł o M is ty c z n e , o d p o w ie d n ik ie m d u sz y w m a te r ia ln y m c i e l e c z ł o w ie k a , j e s t Duch Ś w ię ty & 8 . J e s t On w yrazem w z a je m n e j m i ł o ś c i
O jc a i S y n a , d l a t e g o m i ł o ś ć j e s t c z y n n ik ie m je d n o c z ą c y m i a k ty w iz u ją c y K o ś c i ó ł . M is ty c z n e C i a ł o j e s t w s p ó ln o tą m i ł o ś c i : C h r y s t u s a i w s z y s t k i c h w N ieg o w i e r z ą c y c h . K to n i e k o c h a swych b l i ź n i c h , t e n n i e może k o c h a ć C h r y s t u s a j a k o Głowy k o ś c i e l n e j 60 w s p ó ln o ty . C n o ta m i ł o ś c i j e s t n a t u r a l n ą p o d s ta w ą n a u k i o rów n o ś c i w s z y s t k i c h l u d z i wobec B oga. Z m i ł o ś c i ą ł ą c z ą s i ę dw ie in n e c n o ty t e o l o g i c z n e : w i a r a i n a d z i e j a . One t a k ż e s ta n o w ią w e w n ę trz n ą w ięź C i a ł a M is ty c z n e g o . J e g o c z ło n k o w ie s ą z e s p o l e n i z C h ry s tu s e m p r z e z w ia r ę o r a z p r z e z p o k ła d a n ą w Nim n a d z i e j ę od k u p i e n i a ^ ^ . Mówiąc o n a t u r z e K o ś c i o ł a , św . A u g u s ty n u s t a w i c z n i e a k c e n to w a ł p o t r z e b ę z a c h o w a n ia j e d n o ś c i . P r z e d e w s z y s tk im j e s t t o j e d n o ś ć w i a r y , n a r u s z a n i e k t ó r e j p ro w a d z i do b łę d u h e r e z j i Innym ele m en te m j e d n o ś c i C i a ł a M is ty c z n e g o j e s t j e d n o ś ć w m i ł o ś c i : m i ł o ś c i Boga o r a z w zajem n ej m i ł o ś c i w s z y s t k i c h w i e r z ą c y c h . A n ty te z ą m i ł o ś c i j e s t s c h iz m a , b ę d ą c a " z b ro d n ic z y m p o d z ia 62 56 E n a r r a t i o i n psalm um 3 0 , 2 , 4 , PL 3 6 , 2 3 2 ; 1 2 7 , 3 , PL 3 7 , 1 6 7 9 . 57 E p i s t o ł a 1 8 7 , 2 0 , PL 3 3 , 8 3 9 ; I n J o a n n i s E v a n g e liu m t r a c t . 1 3 , 1 7 , PL 3 5 , 1 5 0 1 . 58 Serm o 2 6 7 , 4 , P L 3 9 , 2 2 4 3 ; 2 6 8 , 2 , PL 3 9 , 2 2 4 4 -2 2 4 5 . 59 I n J o a n n i s E v a n g e liu m t r a c t . 1 0 , 3 , PL 3 5 , 2 0 5 5 ; E n a r r a t i o i n psalm um 3 2 , 1, 2 9 , PL 3 6 , 285 60 I n J o a n n i s E v a n g e liu m t r a c t . 10, nium I 2 9 , 3 4 , PL 4 3 , 4 6 4 . 3 , PL 3 5 , 2 0 5 5 ; Ad C r e s c o -61 De c i v i t a t e D ei X V III 4 7 , 1, 2 , PL 4 4 , 2 4 9 . De c i v i t a t e D el X V III 5 0 , PL 3 3 , 4 4 7 -4 4 8 . PL 4 1 , 6 0 9 ; De n a t u r a e t g r a t i a PL 4 1 , 6 1 2 ; E p i s t o ł a 1 1 8 , 5 , 3 2 , 62
363
łem" w s p ó ln o ty C h ry stu so w ej 63 Kłamstwem j e s t mówić o m i ł o ś c i 64
N ie
n , w sp ó ln o tą k o r z y s ta ją c ą z sakram entów ś w ię t y c h : c h r z t u , p ok u ty i e u c h a r y s t i i .
