Ewa Wolska
Konserwacja malowideł ściennych z
XVI w. w prezbiterium katedry w
Oliwie
Ochrona Zabytków 17/1 (64), 47-54
1964
II. 1. Oliwa. Katedra, południo wa ściana (prezbiterium, m alow idła ścienne z XVI w. Przed konserw acją 1. Oliwa. La Cathédrale, le m ur sud du choeur, peintures m urales du XVLe siècle. A vant la restaura
tion
EW A W O LSK A
KONSERWACJA MALOWIDEŁ ŚCIENNYCH Z XVI W. W PREZBITERIUM KATEDRY W OLIW IE
W dwóch zachodnich przęsłach prezbite rium zachowały się malowidła ścienne, po w stałe między rokiem 1583 a 1587, fundacji * Prace konserw acyjne, zlecone przez M iejskiego K onserw atora Zabytków w Gdańsku, w ykonał w 1961 r. zlespół konserw atorów U niw ersytetu M iko łaja Kopernika w Toruniu w składzie: mgr. Zbigniew Brochwicz, mgr. W iesław Dom asłow ski, mgr. Maria Roznerska, art. kons. Ewa Wolska, art. kons. Jerzy
opata K aspra Jeszke, przedstaw iające funda tora i benefaktorów kościoła i klasztoru oo. cystersów w Oliwie, w ykonane na pobiale Wolski, przy konsultacji doc. Leonarda Torwirta. B a dania technologiczne i opracowanie m ateriałów kon serw ujących w ykonali: Z. Brochwicz i W. D om aslow - ski. K ierow ał pracam i i w ykonał dokum entację foto graficzną J. Wolski.
II. 2, Oliwa. Katedra, północna ściana prezbi terium, m alow idła z po staciami książąt pomor skich. Przed konserw a
cją
2. Oliwa La Cathédrale, le mur du nord. Les peintures représentant les princes de Pom éra nie. Avant la restaura
tion
II. 3. Oliwa. Katedra, północna ściana prezbi terium, m alow idła z po staciami książąt pom or skich. Po punktowaniu 3. Oliwa. La Cathédrale, le mur du nord. Les peintures représentant
II. 4. Oliwa. Katedra, północna ściana prezbi terium, m alow idła z p o staciam i Subisław a i opata Kaspra Jeszke. W czasie prac konser
w acyjnych
4. Oliwa. La Cathédrale, le m ur nord du choeur. Les peintures représen tan t Sutoisław et l ’Abbé Kasper Jeszke. Pendant
la restauration
w apiennej techniką m ieszaną — tem pera i o le j1.
P rzedstaw ione postaci uszeregow ane są na przeciw ległych ścianach północnej i południo wej w poziomym pasie o szerokości 398 cm, biegnącym przez całą długość (715 cm) dwóch przęseł ściany północnej i południonej (il. 1). Oprawę każdej postaci tw orzą zdobione g irlan dami, odcinkowe ark ad y w sparte na kolum nach, dźwigające profilow ane belkowanie, któ r e stanowi górną ram ę malowidła. Dołem kom
pozycję zam yka jednowierszowy pas z inskryp cją dotyczącą przedstaw ionych postaci. Cykl przedstaw ieniow y rozpoczyna się na ścianie pół
nocnej od wschodu postacią legendarnego księ cia Subisława, założyciela konw entu oliwskie- go, klęczącego przed Matką Boską z Dzieciąt kiem i ofiarow ującego widoczny w tle kościół oliwski 2 (il. 4). U stóp Subisław a klęczy mała postać fundatora malowideł, opata K aspra J e s z k e 3. Inskrypcja odnośnie Subisław a brzmi: DVX SVBV ... VNDATOR OLIVAE:A°. DNI.
1 Om ąwiane m alow idła do roku 1956 b yły zasło n ięte fundow anym i w 1613 noku obrazam i na deskach o tym sam ym tem acie, ujętym i w e w spólne ramy architektoniczne. Zdjęcie w 1956 r. obrazów do kon serw a cji przyczyniło się do odsłonięcia m alow ideł
ściennych, w zm iankow anych w artykule К. К 1 ę
s-k ó w n e j : P o r t r e t y książąt pomorsko-kaszubskich w Oliwie. „Ziem ia” 1929, s. 1|13.
