"Vox Patrum" 7 /1 9 8 7 / z . 12
-13
TEORIA PRZEKŁADU
(Przedmiot, problematyka, miejsce
wśród innych nauk)*
Można chyba zaryzykow ać tw ie r d z e n ie , że t e o r i a p rzek ła d u j e s t ju ż d z i ś odrębną d y s c y p lin ą naukową, ch oć może j e s z c z e n fe w p e łn i ukonstytuow aną tak jak in n e . Przemawia za tym s i l n i e f a k t i s t n i e n i a o b f i t e j i różn orod n ej l i t e r a t u r y tr a k t u j ą c e j o problem ach p rzek ła d u ; przemawia i s t n i e n i e samych ty c h problemów - lic z n y c h , s w o is ty c h , zróżnicow anych 1 s t a l e r ó ż n ic u ją c y c h s i ę j e s z c z e b a r d z ie j , że wspom nę stosunkowo niedawno w yłon ion y z e s p ó ł z a g a d n ień zw iązanych z p r z e kładem maszynowym - z agad n ień tak d a le c e s p e c y f ic z n y c h , że d a ją c y c h ju ż pochop do m ów ienia o j e s z c z e j e d n e j , d a l s z e j , b a r d z ie j s z c z e g ó ło wej - w stosu n k u do t e o r i i p r z ek ła d u w o g ó le - d y s c y p lin ie naukowej; przemawia uporczywe p o w ta rza n ie s i ę j u ż w samych t y t u ła c h prac na temat p rzek ład u term inu t e o r i a p r z ek ła d u używanego w d odatku, ja k s i ę okazuje po b liż sz y m p r z y j r z e n iu , w s e n s i e d o ść jednoznacznym . W ie lk ie mu ładunkowi tr a fn y c h obserw acyj i mniej lu b w ię c e j pewnych u s t a le ń te o r e ty c z n y c h zawartemu w ty c h pracach brak t y lk o p e łn e g o u sy ste m a ty zow ania, żebyśmy m i e l i do c z y n ie n ia z t e o r i ą p r z e k ła d u ja k o z samo is t n ą d y s c y p lin ą naukową j u ż bez w ą t p liw o ś c i.
N ie c z e k a ją c jednak aż to s i ę d e f in it y w n ie dokona, spytajm y ju ż te r a z - t e r a z , gdy można s i ę z g o d z ić z tw ie r d z e n ie m , że t e o r i a przekładu z n a jd u je s i ę j e s z c z e w znacznym s to p n iu i n s t a t u f i e r i - j a k i j e s t j e j p r z e d m io t. O odpowiedź n ie tr u d n o . Przedmiotem t e o r i i p rzekładu j e s t p r z e k ła d , w sto su n k u do k tó r e g o musi ona dokonać pew nej t e o r e t y c z n e j r e f l e k s j i . Jednakże tr z e b a d ob rze s o b ie uśw iadom ić, że term in p r z e k ła d o zn acza co najm niej dw ie n ie c o różne r z e c z y w is t o ś c i : 1*0 c zy n n o ść a r a c z e j z e s p ó ł c z y n n o śc i z m ie r z a ją c y c h do nadania
x A rtyk u ł j e s t p rzejrzanym , poprawionym, n ie z n a c z n ie zmienionym i opatrzonym wybraną l i t e r a t u r ą przedm iotu tek stem o d c z y tu w ygło szo n eg o na z j a ź d z ie n au czających ła c in y i p a t r o l o g i i w Sem inariach Duchownych w P o ls c e , odbytym 8 -9 V 1970 r . w Domu 0 0 . J ezu itó w w W arszaw ie.
200
ja k ie m u ś tw orow i mownemu / n a j c z ę ś c i e j bywa t o t e k s t p i s a n y / , sk o n kretyzow anem u w jednym j ę z y k u , k o n k r e t y z a c j i w innym j ę z y k u ; 2 ** r e z u l t a t t y c h c z y n n o ś c i , a w ię c t e k s t b ęd ący t a k ą lu b in n ą t r a n s p o z y c j ą jęz y k o w ą in n e g o t e k s t u . Chcąc t e r m i n o l o g i c z n i e u w y r a ź n ić i utrwa l i ć t ę r ó ż n i c ę o z n a c z a n ia ter m in u p r z e k ła d , można by w p ierw szym wy padku p o s łu g iw a ć s i ę term inem p r z e k ł a d a n ie , a w drugim - term inem p r z e k ła d . Jed n a k że ta k a p ra k ty k a n ie p r z y j ę ł a s i ę , j a k d o tą d , w mó w ie n iu o tym p r z e d m io c ie . T e o r ia p r z e k ła d u d o t y c z y p r z e k ła d u w jednym i w drugim z n a c z e n iu t e g o te r m in u , a w ię c w j e g o z n a c z e n iu i czynnym / p r z e k ł a d a n i e / , i b iernym /p r z e k ła d s e n s u s t r i c t o / . Gdy jed n a k te o r ia p r z e k ła d u t r a k t u j e o c z y n n o ś c i p r z e k ł a d a n ia , t e z y j e j p r z y b ie r a j ą c z ę ś c i e j c h a r a k t e r norm atyw ny. N a to m ia st w ów czas, gdy t e o r i a p r z e k ła d u za jm u je s i ę p rze k ła d e m s e n s u s t r i c t o , t j . tworem mownym powsta łym w w yniku c z y n n o ś c i p r z e k ł a d a n ia , t w i e r d z e n ia j e j m ają p o s ta ć s t w ie r d z e ń r a c z e j c z y s t o k o n s t a t u j ą c y c h .
Ta pewna d w o i s t o ś ć p rze d m io tu t e o r i i p r z e k ła d u ma t e ż swe r e p e r k u s j e w z a k r e s i e j e j p r o b le m a t y k i. Z a s ta n a w ia ją c s i ę nad p r z e k ła dem j a k o c z y n n o ś c ią , t e o r e t y k p r z e k ła d u m usi p r z e d e w sz y s tk im wysu n ąć i r o z w ią z a ć dwa z a g a d n ie n ia ; po p ie r w s z e : ja k im warunkom powinien s p r o s t a ć p od m iot c z y n n o ś c i t ł u m a c z e n i a , c z y l i t łu m a c z , by być dobrym tłum aczem ; po d r u g ie : w ed łu g j a k i c h d y rek ty w ma p r z e b ie g a ć sama czyn n o ś ć p r z e k ł a d a n ia ,b y z a s łu g iw a ć na m iano w ł a ś c i w e j . W m iarę z a ś jak uwaga t e o r e t y k a p r z e k ła d u p rze su w a s i ę od p r z e k ła d u ja k o c z y n n o ś c i do p r z e k ła d u j a k o w ytw oru, i n t e r e s u j ą c a g o p r o b le m a ty k a u le g a zmia n i e , ch o ć n i e r a d y k a ln e j ,w tym s e n s i e , ja k o b y t o , c o t e r a z ma do po w ie d z e n ia t e o r e t y k p r z e k ła d u , n i e b y ło w s to s u n k u komplementarnym do t e g o , co w yp ad ło mu s t w i e r d z i ć p rzy p r z e k ł a d z ie j a k o c z y n n o ś c i. W zw ią z k u z p rze k ła d e m ja k o wytworem t e o r i a p r z e k ła d u m usi odpow ie d z i e ć na p y t a n i e , czym w ła ś c iw ie j e s t p r z e k ła d ; o c z e k u j e s i ę od n iej r ó w n ie ż om ów ien ia k w e s t i i g r a n ic p r z e k ła d u , i n a c z e j m ów iąc: problemu i s t o t y , m o ż li w o ś c i, ro d za jó w i g r a n ic p r z e k ł a d a l n o ś c i ; do k om p eten cji t e o r i i p r z e k ła d u n a le ż y t a k ż e p o d a n ie c e c h d o b r e g o , p e łn o w a r t o ś c io w ego, e k w iw a le n tn e g o p r z e k ła d u ; w ram ach p r o b le m a ty k i t e o r i i p r z e k ła du m i e ś c i s i ę t a k ż e t y p o l o g i a i k l a s y f i k a c j a p rze k ła d ó w z r ó ż n y c h punktów w id z e n ia ; w r e s z c ie j a k o z a g a d n ie n ie s p e c j a l n e , k r y j ą c e może w s o b i e za ro d ek nowej d y s c y p l i n y , można t u w łą c z y ć z a g a d n ie n ie i s t o t y , m o ż li w o ś c i, warunków i g r a n ic p r z e k ła d u m aszyn ow ego.