C h r y stu sa w ów czas, k ie d y n a r u sz a s i ę j e d n o ś ć K o ś c io ł a
w y s ta r c z y w ię c o r t o d o k s j a d o k tr y n a ln a i spraw ow an ie sakram en tów ś w ię t y c h , n ieo d zo w n a j e s t j e s z c z e j e d n o ś ć m i ł o ś c i .
A u gu styn uznaw ał h i s t o r y c z n o - i n s t y t u c j o n a l n y wymiar K oś c i o ł a . W j e g o ł o n i e w i d z i a ł zarów no s p r a w ie d liw y c h ja k g r z e
s z n ik ó w , j e d n i i drudzy p o t r z e b u j ą ł a s k i B o ż e j . D la t e g o K oś c i ó ł nazw ał "communio sa cra m e n to ru
w s p ó l n o tę M is ty c z n e g o C ia ła w s p ó łtw o r z ą p r z e d e w sz y stk im s p r a w i e d l i w i, k tó r y c h m iło ś ć j e s t g o r ą c a i ow ocna. G r z e s z n ic y , ch o ć z n a j d u ją s i ę w K o ś c i e l e , p o z o s t a j ą p oza " n ie w id z ia ln ą w i ę z i ą m i ł o -
ś c i" . V/ t e n sp o s ó b d o b r o w o ln ie w yobcow ują s i ę z t e g o , co
n a j b a r d z ie j i s t o t n e we w s p ó ln o c ie M is ty c z n e g o C ia ła : n a d p r z y r o dzonego ż y c i a ł a s k i . św . A u gu styn n i e p o d a ł d e f i n i c j i K o ś c i o ł a w s e n s i e ś c i s ł y m , z a d o w a la ją c s i ę op isyw an iem ró ż n y c h j e g o a sp ek tó w i f u n k c j i . D o s tr z e g ł w nim dwa i s t o t n e o b l i c z czny o ra z n i e w i d z i a l n ą w s p ó ln o tę m a: w id z ia ln y K o ś c ió ł h i s t o r y i ł o ś c i M is ty c z n e g o C ia ła .
P olem izow ał z d o n a t y s t a m i, k t ó r z y z a w ę ż a li K o ś c ió ł do lu d z i s p r a w ie d liw y c h . Tej k o n c e p c j i b isk u p H ippony p r z e c iw s t a w ia ł
k o n c e p c ję K o ś c io ł a ja k o w s p ó ln o ty sakram entów - przyjm ow anych
zarówno p r z e z d ob rych ja k i g r z e s z n y c h . R ó w n o c ześn ie je d n a k , mó w iąc o M istycznym C i e l e i P a ń s tw ie Bożym, z a l i c z a ł do n ic h l u
d z i a u t e n t y c z n ie zw ią za n y ch z C hrystusem p r z e z M iło ś ć . J eg o
t e o r i a ł a s k i s k u t e c z n e j / t z w . p r z e z n a c z e n i a / g r a w it u j e ku k o n -RA
c e p c j i K o ś c io ła ja k o w s p ó ln o ty ł a s k i i m i ł o ś c i . A u g u sty n n i e u s iło w a ł p o w ią za ć obu i n t e r p r e t a c j i n a tu r y K o ś c io ła : n i e w y k lu c z a j ą s i ę one w z a je m n ie , ch o ć n ie w ą t p liw ie s ą od m ien n e.