2 Widok sprzed pożaru w 1577 roku.
3 Postać tę m ożna było ustalić na podstawie her bu, oraz podobieństwa z postacią op ata Kaspra Jeszke na epitafium tegoż opata W transepcie katedry.
v2> шшр,Р
1st*
i m
II. 5. Oliwa. Katedra, po łudniowa ściana prezbiterium , m alowidła z postaciam i kró
lów. W czasie konserw acji 5. Oliwa. La Cathédrale, le mur sud du choeur. Les peintures représentent les rois. Pendant la restauration
II. 6. Oliwa. Katedra, po łudniowa ściana prezbiterium, m alowidła z postaciami kró lów. Po punktowaniu. (W le wym górnym narożniku w partii gzym su widoczne trzy perełki, ślady w cześniejszego
m alowidła)
6. Oliwa. La Cathédrale, le mur sud du choeur. Les peintures représentant les rois. Après les retouches (Sur la corniche de l ’encoignure gauche trois petites perles sont visibles, ce sont les traces d’une peinture plus ancienne)
II. 7. Oliwa. Katedra, południowa ściana prezbiterium , m alow idło ścienne, fragm ent z w idocznym i perełkam i
w cześniejszego m alowidła. W czasie konserw acji 7. Oliwa. La Cathédrale, le m ur sud du choeur. Un détail de la peinture — le petites perles de
l ’ancienne peinture. Pendant la restauration
II. 8. Oliwa. Katedra, północna ściana prezbiterium , m alow idło ścienne, fragm ent z głow ą Kaspra Jeszke.
W czasie konserwacji
8. Oliwa. La Cathédrale, le mur nord du choeur. D étail de la peinture — la tête de Kasper Jeszke.
Pendant la restauration
M. C. Lxx (il. 11). N astępna w lewo postać przedstawia księcia pomorskiego Sambora, w pozycji stojącej w trzech czw artych (podobnie jak w szystkie pozostałe postaci). Z kolei przed staw ieni są: M estwin I, Świętopełk i M estwin II, ostatni książę pomorski. U stóp postaci ksią żąt w idnieją tarcze herbow e z godłem gryfa pomorskiego. U stóp opata infuła opacka i herb z polem czterodzielnym, w którego dwóch przeciwległych ćw iartkach ptaki, w dwóch po zostałych — ram ię z mieczem. W labrach in fu ła opacka i p a s to ra ł4.
Postaci na ścianie południowej (il 1, 6, 1Ü) wszystkie zwrócone w praw ą stro nę przedsta w iają kolejno od lewej, wg zachowanej in skrypcji: Przem ysław a króla polskiego, W acła wa króla czeskiego, W ładysława Łokietka, W a cława księcia brandenburskiego, W ielkiego Mi strza krzyżackiego W inricha v. K niprode i K a zimierza Jagiellończyka. U stóp postaci godła herbowe.
Malowidło traktow ane jest płaszczyznowo i lin earn ie z próbam i m odelunku. W szystkie postaci są na pochyłej, ułożonej z flizów po sadzce ustaw ione sztywno na rozstaw ionych nogach, obutych bądź w renesansow e, spięte paskiem trzew iki o szerokich nosach, bądź w kończyste ciżmy lub też opancerzonych. Odzia ne są w futrzane szuby, traktow ane schem a tycznie o szerokich pionowych fałdach. Postaci M estw ina II i Świętopełka przedstaw iono w pełnych zbrojach. K rólowie noszą na głowach korony, książęta fu trzane kołpaki. Sambor i K rzyżak z odkrytym i głowami, Świętopełk w hełm ie. Królowie dzierżą w rękach berła,
4 Taki sam herb w ystęp uje w zw ieńczeniu epita fium ibidem , oraz na wsporniku w transepcie katedry.
U. 9. Oliwa. Katedra, południowa ściana prezbiterium , m alow idło ścienne, fragm ent z widoczną łuszczącą się
w arstw ą malarską. Przed konserwacją
9. Oliwa. La Cathédrale, le m ur sud d,u choeur. D étail — la couche de couleur qui s ’écaille. A vant la
restauration
II. 10. Oliwa. Katedra, południowa ściana prezbiterium , m alow idło ścienne z postacią Kazim ierza Jagiellończyka. Trzy fazy pracy
pozostałe postaci miecze lub proporce. M aria w koronie, w sukni z wycięciem w karo i płasz czu narzuconym na ram iona podtrzym uje sie dzące na kolanach nagie Dzieciątko. Twarze, pozbawione rysów indyw idualnych, okolone są bujnym zarostem. W yjątek stanowią Święto pełk, M estwin II i Jagiellończyk przedstaw ieni bez zarostu. W odróżnieniu od opisanych, po stać fundatora malowideł w stroju opackim potraktow ana jest bardziej indyw idualnie z dążnością do ujęcia portretowego (il. 8). Napi sy w ykonane gotycką m ajuskułą z powszech nym stosowaniem skrótu 9-us, lig atu ry AE i ściągnięć. P aleta m alarska składa się z: bieli, żółcieni, brązu, dwóch rodzajów czerwieni, zie leni, niebieskiej i czerni, uzupełniona złotem płatkow ym i srebrem , laserow anym błękitem .