207
-będących je d n ą z prób, z r e s z t ą n iek o m p letn ą , odpow iedzi przynajm niej na n ie k t ó r e z zasyg n a lizo w a n y ch tu problemów t e o r i i p r zek ła d u .
N ajpierw t e z y d o ty c z ą c e osoby tłum acza ja k o podmiotu c z y n n o śc i p r z e k ła d a n ia .
Podobnie ja k s ta r o ż y tn a t e o r i a r e to r y c z n a d ysk u tow ała m .in . k w e s t ię , utrum o r a to r n a s c i t u r , an f i t , ta k w sp ó łc z e sn a t e o r i a p r z e k ład u musi p o sta w ić s o b ie a n a lo g ic z n e p y ta n ie : utrum in t e r p r e s n a s c it u r , an f i t . I o d p o w ied zieć wypadnie a n a lo g ic z n ie do s t a r o ż y t — nych: bonus i n t e r p r e s n a s c it u r ^ . A le jak w s t a r o ż y t n o ś c i w o d n ie s ie n iu do mówcy n ie W yciągano, i c a łk ie m s ł u s z n i e , z r o z s t r z y g n ię c ia k w e s t ii p r z e z n a jw y b itn ie js z y c h p r z e d s t a w i c i e l i t e o r i i r e to r y c z n e j /n p . C y c e r o n a /, że o r a to r n a s c it u r , b łęd n ego w niosku, i ż c a ła t e o r i a r e to r y c z n a i zw iązane z n ią s z k o le n ie mówcy j e s t zbędnym b a la ste m , tak i nam ja k o teoretyk om p r z ek ła d u n ie w olno w yciągać podobnie n i e słu s z n e g o w niosku w o d n ie s ie n iu do tłu m acza, choć zgadzamy s i ę , że tłum acz p rzed e w szystkim n a s c i t u r , non f i t . P r z e c ie ż n ie z n a ś c i le c z z f i e r i zw iązane j e s t j u ż samo opanowanie co najm niej dwu j ę z y ków p rzez p r z y s z łe g o tłum acza: ję z y k a o j c z y s t e g o i j a k ie g o ś ję z y k a ob cego. A w szakże to n ie w y s ta r c z a . Trzeba j e s z c z e drogą n ie r a z mo zo ln eg o stu d iu m , k tó r e j e s t n ie z a le ż n e od wrodzonych z d o ln o ś c i w d z ie d z in ie tłu m a c z e n ia , zdobyć znajom ość k u ltu r y te g o narodu, k t ó ry j e s t n o s ic ie le m j ę z y k a , z k tó r e g o s i ę tłu m a czy . Nieodzowna j e s t t e ż u tłum acza d o ść znaczna w ied za z z a k resu język ozn aw stw a, z w ła s z cza o g ó ln e g o ,o r a z z d z ie d z in y t e o r i i l i t e r a t u r y . W o b r ę b ie ję z y k o znawstwa og ó ln eg o s z c z e g ó ln ą uwagę tłu m acza powinna z w r ó c ić t e o r i a ję z y k a , w t e o r i i l i t e r a t u r y pow in ien u w z g lę d n ić przede w szystk im tę j e j c z ę ś ć , k tó r ą można by nazwać za Ingardenem o n t o lo g ią d z i e ł a l i t e r a c k ie g o . I n ie n a le ż y s ą d z ie , że c h o d z i tu o w ied zę bardzo t e o r e ty c z n ą i a b s tr a k c y jn ą , k tó r a t y lk o podbuduje świadomość przekładow cy Owszem, t o t e ż , a l e z wiedzy t e j , z pozoru je d y n ie te o r e ty c z n e j i a b s t r a k c y j n e j , n ie m ającej w ie le w spólnego z praktyką p r z e k ła d u ,
1 P or. uwagi na t e n tem at w o d n ie s ie n iu do mówcy - C ic e r o De o r a - t o r e I 23, 107 - I 3 4 , 159, a z w ła sz c z a I 2 4 , iiO i I 25 113* w o d n ie s ie n iu z a ś do p o e ty - H o r a tiu s , De a r te o o e t ic a 408-411 Wydaje s i ę , że w tym zw iązku myślowym s ą s o b ie te r m in o lo g ic z n ie równoważne: z je d n e j s tr o n y - n a ś c i, n a tu r a , f a c u lt a s i ingenium a z d r u g ie j str o n y - f i e r i , e x e r c i t a t i o 1 a r s . '
208
można i t r z e b a w y c ią g a ć n ader p r a k ty c z n e w n i o s k i. I ta k n p . d ob ra zn ajom ość t e o r i i j ę z y k a p o z w o li tłu m a c z o w i z r o z u m ie ć , d o c e n ić i uw z g l ę d n i ć w p r a k ty c e f a k t , że w s z y s t k i e j ę z y k i , ch oćb y g e n e t y c z n ie i t y p o l o g i c z n i e b ard zo s o b i e b l i s k i e , s ą je d n a k sy stem a m i środków wy r a z u za w sz e mocno r ó ż n y m i, ta k że c a ł k o w it a rów n ow ażn ość pom iędzy ich elem en ta m i z d a r z a s i ę n ader r z a d k o , n a le ż y r a c z e j do w y ją tk ó w , i stąd w yznaw anie i r e a l i z o w a n i e z a s a d y t z w . "d osłow n ego" p r z e k ła d u p o le g a na n ie p o r o z u m ie n iu i n i e ma s e n s u ; sto so w a n e w p r a k ty c e prow adzi do d z iw a c tw , n i e w i e r n o ś c i p r z e k ła d u i p r z e r a d z a s i ę w sa m o z a p r z e c z e n ie . Z a p o zn a n ie s i ę z o n t o l o g i ą d z i e ł a l i t e r a c k i e g o d o s t a r c z y tłum aczow i c a łk ie m p r a k ty c z n e j w ie d z y , ż e z u p e łn ie czym innym j e s t d z i e ł o l i t e r a c k i e n acechow an e a r t y s t y c z n i e , a z u p e łn ie czym innym d z i e ł o l i t e r a c k i e n i e n acechow an e a r t y s t y c z n i e ; w z w ią z k u z tym c z e g o in n ego wy maga s i ę od d o b r eg o p r z e k ła d u d z i e ł a p ie r w s z e g o t y p u , a c z e g o innego o c z e k u j e s i ę od d o b r eg o p r z e k ła d u d z i e ł a d r u g ie g o t y p u . Świadomość t e j r ó ż n i c y i p r z e s t r z e g a n i e p ły n ą c y c h s t ą d p r a k ty c z n y c h konsekwencyj j e s t s z c z e g ó l n i e p o tr z e b n e temu tłu m a c z o w i, k t ó r y p r z e k ła d a d z i e ł a r ó ż n e g o t y p u , c h o ć w sk azan e j e s t , by p rz e k ła d o w c y s p e c j a l i z o w a l i s ię w t łu m a c z e n iu d z i e ł t y l k o je d n e g o t y p u .a w j e g o o b r ę b ie - w tłum acze n iu t e k s t ó w p o c h o d z ą c y c h z j e d n e j e p o k i, z je d n e g o g a tu n k u l i t e r a c k i e g o , a n aw et t y l k o p o c h o d z ą c y c h od j e d n e g o a u t o r a , h tym k r y j e s ię i m p l i c i t e p o s t u l a t , by t łu m a c z y ć r a c z e j w y łą c z n i e z je d n e g o j ę z y k a . N ie c h t a g a r ś ć d e z y d e r a tó w k ie r o w a n y c h p r z e z t e o r i ę p r z e k ła d u pod ad resem d o b r eg o tłu m a c z a w y s t a r c z y do z o r ie n t o w a n ia s i ę w n ie c o s z c z e g ó ło w s z e j p r o b le m a ty c e t e j d y s c y p lin y w tym w z g l ę d z i e .