63 64 65 E p i s t o ł a 4 3 , 8 , E p i s t o ł a 6 1 , 2 , De b a p tism o VII PI 4 3 , 5 1 7 , 2 1 , PL 3 3 , PL 3 3 , 192 7 , 1 0 0 , PL 1 7 0 . 4 3 , 242; Ad C resconium I I I 3 5 , 66 De b a p tism o I I I 1 9 , 2 6 , PL 4 3 , 152; V II 5 1 , 9 9 , PL 4 3 , 2 4 1 . 67 Y. J . M. C ongar, " C iv it a s D el" e t " E c c le s ia " c h e z s a i n t A u g u s tin . H i s t o i r e de l a r e c h e r c ^ e : so n e t a t a c t u e l , REAug 3 / 1 9 5 7 / l - j .4 ; F. J . Thonnard, L Ś g l i s e e t l a C it e de D ie u , w: B ib iio t h e ą u e A u g u s tln ie n n e , t . 3 6 , P a r is 1 9 6 0 , 7 7 4 - 7 7 7 . P o r . J . K e l l y . I n i t i a t i o n a l a d o c t r in e d es P e r e s de 1 Ś g l i s e P a r is 1 9 6 8 , 3 8 2 , 4 2 2 - 4 2 6 . 68
3 6 4
IV . KOŚCIÓŁ A PAŃSTWO
K o lejn y m p ro b lem em , j a k i r o z p a t r y w a ł św . A u g u s ty n , b y ło z a g a d n i e n i e w zajem n ej r e l a c j i m ięd zy K o ś c io łe m a p ań stw em . N ie b y ł on je d n a k r z e c z n i k i e m s y s te m u t e o k r a t y c z n e g o , a n i n i e p o
s t u l o w a ł d o m in a c ji K o ś c i o ł a nad p ań stw em . W p is m a c h sw ych, m .i n . w k o m e n ta rz u Paw iow ego l i s t u do R zy m ian , r o z g r a n i c z a ł
i u z n a ł a u to n o m ię obu s p o ł e c z n o ś c i : n a t u r a l n e j i n a d n a t u r a l n e j K o ś c ió ł i p a ń s tw o r ó ż n i ą s i ę w w ie lu a s p e k t a c h : n a t u r ą , 69 c e l a m i , d z i a ł a n i e m , sto so w a n y m i ś r o d k a m i, t r w a ł o ś c i ą i t p . C z ło w ie k s k ł a d a s i ę z m a t e r i i i d u c h a . P a ń stw o z a jm u je s i ę ś w ia te m w a r t o ś c i m a t e r i a l n y c h , K o ś c ió ł z a ś s f e r ą d u c h a i je g o w a r t o ś c i . P ań stw o d y s p o n u je w ła d z ą f i z y c z n o - m i l i t a r n ą , K o ś c ió ł
p r z e d e w s z y s tk im d u ch o w ą. W s p ó ln o ta n a t u r a l i n t e r e s u j e s i ę
ż y c ie m ze w n ę trzn y m c z ł o w i e k a , w s p ó ln o ta n a d p r z y r o d z o n a j e g o ży ciem w ew n ętrzn o -d u ch o w y m . S t a b i l n o ś ć K o ś c i o ł a k o n t r a s t u j e z p ły
n o ś c i ą u s t r o j ó w p o l i t y c z n y c h i organizm ów p a ń stw o w y c h . K o ś c ió ł j e s t p o w sz e c h n y , p a ń stw o t e r y t o r i a l n i e o g r a n i c z o n e .
R ó ż n o ro d n o ś ć obu typów s p o ł e c z n o ś c i i d z i e t a k d a l e k o , że n a le ż y u z n a ć i c h w zajem ną n ie r e d u k o w a ln o ś ć . O bie s ą s p o ł e c z
n o ś c ia m i i n n e j n a t u r y i s ł u ż ą innym c e lo m , d l a t e g o n i e p o w in ny b e z p o ś r e d n io in g e ro w a ć w sw o je s p ra w y . Św. A u g u sty n u z n a je w ięc a u to n o m ię K o ś c i o ł a i p a ń s tw a , z a l e c a j ą c , aby n i e p r z e k r a
c z a ł y sw ych u p ra w n ie ń i te re n ó w d z i a ł a n i a . W y j a ś n i a j ą c b l i ż e j t e n p ro b le m , o d w o ła ł s i ę do z a s a d y g ł o s z o n e j p r z e z C h r y s t u s a :
70 n a le ż y o d dać C e z a ro w i co C e z a r a , a Bogu co n a le ż y do Boga .