W partiach gzymsu i na skrajnych kolum nach we wschodniej części zarówno na ścianie północnej jak i południowej w wyłuszczeniach w arstw y ty nk u z malowidłem widoczne są śla dy wcześniejszego malowania (il. 7) w postaci czarnych półkoli uszeregowanych w rzędzie na wspólnej czarnej linii, sugerujących podobnie biegnące obram ienie jak w obecnym malowi dle. Z przeprow adzonych badań wynika, że ty n k z wcześniejszym malowidłem zachowany jest tylko częściowo w partiach gzymsu i wzdłuż wschodnich kraw ędzi malowidła. W środkowych partiach nie zauważono wcześ niejszego tynku.
Analizując form alne wartości malowidła oraz przedstawioną postać opata K aspra Jeszke (sprawował władzę 1569—87), biorąc pod uw a gę spalenie kościoła w 1577 r. i jego odbudowę w latach 1578—83, należy przyjąć jako czas pow stania malowideł lata 1583—87. Z zacho wanych śladów wcześniejszego malowidła n a leżałoby wnioskować, że obecne malowidła są ja kg dyby powtórzeniem w nowej redakcji ist niejących podobnych przedstawień, zniszczo nych w czasie pożaru. Powtórzenie w 1613 r. tych samych postaci na obrazach malow anych na deskach świadczyć może o sile tradycji.
Stan zachowania malowideł po odsłonięciu przedstaw iał się następująco. Powierzchnia malowidła, pokryta grubą w arstw ą kurzu, prze- p ru ta była licznymi otw oram i po hakach o średnicy od 18 do 30 cm. (il. 1, 2). Górne p a r tie malowidła, wschodnie narożniki oraz pasy inskrypcyjne p okryte były kilkoma w arstw am i pobiał. Na całej powierzchni występowało łuszczenie i zw ijanie się farb y (il. 8, 9), bądź proszkow anie się, w zależności od użytego spoi w a, które spowodowało osypyw anie się w ar stw y m alarskiej na dużych przestrzeniach, w i doczne szczególnie w partiach zachodnich (na ścianie północnej postać Świętopełka i M estwi- na, na ścianie południowej Jagiellończyka (il. 2, 10). W w ielu miejscach widoczne były zm arsz czenia farby, charakterystyczne dla spoiwa olejnego. Ponadto występowało ch arak tery styczne strefow e uszkodzenie w arstw y m alar skiej, zgodne z układem cegieł (il. 2, 10). Na
II. 11. Oliwa. Katedra, północna ściana prezbiterium , fragm ent napisu. Po punktowaniu
11. Oliwa. La Cathédrale, le mur nord du choeur, d étail de l’inscription. Après les retouches
ścianie południowej w części zachodniej wzdłuż postaci Jagiellończyka biegło falistą linią pęk nięcie. Wzdłuż pęknięcia i wokół otw orów po hakach ty n k odstaw ał od podłoża, tworząc roz ległe pęcherze.
P r z e b i e g p r a c k o n s e r w a c y j n y c h . W ykonano badania próbek tynków , pobiał i w arstw y m alarskiej na spoiwo i b arw niki. Badania w ykazały obecność pobiały w a piennej bez dodatku kredy. W niektórych p a r tiach malowidła w ystępuje w podkładzie biel ołowiana z olejem. Obecność bieli ołowianej w ystępuje w yraźnie pod kolorem zielonym i żółtym. D om inującym spoiwem jest tem pera. Obok niej w niektórych barwnikach, przede wszystkim w zieleni i żółcieni, a także w n ie których partiach bieli w ystępuje olej. W ykona no próby oczyszczania malowideł. W partiach, w których w arstw a m alarska była dobrze zw ią zana z podłożem, czyszczenie wykonywano pędzlem wzdłuż fak tu ry malowidła, następnie gałką ugniecionego miękiszu chleba zebrano pył. Proszkujące się partie malowidła przed oczyszczaniem zabezpieczano 1/2% roztw orem polialkoholu w inylu. N adm iar roztw oru wraz z pyłem usuw ano z powierzchni za pomocą w atki naw iniętej na pensetę. Po w yschnięciu malowidło oczyszczano skalpelem, pędzlami i gałkami ugniecionego chleba. Łuszczące i zwi jające się p artie w arstw y m alarskiej (il. 9), zabezpieczano w następujący sposób: na m alo widło wprowadzano m iękkim pędzlem roztw ór 10% polialkoholu w inylu z glikolem, a następu nie podgrzew ano prom iennikam i do podczer wieni. Zwilżone i podgrzane łuski farb y u ela styczniały się i przyciśnięte tam ponem z folii polietylenow ej w ypełnionym piaskiem przyle gały do podłoża. W arstw ę kurzu i zanieczysz czeń usuw ano bezpośrednio po w prasow aniu wilgoitną w atką na pensecie. Malowidło zyski
wało na intensywności i nie ulegało pociem nie niu.