Przedstaw m y t e r a z w podobny sp o só b pewne normy c z e r p a n e rów nież z t e o r i i p r z e k ła d u , a l e o d n o sz ą c e s i ę j u ż n i e do tłu m a c z a ja k o do p od m iotu c z y n n o ś c i p r z e k ł a d a n ia , l e c z do sam ej t e j c z y n n o ś c i . Normy t e sform u łow an e in a c z e j mogą c z ę s t o pokryw ać s i ę z k r y t e r ia m i oceny t łu m a c z e n ia ja k o w ytw oru, o czym j e s z c z e b ę d z ie mowa. W t e j c h w ili jed n a k i n t e r e s u j ą nas na g r u n c ie t e o r i i p r z e k ła d u pojm owanego jak o c z y n n o ś ć . I tu n ie b ę d z ie nam c h o d z ić o w y c z e r p a n ie te m a tu , l e c z t y l k o o e g z e m p lif ik a c j ę /n a w e t n i e w p e ł n i u s y s te m a ty z o w a n ą /.
C zyn ność t łu m a c z e n ia m usi s i ę - o p i e r a ć n i e t y l k o na o g ó ln e j świa d o m o śc i, z j a k i e g o j ę z y k a n arod ow ego, e t n i c z n e g o , na j a k i odbywa s i ę p r z e k ła d , bo t o j e s t p r o s t e i o c z y w i s t e , i d o k o n u je s i ę a u tom atyczn ie a l e m usi t a k ż e u w z g lę d n ia ć k o n k r e tn ą odm iankę t e g o j ę z y k a , w j a k i e j - w c a ł o ś c i bądź w c z ę ś c i - z r e a liz o w a n y j e s t o r y g i n a ł . Językoznaw stw o
209
-bowiem u c z y , że je d e n ję z y k narodowy, e t n ic z n y , j e s t je d e n ty lk o po z o r n ie , w r z e c z y w is t o ś c i z a ś rozpada s i ę na s z e r e g odmianek, jak gdy by o d d z ie ln y c h język ów , o m niejszym z a s ię g u i d o n i o s ł o ś c i . Z a le ż n ie od zastosow an ego k ry te r iu m mówi s i ę o gwarach bądź żargonach danego w z a s a d z ie je d n e g o ję z y k a narodowego, e t n ic z n e g o . Gwary r ó ż n ią s i ę od s i e b i e c z ę śc io w o słow nictw em , a le przede w szystk im s tr o n ą fo n e ty c z n ą , żargony z a ś g łó w n ie słow nictw em ^ . W ystępowanie gwar j e s t związane z te r y to r iu m , k tó r e g o g r a n ic e można d o ść d o k ła d n ie wyzna— czyó na mapach lin g w is t y c z n y c h , i p o sia d a swe uwarunkowania h i s t o r y czne, w ystępow anie z a s żargonów /k t ó r y t o term in w języ k o zn a w stw ie nie p o sia d a wydźwięku p e jo r a ty w n e g o / łą c z y s i ę z grupami n a j c z ę ś c ie j zawodowymi, a je g o g r a n ic e s ą sw o isty m i g ran icam i sp o łe c z n y m i, p r z e de w szystkim p r o fe s jo n a ln y m i. J e ż e l i w ię c d z i e ł o p rzek ład an e n a p is a ne j e s t gwarą lu b p o sia d a p a r t ie utrzymane w gw arze, t o tr z e b a j e , lub t e p a r t i e , tłu m aczyó t e ż gwarą i t o od pow iednią, a n ie dow olną, a w ięc np. gwarę g ó r a ls k ą gwarą g ó r a ls k ą . Z k o l e i gwary i żargony p r z e c iw sta w ia ją s i ę ję z y k o w i lit e r a c k ie m u , a t e n , z a le ż n ie od z a s t o sowania rozpada s i ę na ję z y k ż y c ia co d z ie n n e g o i na ję z y k p iśm ie n nictw a, te n z a ś pozw ala w y ró żn ić w s o b ie ję z y k l i t e r a t u r y , z w ła sz c z a p o e z j i , i ję z y k pism n ie nacechowanych a r t y s t y c z n i e . Cała ta w iedza j e s t tłum aczow i n ie z b ę d n a .
P r z e k ła d a ją c tr z e b a ta k ż e u t r a f i ó w s t y l o r y g in a łu , w s t y l r o zumiany bardzo s z e r o k o , ta k że może l e p i e j byłoby mówić tu o to n ie ozy " to n a c ji" . Stąd np. p r z e k ła d Homera gwarą g ó r a ls k ą j e s t n ie do p r z y ję c ia i r o b i w ra ż e n ie w ręcz p a r o d y sty czn e m .in . d l a t e g o , że wy b ie r a d la p rzek ład u z u p e łn ie in n ą " t o n a c j ę " ,a n iż e li panująca w o r y g i n a le .
Nie wolno t e ż w t r a k c ie tłu m a c z e n ia o s ła b ia ć p rzez eufemizmy do sadnych m ie js c o r y g in a łu a n i na odwrót - bezbarwnego s t y l u ubarw iać; nie wolno d a le j z m ie n ia ć s t o p n ia a b s tr a k c y jn o ś c i d z i e ł a k on k retyzu jąc j e b a r d z ie j , a n i na odwrót - u a b str a k c y jn ia ó n a p isa n eg o bardzo to n k r e tn ie ; n ie w olno w r e s z c ie zabarw iać em o cjo n a ln ie p r z e k ła d u , gdy tego z a b a r w ie n ia n ie p o sia d a o r y g in a ł, a n i na odwrót - r etu szo w a ć z a barw ienia e m o cjo n a ln eg o , k tó r e o r y g in a ł w yraźnie w ykazuje.