D la te g o c h r z e ś c i j a n i n p o w in ie n l o j a l n i e p ł a c i ć p o d a t k i , p a r t y c y pować w c i ę ż a r a c h n a r z e c z p a ń s tw a , b r o n i ć o jc z y z n y i t d . Rów
n o c z e ś n ie p a ń stw o n i e pow inno in g e ro w a ć w sp raw y w i a r y , j u r y s d y k c j i k o ś c i e l n e j , k u l t u i t p . Tak w ł a ś n i e je d n a k c z y n i ł o
69 Ad C re sc o n iu m I I 3 3 , PL 4 2 , 7 5 ; C o n tr a l i t t e r a s P e t i l i a n i I I 3 7 - 3 8 , PL 4 3 , 270; De u t i l i t a t e c r e d e n d i 16, 3 4 - 3 5 , PL 4 2 , 9 0 ; E n a r r a t i o i n psalm um 118, 1, PL 3 7 , 1528; De c i v i t a t ę D ei XIX 17, PL 4 1 , 6 4 5 -6 4 6 ; G. Com bes, d z . c y t . , 3 0 7 - 3 1 1 .
E x p o s i t i o ąuarundam p r o p o s i t i o n u ; 7 2 , PL 3 5 , 2 0 8 3 -2 0 8 4 .
ex E p i s t o ł a ad Romanos 70
365
-p o c z ą tk o w o -p a ń stw o r z y m s k ie , d l a t e g o d o c h o d z iło do n i e u n i k n i o nych k o n f l i k t ó w . W i c h r e z u l t a c i e K o ś c ió ł t r a c i ł w ie rn y c h wy
b i e r a j ą c y c h m ę c z e ń stw o , a p a ń stw o t r a c i ł o h o n o r . J e d y n ie t r a f nym ro z w ią z a n ie m j e s t u z n a n ie n i e z a l e ż n o ś c i p a ń s tw a w z a k r e s i eW domeny d o c z e s n o - m a t e r i a l n e j , K o ś c i o ła z a ś w z a k r e s i e sp raw mo- ra ln o -d u c h o w y c h .
A utonom ia s p o ł e c z n o ś c i n a t u r a l n e j i n a d p r z y r o d z o n e j n ie
j e s t ró w n o z n a c z n a z i c h o p o z y c ją czy ciioćby w zajem ną i z o l a c j ą . Św. A u g u sty n s i l n i e p o d k r e ś l i ł p o t r z e b ę k o o p e r a c j i pom iędzy
Ko-ś c i o ł e a p a ń s tw e I c h c e l e d o p e ł n i a j ą s i ę i z a z ę b i a j ą . D o ty czy t o z w ła s z c z a t a k fu n d a m e n ta ln y c h w a r t o ś c i , j a k ą j e s t p o k ó j. P i s a ł o tym o b s z e r n i e w "De c i v i t a t e D e i" :
"To n i e b i e s k i e / B o ż e / p a ń stw o w c z a s i e , gdy odbywa z ie m s k ą p ie lg r z y ta k ę , p o w o łu je swych o b y w a te li s p o ś r ó d w s z y s tk ic h narodów i z b i e r a p ie lg r z y m u j ą c ą s p o łe c z n o ś ć z w s z e lk ic h ję z y k ó w , n i e t r o s z c z ą c s i ę o r ó ż n i c e w o b y c z a ja c h , p raw ach i u r z ą d z e n i a c h , k t ó r e s ł u ż ą w p ro w ad zen iu lu b u trz y m a n iu p o k o ju z ie m s k ie g o . N ic z e g o z ty c h r z e c z y n i e z n o s i ono i n ic z e g o n i e n i s z c z y ; co w i ę c e j , z a c h o w u je j e , p r z e s t r z e g a w s z y s tk i e g o , c o , ch o ć ró ż n e u ró ż n y c h n aro d ó w , z d ą ż a je d n a k do w sp ó ln eg o c e l u , t o j e s t do z ie m s k ie g o p o k o ju ; p r z e s t r z e g a pod w aru n k iem ,
i ż n i e p r z e s z k a d z a t o r e l i g i i , k t ó r a n a u c z a , że n a le ż y oddawać c z e ś ć jednem u t y l k o , najw yższem u
i praw dziw em u Bogu. A w ięc t a k ż e i p a ń stw o n i e
b i e s k i e p o d c z a s p ie lg r z y m k i sw ej k o r z y s t a z p o k o ju z ie m s k ie g o . J e d n o ś ć l u d z k i e j w o li w s p ra w a c h t y c z ą c y c h s i ę ś m i e r t e l n e j n a tu r y c z ło w ie k a s t a r a s i ę ono o s ią g n ą ć i o c h r o n i ć , o i l e p o z w a la n a to k o n ie c z n o ś ć n ie n a r u s z o n e g o z a c h o w a n ia p o b o ż n o ś c i i r e l i g i i . Ten z ie m s k i p o k ó j o d n o s i s i ę do p o k o ju n i e b i e s k i e g o , p raw d ziw eg o ta k w i e l c e , i ż on t y l
ko w in ie n być uważany z a p o k ó j i zwać s i ę p o k o jem , p r z y n a jm n ie j pokojem rozum nego s t w o r z e n i a , t o
z n a c z y s p o ł e c z n o ś c i ą d o s k o n a le u p o rząd k o w an ą i d o s k o n a le z g o d n ą w ra d o w a n iu s i ę Bogiem i u - a n iu s i e s o b ą w Bogu" . d z i e ż wzajemnym ra d o w a n iu Ta d ł u ż s z a w ypow iedź M y ś l i c i e l a c h r z e ś c i j a ń s k i e g o d o s k o n a le u k a z u je p o t r z e b ę w s p ó łp ra c y p a ń s tw a i K o ś c i o ła d l a d o b r a l u d z i , w tym t a k ż e p o k o ju . N a t u r a l n a w s p ó ln o ta z a b e z p i e c z a p o k ó j z e w n ę tr z n y , n a d p rz y ro d z o n a d a j e lu d z io m p o k ó j w e w n ę trz n o -De c i v i t a t e D ei XIx 17, PL 4 1 , /ś w . A u g u sty n , 0 p a ń s tw ie Boży H 646, tłu m . W. K o rn a to w s k i , W arszawa 1 9 7 7 / I I 4 2 3 -4 2 4 . 71
386
-duchowy. O bie formy p o k o ju w zajem n ie s i ę w arunkują i w spom agają. Pokój n ie j e s t w yłącznym teren em d z i a ł a n i a i c e le m w s p ó ł p ra cy obu s p o ł e c z n o ś c i . Św. A u gu styn w skazyw ał r ó w n ie ż na in n e domeny p o tr z e b n e g o w s p ó ł d z i a ł a n i a , o k r e ś l a j ą c zarów no r o l ę Koś c i o ł a ja k p a ń stw a . K o ś c ió ł s łu ż y dobru narodu i p a ń stw a , gdyż
72
j e s t s z k o ł ą m o r a ln o ś c i . Uczy e t y k i in d y w id u a ln e j i s p o ł e c z
n e j , w zajem nego sz a c u n k u , b r a t e r s t w a , r e s p e k to w a n ia swych praw i w y p e łn ia n ia obow iązków , p o s łu s z e ń s t w a o b y w a t e ls k ie g o , wymaga s p r a w ie d liw o ś c i o ra z in n y c h p o tr z e b n y c h w ż y c iu cod zien n ym c n ó t m o r a ln y c h . K ie r o w n ic tw o duchowe i m oraln e K o ś c io ła ob ejm u je
swym wpływem w s z y s t k ic h : r z ą d z ą c y c h i r z ą d z o n y c h , w s z e l k i e war stw y s p o ł e c z n e , l u d z i k a żd eg o w iek u i n a ro d u . Za cza só w św . Au g u s ty n a c h y lą c e s i ę do upadku c e s a r s t w o r z y m sk ie c h ę t n i e k o r z y
s t a ł o z m o ra ln eg o w s p a r c ia K o ś c i o ł a , p r z y z n a ją c mu s z e r e g upraw n ie ń i p r z y w ile j ó w , m .in . w z a k r e s i e są d o w n ic tw a , o p ie k i nad
w ię ź n ia m i, prawa a z y lu i t p .