2 1 0
-Może s i ę z d a r z y ć , że d z i e ł o tłu m a c z o n e ma m i e j s c a w ie lo z n a c z n e bąd ź z g o ł a n i e j a s n e . W t r a k c i e t ł u m a c z e n i a n i e w o ln o t e j w i e l o z n a c z n o ś c i c z y n i e j a s n o ś c i z a t r a c i ć . M uszą one b y ć zach o w a n e i t o w tym samym s t o p n i u , w ja k im p o s i a d a j e o r y g i n a ł . J e ś l i z a c h o d z i p o tr z e b a ,
m ożna p ró b o w a ć u j e d n o z n a c z n i ć d a n e m i e j s c e l u b j e w y j a ś n i ć
w p r z y p i s i e , a l e t o j u ż j e s t s p r a w a i n t e r p r e t a c j i i k o m e n ta r z a do p r z e k ł a d u , a n i e sam ego p r z e k ł a d u . S z c z e g ó l n i e t r z e b a d b a ć o p rze ciw s t a w i a n i e s i ę p o k u s ie t a k i e g o p o p r a w ia n ia i s w o i s t e g o u d o s k o n a la n ia d z i e ł a w t r a k c i e p r z e k ł a d u , j e ż e l i z s z e r s z e g o k o n t e k s t u wiadom o, iż a u t o r o w i c h o d z i ł o o d a n ą w i e l o z n a c z n o ś ć c z y n i e j a s n o ś ć . Na r e t u s z e - i t o n a w e t b ez u s p r a w i e d l i w i a n i a s i ę z n i c h p r z e d c z y t e l n i k i e m p rz e k ł a d u w p r z y p i s i e - można s o b i e p o z w a la ć t y l k o w te d y , gdy c h o d z i o rżt c z y b a r d z o m a łe j w ag i i w d o d a t k u t a k i e , k t ó r e w y g lą d a ją na n ie ja s n o śt b ą d ź w ie l o z n a c z n o ś ć n i e z a m ie r z o n ą , na zw y k ły l a p s u s , k t ó r y z o s ta łb y p o p ra w io n y p r z e z sam ego a u t o r a , gdyby zw ró co n o mu n a ń uw ag ę. Podobnie j a k z w i e l o z n a c z n o ś c i a m i i n i e j a s n o ś c i a m i p o s tę p u je m y z wyraźnym i b ą d ź p o z o rn y m i b łę d a m i , o i l e o r y g i n a ł t a k i e w y k a z u je , j a k ró w n ież ze w s z y s tk im i n i e p o r a d n o ś c i a m i ję zy k o w y m i i s t y l i s t y c z n y m i , gdy są one czym ś d l a o r y g i n a ł u c h a r a k t e r y s t y c z n y m . Słow em : k o s m e ty k a n ie na l e ż y do k o m p e t e n c j i p r z e k ła d o w c y . P rz y t ł u m a c z e n i u d z i e ł naukow ych t r z e b a s z c z e g ó l n i e p re c y z y jn ie tłu m a c z y ć t e r m i n o l o g i ę s p e c y f i c z n ą d l a o r y g i n a ł u , d b a j ą c p rz e d e wszy s t k i m o t o , ż e b y te r m in y t e c h n i c z n e p o s i a d a ł y w p r z e k ł a d z i e dokładnie t e n sam s e n s i t e n sam z a k r e s , co w o r y g i n a l e . J e ż e l i z a ś o r y g in a ł p o s ł u g u j e s i ę t e r m i n o l o g i ą c h w i e j n ą , t z n . używ a j e d n e g o b ąd ź szeregu te rm in ó w r a z w je d n y m , innym znów ra z e m w innym z n a c z e n i u , t o chwiej- n o ś ć t ę t r z e b a z a c h o w a ć , b r o n i ą c s i ę p r z e d e w e n tu a ln y m z a r z u te m czy t e l n i k a p r z e k ł a d u , że j e s t s i ę j a k o p r z e k ła d o w c a n ie p r e c y z y jn y m , p r z e z d a n i e o d p o w ie d n ie g o p r z y p i s u , i ż c h w i e j n o ś ć t a k a j e s t c e c h ą o r y g i n a ł u , k t ó r ą t r z e b a z a c h o w a ć .
Mimo c a ł e g o p ie ty z m u , z ja k im p r z e k ła d o w c a m u si o d n o s ić s i ę do d z i e ł a tłu m a c z o n e g o , j e s t j e d n a d z i e d z i n a , w k t ó r e j n i e p o t r z e b u j e t a k i e g o p ie ty z m u w ykazyw ać, a n a w e t n i e w o ln o mu g o w ykazyw ać, żeby n i e u l e c s w o i s t e j t y r a n i i o r y g i n a ł u . J e s t t o d z i e d z i n a pew nych fak tó ł ś c i ś l e ję z y k o w y c h . I t a k , tłu m a c z n i e może w p ro w ad zać do p r z e k ła d u s ło w n ic tw a o r y g i n a ł u s p o l s z c z a j ą c j e t y l k o , l e c z ma o b o w ią z e k s t o s o w ać, j a k d a l e k o t y l k o t o s i ę d a , s ło w n ic tw o c z y s t o p o l s k i e . J e s z c z e c z ę ś c i e j tłu m a c z j e s t z a g ro ż o n y n ie b e z p ie c z n y m z u w ag i n a j a k o ś ć p r z e k ł a d u c i ą ż e n ie m nad nim j ę z y k a o r y g i n a ł u w d z i e d z i n i e f r a z e o l o g i i
2 1 1
1 s k ł a d n i . Z z a g r o ż e n i a t e g o n ie za w sze w y ch o d zi obronną r ę k ą , w prow adzając do j ę z y k a p r z e k ła d u tz w . k a l k i , t z n . d o sło w n e o d d a n ie pewnych zw rotów c z y zd ań z zachow an iem s t r u k t u r y w ła ś c iw e j j ę z y k o wi o r y g i n a łu a o b c e j j ę z y k o w i p r z e k ła d u .
Z c h w i l ą , gdy t e o r i a p r z e k ła d u zw raca s i ę do p r z e k ła d u ja k o do w ytw oru, w y r a s t a p r z e d n i ą n a jp ie r w p y t a n i e , czym w ła ś c iw ie j e s t p r z e k ła d , a w ię c p y t a n i e o i s t o t ę p r z e k ła d u , na k t ó r e m usi ona d a ć o d p o w ied ź, p r o p o n u ją c t a k ą lu b in n ą j e g o d e f i n i c j ę . Oto k i l k a p rób ek sfo r m u ło w a n ia t e g o r o d z a j u d e f i n i c j i :
" / . . . / p r z e t ł u m a c z y ć t o w y r a z ić d o k ła d n ie i w p e ł n i środk am i j e d n e g o jęz y k a t o , co z o s t a ł o j u ż w yrażon e środ k am i in n e g o j ę z y k a w n i e r o z d z i e l - nej j e d n o ś c i t r e ś c i i fo r m y ./N a p e ł n i i d o k ła d n o ś c i p r z e k a z u z a s a d z a s i ę s p e c y f ic z n a o d r ę b n o ść p r z e k ła d u od p r z e r ó b k i , od o p o w ie d z e n ia w łasn ym i słowami c z y od sk r ó to w e g o z r e f e r o w a n ia [ o r y g i n a ł u ] , słow em : od w s z e l - t ie g o r o d z a j u t z w . " a d a p t a c y j " ? / " / * * * / / p r z e k ł a d / j e s t s t a r a n n i e dobranym układem t a k ic h s k ł a d ników g r a m a t y c z n o - le k s y k a ln y c h i s t y l i s t y c z n y c h j ę z y k a p r z e k ła d u , k t ó r e p o t r a f i ą w ie r n i e i s k u t e c z n i e o d tw o r z y ć z a m ie r z o n e p r z e z a u to r a o r y g in a łu o d d z ia ły w a n ie na p s y c h ik ę o d b io r c y " ^ .
" O p eracja t łu m a c z e n ia t e k s t u jł sfo r m u ło w a n e g o w j ę z y k u A na ję z y k B p o le g a na sfo r m u ło w a n iu t e k s t u w j ę z y k u B, k t ó r y t o t e k s t b w yw oływ ałby u j e g o o d b io r có w s k o j a r z e n i a t a k i e same lu b b ard zo z b liż o n e do t y c h , k t ó r e u o d b io r có w w yw oływ ał t e k s t a " 5 .