A u gu styn omawiał r ó w n ie ż t e r e n m o ż liw e j a k ty w n o ś c i państw a d l a d ob ra K o ś c i o ł a . W yraźnie rezy g n o w a ł z fin a n s o w e g o w s p a r c ia
73 K o ś c io ł a p r z e z p a ń stw o , w tym ta k ż e pomocy d l a d u ch o w ień stw a ,
To o s t a t n i e z a c h ę c a ł do ż y c i a we w s p ó ln o ta c h , co u ła t w i zarówno ż y c i e w ew n ętrzn e ja k i fin a n s o w ą s a m o w y s ta r c z a ln o ś ć .
R o lę p aństw a d l a dobra K o ś c io ł a w i d z i a ł św . A u gu styn w czym innym , m ia n o w ic ie w z a p e w n ie n iu warunków z e w n ę tr z n y c h d l a za ch o
w a n ia dobrych o b y c z a jó w . K o ś c ió ł o d d z ia ły w u je na s u m ie n ie in d y w id u a ln y c h l u d z i , w ła d ze państw ow e winny t r o s z c z y ć s i ę o w ł a ś c i we praw odaw stw o, p orząd ek w ż y c iu p u b lic z n y m , fu n k c jo n o w a n ie i n
74
s t y t u c j i s łu ż ą c y c h dobru wspólnem u i t p . J e s t t o obow iązkiem p a ń stw a , a l e n ie św ia d c z y t o o j e g o n i ż s z o ś c i wobec K o ś c i o ł a . W p r z e k o n a n iu A u g u sty n a , w ład cy c h r z e ś c i j a ń s c y ja k o sy n o w ie
K o ś c io ła mają mu pomagać w s p e ł n i a n i u j e g o f u n k c j i r e l i g i j n o -
m o r a ln e j, ch o ć r ó w n o c z e ś n ie p o z o s t a j ą n i e z a l e ż n i w spraw ach sp o ł e c z n o - p o l i t y c z n y c h . 72 73 De m oribus PL 3 3 , 524; 3 i2 - 3 2 1 ; W. E c c l e s i a e 1 4 6 - 4 3 , PL 3 2 , 1 3 3 i ; 1 5 5 , 1 0 , PL 3 3 , 6 7 0 - 6 7 1 ; G. Co K o r n a t o w s k i , d z . c y t . , 2 2 9 - 2 4 6 . t) E p i s t o ł a 1 3 7 , b e s , d z . c y t . , S e rm o 4 6 , 6 , 4 0 , 5 5 6 - 5 5 8 . PL 3 2 7 3 - 2 7 4 ; De o p e r e m o n a c h o ru m 1 0 - 1 2 , PL E p i s t o ł a 1 3 7 , 5 , 1 7 , I n J o a n n i s E v a n g e l i u PL 3 3 , t r a c t 1 8 5 , 9 , 3 6 , PL 3 3 , 14, PL 3 5 , 1 4 8 3 . * *
367
-Na uwagę z a s ł u g u j e j e s z c z e j e d e n tr u d n y p r ó b i e j a k i
j e s t pomoc p a ń s tw a d l a K o ś c i o ł a w z w a lc z a n iu h e r e z j i . A u g u sty n s ą d z i ł , że obow iązkiem w ła d z p u b lic z n y c h j e s t o b ro n a K o ś c i o ł a
75 i a d m i n i s t r a c y j n e w s p i e r a n i e go w u trz y m y w a n iu j e d n o ś c i w ia ry W p o s ta w ie b is k u p a H ippony z a s z ł a e w o lu c ja : do ro k u 400 o p o w ia d a ł s i ę z a r e z y g n a c j ą z pomocy p a ń s tw a w tym w z g lę d z ie , p ó ź n i e j 7 je d n a k u z n a ł t a k ą pomoc z a m o r a ln ie z a s a d n ą i n ie z b ę d n ą . Cho d z i ł o z w ła s z c z a o s e k t ę d o n a ty s tó w , k t ó r z y w w a lc e z k a t o l i k a m i u c i e k a l i s i ę do przem ocy / p a l e n i e ś w i ą ty ń , z a b i j a n i e ś w ie c k ic h i d u ch o w n y c h /. W ypow iedzi a f r y k a ń s k i e g o M y ś l i c i e l a n i e s ą c a ł k o w ic ie je d n o z n a c z n e : r a z mówił o o b o w iązk u p a ń s tw a w z a k r e s i e
f i z y c z n e j o ch ro n y c h r z e ś c i j a n , innym razem zd aw ał s i ę u s p r a w ie - 77
d l i w i a ć s to s o w a n ie s i ł y w n a w ra c a n iu d o n a ty s tó w . Zaw sze j e d nak p r z y z n a w a ł, że l e p i e j d o p ro w a d z ić k o g o ś do m i ł o ś c i C h r y s tu
-78 s a d ro g ą p o k o jo w ej p e r s w a z j i , a n i ż e l i p r z e z u ż y c ie s i ł y .
A u g u sty ń sk a k o n c e p c ja r e l a c j i pom iędzy państw em a K o ś c io łem , w p r z e k o n a n iu n i e k t ó r y c h a u to ró w , d o p r o w a d z iła do p o w s ta - 79 n i a tzw . a u g u s ty n iz m u p o l i t y c z n e g o w o k r e s i e ś r e d n io w ie c z a . 75 76 77 I n J o a n n is E v an g eliu m t r a c t . 6 , 2 5 , PL 3 5 , 1436; E n a r r a t i o i n psalmum 118, 3 1 , PL 3 6 , 1 5 9 1 -1 5 9 3 . P o r . E. L a m ira n d e , C h u rc h , S t a t e and 1 'o l e r a t i o n , V i l la n o v a U n i v e r s i t y 1975, z w ła s z c z a s . 12 n n . E p i s t o ł a 9 3 , 5 , 17, PL 3 3 , 330; 185, 7 , 2 5 -2 6 , PL 3 3 , 8 0 4 - 8 0 5 . E p i s t o ł a 185, 2 1 , PL 3 3 , 802; It. R e u t e r / A u g u s t i n i s c h e
S t u d i e n , G otha 1887, 5 0 1 / t w i e r d z i , że A u g u sty n b y ł " p ie rw szym dogm atykiem i n k w i z y c j i " . J e s t t o t w i e r d z e n i e n ie p r a w dziw e z te g o choćby w z g lę d u , i ż w spom niany m y ś l i c i e l b y ł
p r z e c iw n ik ie m s to s o w a n ia t o r t u r w b a d a n ia c h sąd o w y ch . P o r . E p i s t o ł a 104, i,^ P L 3 3 , 388; De c i v i t a t e D ei XIX 6 , PL 4 i ,
6 3 2 -6 3 3 ; G. Combes, d z . c y t . , 1 9 2 -1 9 5 .