D rugą k w e s t i ą , j a k ą t e o r i a t łu m a c z e n ia m u si s i ę z a j ą ć w sw ej r e f l e k s j i nad p rze k ła d e m ja k o wytworem , j e s t p y t a n i e , c z y p r z e k ła d w s e n s i e w yżej podanych d e f i n i c j i /p o m ię d z y k tó r y m i n i e ma z r e s z t ą m e r y to r y c z n y c h r o z b i e ż n o ś c i / j e s t za w sz e m o ż liw y . O dpowiedź k r ó t k a b rzm i: n i e , n i e j e s t za w sz e m o ż liw y . K le m e n s ie w ic z u w aża, ż e n iem o ż liw y j e s t p r z e k ła d T e tm a jer a "Na sk aln ym P od h alu " n a p is a n e g o gw arą g ó r a l s k ą , B e c h c z y c - K u d n ic k ie j " H a ler za r a w e ń s k ie g o o w ie c z e k dw
ana-A. V. F e d o r o v , W e d e n ie v t e o r i j u p e r e v o d a . L i n g v i s t i c e s k i e o r o - b lem y , I z d ^ 2 , Moskva 1 9 5 8 , 1 1 .
Z. K le m e n s ie w ic z , P r z e k ła d j a k o z a g a d n ie n ie ję z y k o z n a w stw a w- 0 s z t u c e t łu m a c z e n ia , p r a c a z b io r o w a pod r e d . M. R u sin k a Q O. * * , "AM*-wh-nńo cła w 1 9 5 5 , 9 3 - 9 4 .
212
d z ie ś c ie " p o s łu g u ją c e j s i ę ję zy k iem s i l n i e archaizowanym , Tuwima " S ło p iew n i" . A le ew entualna n ie p r z e k ła d a ln o ś ć c a ły c h utworów l i t e r a c k ic h n ie w yczerpuje z a g a d n ie n ia n ie p r z e k ła d a ln o ś c i. N iep rzek ład al- n y, i de f a c t o n ie p r z e ło ż o n y w w ięk szych lu b w m n ie jsz y c h c zęścia ch , n ie k ie d y w c z ę ś c ia c h tak m ałych, że og ra n iczo n y ch do pojedynczych wy razów , j e s t w ła ś c iw ie każdy utw ór, c h o c ia ż b y p o s ia d a ł tłu m a czen ie c zy tłu m a c z e n ia na je d e n czy w ie le języków i c h o c ia ż b y tłu m aczen ia t e b y ły d o sk o n a łe . Jak t o j e s t m ożliw e? Nim odpowiemy na t o pytanie, zgódźmy s i ę , że d la pewnych celów można w każdym ję z y k u w yróżnić dwa a sp e k ty , choć w r z e c z y w is t o ś c i w yróżn ia s i ę ic h w ię c e j , a mianowi c i e : s tr o n ę tr e ś c io w ą , p o ję c io w ą , sem an tyczn ą, k tó r e j s łu ż y przede w szystkim sło w n ic tw o oraz s tr o n ę form aln ą, s t r u k t u r a ln ą , k tó r a wyra ża s i ę w f o n e t y c e , w m o r f o lo g ii, w s k ła d n i, słowem: w bardzo szeroko rozum ianej gram atyce.
Do n ie p r z e k ła d a ln o ś c i w s z c z e g ó ła c h d och od zi w a sp e k c ie poję ciowym ję z y k a z w ła sz c z a w ted y, gdy o r y g in a ł i p r z e k ła d n a le ż ą do dwu g e o g r a f ic z n ie i kulturow o mocno oddalonych kręgów . I ta k : w sfe r z e sło w n ic tw a n ie p r z e k ła d a ln e bywają wówczas term iny te c h n ic z n e ro zumiane s z e r o k o , a w ię c n ie t y lk o wyrazy zam ykające w s o b ie p ojęcia s p e c y f ic z n e d la j a k i e j ś d z ie d z in y naukow ej, l e c z ta k że wyrazy nazy w ające z ja w isk a lu b przedm ioty /rozu m ian e ta k ż e s z e r o k o / te g o śro dow iska n a tu r a ln e g o , g e o g r a fic z n e g o i te g o środ ow isk a sz tu c z n e g o , k u ltu r o w e g o , do k tó r e g o n a le ż y o r y g in a ł, a k tó r e w ygląda z u p ełn ie
in a c z e j a n i ż e l i odpow iednie śr o d o w isk o , do k tó r e g o n a le ż y przekład. Stąd n ie tłum aczy s i ę , l e c z p o z o sta w ia w b rzm ien iu oryginalnym , nie k ie d y z le k k a zaadaptowanym do p o ls z c z y z n y , nazwy z ja w isk g e o g r a fi cznych i m e te o r o lo g ic z n y c h /tu n d r a , t a j g a , hamada, monsun, ta jfu n , s i r o c c o / , nazwy r o ś l i n i z w ie r z ą t /b a o b a b , agawa, m agn olia; jaguar, puma, z e b u /; nazwy je d n o ste k m onetarnych, m iar i wag / f o r i n t , frank, marka; yard , s ą ż e ń , w io r s ta ; f u n t , m ina, t a l e n t / ; nazwy urzędów /a r c h o n t , k o n s u l, p r e t o r , c e n z o r /; nazwy budow li lu b ic h c z ę śc i/a tr iM megaron,; p e r y s t y l / ; nazwy o d z ie ż y lub j e j c z ę ś c i / p e p l o s , t o g a , tunika/ i t d , , gdyż zad ow alające ic h od pow iedniki n ie i s t n i e j ą w innych językach
Ze s tr o n ą sem antyczną ję z y k a zw iązane s ą a lu z j e / k t ó r e za W ojtasiew iczem ^ można nazwać e r u d y c y jn y m i/, c z y l i s p e c y f ic z n e
2 1 3
-woiyw anle s i ę a u to r a o r y g in a łu do zn ajom ości pewnych fa k tó w -c z y t o h is to r y c z n y c h , c z y t e ż l i t e r a c k i c h u od b io rcy d z i e ł a . Znajomość ty c h faktów może być s ł u s z n i e suponowana w jednym kręgu kulturowym , a l e n ie może być s ł u s z n i e suponowana w innym kręgu kulturowym . I stą d n ie p r z e k ła d a ln o ś ć - n ie k ie d y c z ę ś c io w a , n ie k ie d y c a łk o w ita - t a k ic h a lu z y j .
Również z e s t r o n ą znaczen iow ą ję z y k a w ią że s i ę n ie p r z e k ła d a ln o ś ć - p rzyn ajm n iej w pewnych wypadkach - gry słów z a s a d z a ją c e j s i ę na ich w ie lo z n a c z n o ś c i uwarunkowanej czy t o p o lis e m ią , czy t e ż hom oni- mlą.
S tr o n a form alna ję z y k a j e s t w każdym wypadku inna i przy p r z e k ła d z ie je d n e j e j s tr u k tu r y zaw sze muszą być zastępow ane p r z e z in n e . To samo j e s z c z e n ie sta n o w i problemu a n i n ie św iad czy o n ie p r z e k ła - d a ln o ś c i. Z a g a d n ie n ie p o ja w ia s i ę wówczas, gdy pewne s tr u k tu r y j ę z y ka o r y g in a łu n ie s ą zjaw isk am i c z y s t o fo r m a ln y m i,le c z s ą ta k ż e s t r u k turami nacechowanymi se m a n ty c z n ie , a w ię c s ą nośnikam i ró w n ież pew nych zn a czeń . Wówczas p rzy p r ó b ie ic h p rzek ła d u można n ie z d o ła ć przetłum aczyć ty c h zn a czeń z p r z y czy n ob iek tyw n ych , bo j ę z y k , na który przekładam y, n ie p o sia d a t a k ic h i zn aczen iow o tak samo o b a rczo nych s tr u k tu r .. Pomyślmy d la p rzy k ła d u o form acjach sło w o tw ó rczy ch zwanych deminutywnymi c zy augmentatywnymi /z d r o b n ie n ia i z g r u b ie n ia /. Jak można by oddać c a ł e t o bogactwo o d c ie n i zn a czen io w y ch , g łó w n ie em ocjonalnych, j a k i e k r y j e s i ę za tym i form acjam i tak o b fity m i w p o l skim czy we w łosk im , gdyby p r z y s z ło nam tłu m aczyć na n ie m ie c k i czy a n g ie ls k i, k tó r e t o j ę z y k i ty c h fo r m a c ji praw ie że n ie zn a ją ? W żad nym r a z ie n ie d a ło b y s i ę zachować c a łe g o ic h ładunku zn aczen iow o-em o- cjo n a ln e g o .