Tak z d a j e s i ę s ą d z i ć E. G ils o n , p i s z ą c : "Można - a naw et w m ia rę p o tr z e b y n a le ż y - u ży ć p a ń s tw a d l a w ła śc iw y c h c e
lów K o ś c i o ł a , a p r z e z n ie g o d l a P a ń stw a B ożego; j e s t t o zu p e ł n i e in n e z a g a d n ie n ie i A u g u sty n z p e w n o ś c ią n i e m ia łb y
temu n ic do z a r z u c e n i a . Choć n ig d y n i e s fo rm u ło w a ł on t e j z a s a d y , p o j ę c i e r z ą d u te o k r a t y c z n e g o n i e j e s t n ie z g o d n e
z je g o n a u k ą , j e ś l i bowiem i d e a ł P a ń stw a Bożego n i e z a w ie r a te g o p o j ę c i a , t o ró w n ie ż b y n a jm n ie j go n i e w y k lu c z a "
/W p ro w ad zen ie do n a u k i św. A u g u s ty n a , d z . c y t . , 2 3 6 /. 79
368
J e s t to s y m p lifik a c ja nauki Biskupa iiip p on y, k tó ry - ja k zo s t a ł o wyżej stw ierdzone - r o z g r a n ic z a ł domeny d z ia ła n ia obu s p o łe c z n o ś c i: państwowej i k o ś c i e l n e j . J e s t jednak h is t o r y c z
nym faktem , że Augustyn - u z a s a d n ia ją c obowiązek czyn n ej porno- 80
cy państwa okazywanej K o ścio ło w i w je g o w alce z heretykam i -s p r z y ja ł pow -staniu śre d n io w ie czn e j t e o r i i o w y ż-szo ści K o ś c io ła
81
wobec państwa . Zaważyła tu n ie w ą tp liw ie w sposób is t o t n y ów czesn a s y t u a c ja s p o łe c z n o -p o lit y c z n a , zw iązana z rozpadnięciem s i ę C esarstw a Rzym skiego i aktywnej r o l i K o ś c io ła w formowaniu s i ę nowych organizmów państwowych.
K s . S ta n is ła w Kowalczyk - L u b lin
LA SOCIETŚ NATUItELLE ET SURNATURELLE CHEZ SAINT AUGUSTIN /Resume/
L a r t i c l e se compose de^ąuatre p a r t i e s . La prem lere
c a r a c t e r is e 1 homme comrne un e$re s o c i a l * La deuxieme a n a lyse co n ce p tio n a u g u stin ie n n e de 1 e t a t : l a d e f i n i t i o n , le s d evo irs
e t lp s b u ts , le s d r o it s envers le s c ito y ^ n s .L a tr o is ie m e p a r tie de 1 a r t i c l e e x p liq u e la co n ce p tio p de 1 Ś g l i s e de sa in t^ A u g u - s t i n avec sp co n ce p tio n de l a " c i t e e t e r n e l l e " . La d e rn ie re
p a r t ie de I p r t i c l e e x p liq u e le s ra p p o rts en tre E g li s e e^ E ta t dans la pensee s o c i o - p o l i t i q u e de A u g u s tin . 11 acpepte l^ a u to -
nomie de deux s o c i e t e s , m ail i l a u s s i montre l a n e c e s s ite de la c o o p e r a tio n pour le b ien commun des hommes.
80 Św. Augustyn obowiązek pomocy państwa w zw a lcza n iu innow ier
ców o d n o sił je d y n ie do heretyków /d o n atystó w /, nigdy zaś te go p o s tu la tu n ie wysuwał w o d n ie s ie n iu do pogan, żydów i t p . P o r. E . Lam irande, d z . c y t . , 3 8 -4 3 .
J . B a s z k ie w ic z , Myśl p o lit y c z n a wieków ś r e d n ic h , Warszawa 1970, 184-212.