Podobnie ma s i ę r z e c z z f l e k s j ą . J ę z y k i s ło w ia ń s k ie dysponu ją np. formami czasow nikow ym i, k tó r e u k azu ją a sp e k t c z y n n o ś c i: n i e dokonana - dokonana; n ie k t ó r e z a ś form acje s y g n a liz u j ą , c zy czyn n ość dotyczy m ężczyzny czy k o b ie t y . A le w ie le języków n ie ma ty c h k a t e g o r i i sform alizow anych i um ieszczon ych w k a ta lo g u form cz a so w n ik a . P o sia d a natom iast p r e c y z y j n ie j s z y ap arat do w yrażan ia stosunków czasow ych: czynność w c z e ś n ie j s z a - czyn n ość p ó ź n ie j s z a . J e ś l i j ę z y k i ty c h dwu pod tym względem różn ych grup str u k tu r a ln y c h s p o tk a ją s i ę na w a r sz ta c ie tłu m acza ja k o j ę z y k i , względem k tó r y c h n a le ż y dokonać o p e r a c ji p rzek ład u , wówczas c o ś p o z o s ta n ie n iem o żliw e do p r z e tłu m a c z e n ia ; co - to z a le ż e ć b ę d z ie , w którym kieru n k u p ó jd ziem y .
214
By a l e p r z e d łu ż a ć rozważań te g o ty p u , pominiemy sprawę fo n e ty k i i s k ła d n i, choć i one, przynajm niej na p od staw ie n a sz e j chwilowej umowy, n a le ż ą do form alnego asp ek tu ję z y k a . Wspomnimy t y l k o , że spra wa z p r z e k ła d a ln o ś c ią , r e s p e c t iv e : n ie p r z e k ła d a ln o ś c ią , p rzed staw ia s i ę tu p odobnie.
Trzecim ważnym zagadnieniem t e o r i i p rzek ład u rozum ianej jako r e f l e k s j a te o r e ty c z n a nad przekładem ja k o tworem j e s t k w e s tia , jakim p o stu la to m musi odpowiadać p r z e k ła d , żeby z a s łu g iw a ł na miano dobre go i b ył do p r z y j ę c ia . Na to p y ta n ie odpowiadano zawsze i odpowiada s i ę d z i ś , zarówno w t e o r i i ja k i w p r a k ty c e , że dobry p rzek ład musi być w ie r n y . Jednakże w ie r n o ść p rzek ład u rozum iano, i w t e o r i i , i w p r a k ty c e , r ó ż n ie . N ie k ie d y ja k o d o sło w n o ść , l i t e r a l n o ś ć . Okazało się je d n a k , że t a k ie pojmowanie w ie r n o ś c i prowadzi do efek tów wręcz od wrotnych n iż t e , k tó r e s o b ie na t e j drodze obiecyw ano. Przekłady wy konane w m yśl dyrektywy d o s ło w n o ś c i, l i t e r a l n o ś c i , słowem: w myśl do maximum p o s u n ię te j n ie w o ln ic z o ś c i językow ej względem o rygin ału , s ą na wyższym, c zy - j e ś l i k to w o li - g łęb szym , is t o t n ie j s z y m dla d z i e ł a p oziom ie w ła ś n ie n ie w ie r n e ; sta n o w ią r a c z e j je g o karykaturę, a n i ż e l i m o ż liw ie maksymalne p o d o b ień stw o . Stąd d o ść w cześn ie zaczęto formułować zasad ę fu n k c jo n a ln e j p e łn o w a r to ś c io w o ś c i p rzek ład u , jego s w o is t e j e k w iw a le n c ji, je g o s p e c y fic z n e g o p a r a le liz m u w stosunku do o r y g in a łu ja k o warunku s p e ł n i e n i a podstawowego p o s t u la t u przekładu dob rego, t j . p o s t u la t u w ie r n o ś c i. O c z y w iś c ie ,w ie r n o ś ć t a , rozumiana nawet tak s w o i ś c i e , in a c z e j w ygląda w z a sto so w a n iu do przekładów dzle! t e g o , a in a c z e j w z a sto so w a n iu do przekładów d z i e ł in n ego typ u , jak to s ł u s z n i e p o d k r e śla In gard en , wprowadzając p rzede w szystkim podział d z i e ł na d z i e ł a s z t u k i l i t e r a c k i e j / b e l e t r y s t y k a / i d z i e ł a w szero kim te g o słow a rozum ieniu naukowe. Po czym tak s i ę wypowiada na te mat w ie r n o ś c i ic h przekładów : " R ek on stru k cja, do j a k i e j dochodzi przy tłu m a czen iu d z i e ł a naukowego / . . . / j e s t "dobra", "w ierna", j e ż e l i wy miana brzmień słow nych jed n eg o ję z y k a na b rzm ien ia słow n e drugiego ję z y k a n i e n a r u s z a s e n s u zdań o r y g in a łu / . . . / choćby nawet wskutek wymiany brzmień d o c h o d z iło do zaburzeń zarówno w pochodnych z ja w isk a ch warstwy b r zm ien io w ej, ja k t e ż w w arstw ie wy glądów , a pochodnie w c a ł e j e w e n tu a ln ie p o ja w ia ją c e j s i ę harm onii p o lif o n ic z n e j j a k o ś c i e s t e t y c z n i e w a le n tn y c h . / . . . / R zecz s i ę ma na to m ia st in a c z e j z tłum aczeniem d z i e ł a s z t u k i l i t e r a c k i e j ^ J e s t ono ty lk o wtedy "dobre", a t o znaczy t e ż i "w ierne", j e ż e l i nowe
brzmię 2 1 5 brzmię
-Snia języ k o w e p o s z c z e g ó ln y c h słó w — mimo w ie lu zm ian pochodnych, k t ó r e ^w prow adzają i m uszą za s o b ą p o c ią g a ć - n i e n a r u s z a j ą !) p o l i f o n i c z n e j h a r m o n i i j a k o ś c i e s — "it e t y c z n i e w a l e n t n y c h p rz y równoczesnym zachow a
niu - w g r a n ic a c h m o ż liw o śc i - w arstw y z n a c z en io w e j d z i e ł a . Wobec tiiznacznie d o n i o ś l e j s z e j r o l i w arstw y b rz m ie n io w e j d l a to ż s a m o ś c i d z i e - jiiła s z t u k i l i t e r a c k i e j , w p o ró w n an iu z j e j r o l ą w d z i e l e naukowym, ^ tru d n o ś c i u z y s k a n ia " d o b re g o " tłu m a c z e n ia s ą w tym wypadku z n a c z n ie ^w iększe n i ż p rz y tłu m a c z e n iu d z i e ł a naukow ego. Bo w tłu m a c z e n iu tym
gnależy zachow ać n i e t y l k o same s e n s y z d a ń , a l e n a d to i p rz e ró ż n e {[Własności pochodne w arstw y b rz m ie n io w e j i s z e r e g zw iązan y ch z tym liijej s p ra w n o śc i w s to s u n k u do in n y c h w arstw d z i e ł a i - co w a ż n ie js z a - Hjw s to s u n k u do p o l i f o n i i j a k o ś c i e s t e t y c z n i e w a le n tn y c h , a t o — m i — t(]P o wymiany samych b rz m ie ń słó w . J a k z a ś t o w p r a k ty c e o s ią g n ą ć , ,}na to s k u te c z n e j r e c e p t y n ie ma i być n i e m oże. T u ta j bowiem kończy Kpię t h e o r i a a z a c z y n a te c h n e , w k t ó r e j o s t a t n i e słow o ma zaw sze do ,)pow iedzenia n ie s f e r a w spom nianego f i e r i : s ta w a n ia s i ę , u c z e n ia s i ę , d o s k o n a l e n i a s i ę , l e c z s f e r a ró w n ie ż w spom inanego n a ś c i : u r o d z e n ia
M^ię z odpow iednim i d anym i.
[j, A j a k i e j e s t m ie js c e t e o r i i tłu m a c z e n ia w śród in n y c h nauk p rz y ^takim j e j ro z u m ie n iu j a k p re z e n to w a n e t u t a j ? Na t o p y t a n i e p ad n ą .Mnożne o dpow iedzi z a l e ż n i e od te g o , j a k i p o d z ia ł nauk p rzy jm iem y . J a k j^ a ś wiadomo, p o d z ia łó w t a k i c h j e s t w i e l e . N ie w s z y s tk ie s i ę s o b ie p rz e jj,:iw staw iają, l e c z r a c z e j t y l k o c z ę śc io w o s t o j ą w o p o z y c ji do s i e b i e , ^ jia k ła d a ją c s i ę je d e n na d r u g i lu b u z u p e ł n i a j ą c w z a je m n ie . S tą d i ró ż n e z a k la s y f ik o w a n ie t e o r i i p r z e k ła d u do ró ż n y c h typów nauk n i e m usi p o -
[[jiiągaó za so b ą s p r z e c z n o ś c i , l e c z może ukazyw ać bogactw o j e j pow iązań innymi naukam i i w ie lo a s p e k to w o ś ć c a łe g o z a g a d n i e n i a . P rzy jm ijm y fiatem k o le jn o k i l k a p o d z ia łó w nauk i n a ic h t l e odpowiedzmy n a p y t a
n i e , g d z ie w śród in n y c h d y s c y p l i n naukowych m ie ś c i s i ę lu b m ie ś c ić
i i ę może t e o r i a p r z e k ła d u . O graniczm y s i ę p rz y tym do p ie rw s z y c h , ła jo g ó ln ie js z y c h ogniw ty c h p o d z ia łó w . Będą t o n a j c z ę ś c i e j ogniwa ,'r z e c iw s ta w ia ją c e s i ę s o b ie na z a s a d z ie d y c h o to m ic z n e j. I ta k w y ró ż- iM',. . 8 tia s i ę : t,i' R. I n g a r d e n , O tłu m a c z e n ia c h , w: O s z tu c e tłu m a c z e n ia , jw . 1 4 1 -1 4 2 . S . K a m iń sk i, P o j ę c i e n a u k i i k l a s y f i k a c j a n au k , L u b lin 1961, 100- 107. Sd*
218 1 / n au k i k o s m o lo g ic z n e - o p r z e d m io ta c h m a te r ia ln y c h n a u k i n o o lo g ic z n e - o p r z e d m io ta c h duchowych 2 / n a u k i fo rm a ln e n a u k i r e a ln e 3 / n a u k i m atem atyczne - o p r z e d m io ta c h a b s tr a k c y jn y c h n a u k i em p iry czn e - o p r z e d m io ta c h k o n k r e tn y c h 4 / n a u k i f i l o z o f i c z n e n a u k i s z c z e g ó ło w e 5 / n a u k i t e o l o g i c z n e n a u k i " ś w ie c k ie " 6 / n a u k i n o m o lo g ic z n e n a u k i t y p o l o g i c z n e - o p i s o w o - k l a s y f i k a c y j n e .
T e o r ia p r z e k ła d u n a le ż y z a każdym razem do d r u g ie g o c z ło n u wymie n io n y c h d y c h o t o m ii, a w ię c j e s t nauką: n o o l o g i c z n ą , r e a l n ą , emplrycz n ą , s z c z e g ó ło w ą , " ś w ie c k ą " , t y p o l o g i c z n ą c z y l i o p is o w o - k la s y f ik a c y j - n ą .
Zatrzym ajm y s i ę jed n a k b l i ż e j p rzy dwóch n a s tę p n y c h k la s y f ik a c j a c h . 9 Można m ia n o w ic ie w y r ó ż n ić j e s z c z e : 7 / n a u k i: t e o r e t y c z n e , c z y s t e - o non o p e r a b i l e sto so w a n e - o o p e r a b ile t e o s t a t n i e z a ś da s i ę p o d z i e l i ć d a l e j na: p r a k ty c z n e - o a g i b i l e t e c h n ic z n e - o f a c t i b i l e
W edług t e j k l a s y f i k a c j i t e o r i a p r z e k ła d u b y ła b y ch yb a nauką s t o s o waną t e c h n ic z n ą , o o p e r a b ile f a c t i b i l e .
I w r e s z c ie p o d z ia ł n a j b a r d z ie j znany i r o z p o w sz e c h n io n y ^ , ktd ry u w z g lę d n ia :
9 Tamże, 107
- 217 8 / n a u k i: h u m a n isty c zn i h i s t o r y c z n e f i l o l o g i c z n e w a r t o ś c i u j ą c e t e o r i a l i t e r a t u r y TEORIA PRZEKŁADU p r z y r o d n ic z e s o c j o l o g i c z n e - ję z y k o z n a w stw o p s y c h o lo g ic z n e b i o l o g i c z n e f iz y k o - c h e m ic z n e
K to p r z y tym p o d z i a l e z a n e g u j e au to n o m ię t e o r i i p r z e k ła d u , t e n b ę d z i e m u s ia ł w łą c z y ć j ą j a k o s p e c j a l n y d z i a ł do t e o r i i l i t e r a t u r y lu b do j ę z y k o z n a w s tw a . Wydaje s i ę , ż e j e s t m o żliw e r ó w n ie ż t r a k t o w a n ie t e o r i i p r z e k ł a du j a k o d z i a ł u ję z y k o z n a w stw a s t o s o w a n e g o /o b o k n p . g l o t t o d y d a k t y k i / lu b j a k o d z i a ł u l i n g w i s t y k i t e k s t u . BIBLIOGRAFIA A r is t o v N. B . , Osnovy p e r e v o d a , U oskva 1 9 5 9 . B a lc e r z a n E . , S t y l i p o e t y k a t w ó r c z o ś c i d w u ję z y c z n e j 3 ru n on a J a s i e ń s k i e g o . Z z a g a d n ie ń t e o r i i p r z e k ła d u , W rocław 1 9 6 8 .
B arch ud arov L . S . , J a z y k i p e r e v o d . Y oprosy o b s c e j i c a s t n o j t e o r i i p e r e v o d a , Moskva i 9 7 5 .
B a r t e lin k G. J . M ., H ieronym us o v e r d e v e r t a a l p r o b l e m a t i e k , "Hermeneus 5 0 / 1 9 7 8 / 1 0 5 - 1 1 1 .
Bausch K. R . , — K le g r a f J . — W i l l s W ., The S c ie n c e o f f r a n s l a t i o n : An A n a l y t i c a l E ib lio g r a p h y / 1 9 6 2 - i 9 6 9 / , TH bingen i 9 7 0 .
B e t t i E . , T e o r ia g e n e r a le d e l l a i n t e r p r e t a z i o n e , t . 1 - 2 , H ila n o 1 9 5 5 . Braun 0 . - Raab H ., B e itr & g e zu r T h e o r ie d e r U b e r s e tz u n g , B e r l i n 1 9 5 9 . C a tfo rd J . C ., A L i n g u i s t i c T heory o f T r a n s l a t i o n . An E s s e y i n Ap
p l i e d L i n g u i s t i c s , Lpndon 1 9 6 7 .
F ed orov A. V ., Osnovy o b s c e j t e o r i i p e r e v o d a , Moskva 1 9 6 8 .
T en że, V v ed en io v t e o r i j u p e r e v o d a . L i n g v i s t i c e s k i e p ro b lem y , I z d . 2 , p e r e r a b o t , Moskva 1 9 5 8 .
G a c e ^ ila d z e G .R ., V v c d e n ie v t e o r i j u ch u d o X estv e n n o g o p e r e v o d a . A v to r iz o v a n n y j p e r e v o d s g r u z in s k o g o , T b i l i s i i9 7 0 .
M ice w icz T . , Z a ry s t e o r i i p r z e k ła d u . Z a g a d n ie n ia w y b ra n e, Warszawa
1 9 7 1 .
M in' j a r - 3 e l o r u c e v R . K ., O b sca ja t e o r i a p e r e v o d a i u s t n y j p e r e v o d , H oskva 1 9 8 0 .
Mounin G ., Les p ro b lem es t h e o r iq u e s de l a t r a d u c t i o n , P a r i s 1 9 6 7 . T e n ż e , T e o r ia e s t o r i a d e l l a t r a d u z io n c , T o r in o 1 9 6 5 .
N id a E . A ., Toward a S c ie n c e o f T r a n s l a t i n g , L e id e n 1 9 6 4 .
N id a E . A ., - Taber Ch. R . , The T heory and P r a c t i c c o f T r a n s la t i o n , London 1 9 6 9 .
The N a tu rę o f t r a n s l a t i o n . E s sa y s on t h e t h e o r y and p r a c t i c e o f l i t e r a r y t r a n s l a t i o n / . . . / , The iiagu e 1 9 7 0 .
0 s z t u c e t łu m a c z e n ia . P ra c a zb io r o w a pod r e d . M. R u sin k a , 'Wrocław 1 9 5 5 .
218 -P o lla k S . , Z z a g a d n ie ń t e o r i i p r z e k ła d u p o e t y c k i e g o , w: -P r a c e p o l o n i s t y c z n e , S e r i a 6 , Łódź 1 9 4 8 . PopoY lo A ., T e o r ia u n e le c k e h o p r e k la d u . A sp e k ty t e x t u a l i t e r a r n e j m eta k o m u n ik a cie , B r a t i s l a v a 1975^ . P r z e k ła d a r t y s t y c z n y .' 0 s z t u c e t łu m a c z e n ia k s i ę g a d r u g a . P r a c a z b i o row a pod r e d a k c j ą S . P o l l a k a , Wrocław 1 9 7 5 .
H eck er J a . I . . T e o r i j a p e r e v o d a i p e r e v o d c e s k a j a p r a k t i k a . O cerki l i n g v i s t i c e s k o j t e o r i i p e r e v o d a , Moskva 1 9 7 4 . „ R e is s K. / w s p ó ł o p r a c . / , S ta n d und H Ó g lic h k e it e n d e r U b e r s e t z u n g s - w i s s e n s c h a f t , Aarhus 1 9 7 8 . R e is s K. - Vermeer H. J . , G rundlegung e i n e r a llg e m e in e n T r a n s l a t i o n s - t h e o r i e , THbingen 1 9 8 4 . R o ss A. F . , E a r ly T h e o r ie s o f T r a n s l a t i o n , New York 1 9 2 0 .
S a v o ry T h ., The a r t o f t r a n s l a t i o n . /New and e n la r g e d e d . / , London 1 9 6 8 . S t u d ie n zu r U b e r s e t z u n g s w is s e n s c h a f t . 0 . Kade i i n . , L e ip z ig 1971. V oprosy t e o r i i c h u d o z e s tv e n n o g o p e r e v o d a . S b o r n ik s t a t e j . R ed . k o l -l e g i j a : E. D. V is n e v s k a j a i i n . , S o s t a v i t e -l ' : T. A. R u z sk a ja , Moskva 1 9 7 1 . W o j ta s ie w ic z O ., W stęp do t e o r i i t łu m a c z e n ia . W rocław i 9 5 7 . M ich a ł K aczm arkow ski - L u b lin UBERSETZUNGSTHEORIE
/G e g e n s t a n d , P r o b le m a t ik , P l a t z u n te r d en a n d e ren W is s e n s c h a f t e n / /Z u sa m m en fa ssu n g /
D ie s i c h r a s c h e n t w ic k e ln d e T h e o r ie d e s U b e r s e t z e n s kann sch on j e t z t , w ie e s s c h e i n t , a is . e i n e s e lb s t R n d ig e w i s s e n s c h a f t l i c h e D is z ip - l i n g e l t e n . A is s o l c h e i s t s i e - j e nach d e r angenoom enen a llg e m e in e n K l a s s i f i k a t i o n d e r W is s e n s c h a f t e n - en tw ed er e i n e n o o l o g i s c h e , r e a l e , e m p ir i s c h e , n i c h t p h i l o s o p h i s c h e und n i c h t t h e o l o g i s c h e , so n d e r n t y p o l o g i 3 c h e , d . h . d e s k r i p t i v - k l a s s i f i k a t o r i A c h e , o d er e i n e angewandte, i n g ew isse m S in n e t e c h n i s c h e 'W is s e n s c h a f t, o d e r , l e t z t e n s , e i n e G r e n z d i s z i p l i n , d i e z w is c h e n d e r L i t e r a t u r - - und S p r a c h w is s e n s c h a f t ih r e n P l a t z h a t / v g l . d azu : S . K a m iń sk i, P o j ę c i e n a u k i i k l a s y f i k a c j a n au k , L u b lin i 9 6 1 , iO O -iO 7 /. In dem Phiłnomen d e s O b e r s e t z e n s u n t e r - s c h e i d e t s i e so w o h l e in e n P r o z e s s ; n d m lic h d i e T & t ig k e it d e s u b e r - s e t z e r s , a i s au ch e i n S p r a c h g e b ild e . nH m lich d en H b e r s e t z t e n T e x t . i n
dem s i e s i c h m it dem S u b je k t e d e s U b e r s e tz u n g s v o r g a n g e s b e s c h & f t ig t , s p r i c h t s i e von d en a n g eb o ren en und e r w e r b te n E i g e n s c h a f t e n e i n o s i d e a l e n O b e r s e t z e r s / a h n l i c h , w ie e s d i e a n t i k e T h e o r ie d er Beredsam - k e i t und d e r D ic h tu n g b e t r e f f s d e s R ed n ers und d e s D ic h t e r s t a t / v g l . d azu : C ic . De o r . 1 , 2 3 , 1 0 7 - i , 3 4 , 159; H or. Ars 4 0 8 - 4 1 1 /^ Den Haupt- g e g e n s ta n d d er U b e r s e t z u n g s w is s e n s c h a f t b i l d e n j e d o c h a l l e P ro b lem e, d i e etw as m it dem O bjekt d e s U b e r s e t z e n s , d lt m it dem H b e r s e t z t e n T e x t e , zu tu n h h b en , und zw ar: d e r B e g r i f f d e s U b e r s e t z e n s , d i e Typo l o g i e d e r u b e r s e tz u n g o n , d i e B ed in g u n g en e i n e r g u te n O b e r s e tz u n g , d a s P r in z ip d e r f u n k t io n a le n J {q u iv a len z beim u b e r s e t z e n und d e r g l e i - ch en mehr / v g l . d azu : 0 s z t u c e t łu m a c z e n ia / . . . / Wrocław 1955 und P r z e k ła d a r t y s t y c z n y . 0 s z t u c e t łu m a c z e n ia k s i ę g a d ru g a / . . . / Wro c ła w 1 9 7 5 /.