Dużą trudność sprawiało usuw anie pobiał i tynków z w arstw y m alarskiej. Po oczyszcze niu całe malowidło utrw alono ponow nie 15°/o· roztw orem polialkoholu w inylu z glikolem, a następnie podgrzewano prom iennikam i. (W ciągu dw uletniej obserwacji stanu zachowania m alow ideł nie dostrzeżono żadnych zmian). P artie odstającego tyn k u wiązano z podłożem zastrzykam i dyspersji polioctanu w inylu. D rob ne obłam ane kaw ałki ty n k u wzdłuż pęknięcia przyklejono n a sty k ty m samym tw orzyw em . Brzegi tynków wokół ubytków izolowano dy spersją polioctanu winylu, następnie w y kleja- no w łóknam i konopnymi zanurzonym i w tej sam ej em ulsji. Również w szystkie uszkodzenia ty n k u izolowano przed kitow aniem polioctanem w inylu.
Po w ykonaniu zabezpieczenia tynków p rzy stąpiono· do usuw ania haków. Stwierdzono, że większość z nich przechodzi przez całą grubość m u ru (1 m). Haki w górnej p artii m alow ideł
były zakotwione po drugiej stronie m u ru nad sklepieniem obejścia, natom iast haki dolnego rzędu były zakotwione w m urze od strony obejścia, pod tynkiem . Po przebadaniu w arstw pobiał leżących na ty n k u zam ykającym otw ory w miejscach kotew i stw ierdzeniu, że nie za w ierają w arstw m alarskich odbito ty n k i i roz- kotwiono większość haków. W w ypadku nie możności rozkotwienia, odcinano je w murze, przepalając palnikiem acetylenow ym . Otwory po hakach wypełniono cegłami. W szystkie uszkodzenia ty n k u wypełniono zapraw ą w a pienną. Ł aty nowego ty n k u i k ity pokryto po- białą w apienną, podbarw ioną do koloru tła. Punktow ania wykonano barw nikam i u tarty m i z polialkoholem winylow ym , m etodą kresko wania poziomego. W pasie inskrypcyjnym punktow ano tylko tło, pozostawiając litery i znaki pisarskie nie punktow ane (ił. 11). Nie wykonano rekonstrukcji malowideł, która m ia ła być objęta oddzielnym zleceniem.
E w a Wolska, Toruń
LA C O N S E R V A T IO N D E S P E IN T U R E S M U R A L E S D U XVIe SIECLE A U C H O E U R D E LA C A TH ED R A LE D ’OLIW A
En L956 des peintures m urales de la fin du X V Ie siè cle fu ren t découvertes sur les murs nord et sud du choeur d e la cathédrale d ’Oliwa. Elles étaien t cachées sous des tab lieu x de 1613 et elles représentent le fondateur et les bienfaiteurs de l’église et du cloître des Oiisterciens à Oliwa. Ces peintures, fondées par l’Abbé Kasper Jeszke (mort en 1587), sont en huile et en tempera. Leur état de conser vation était inégal — par places la couche de p ein tu re s ’écaillait, s ’enroulait ou se réduisait en poudre, Toute la surface des peintures était couverte de poussière et en partie de chaulage. A ux nom breux endroits le crépi n ’était pas bien attaché au m ur et il était endom m agé par des clous. Les travaux de conservation furent réalisés en 1961 par un groupe de restaurateurs de l’In stitu t de la Technologie et
des Techniques Pictorales d e l ’U niversité Nicolas Copernic de Toruń. Les parties endom m agées de la couche d e peinture furent recouvertes de la solution du polyalcool de vin yl et du p olyglycol d ’eth ylèn e en chauffant la surface avec des rayons jusqu’à l ’in frarouge et en la repassant à l’aide de tampons mous isolés par des feu illes de p olyethylene. Les clous furent enlevés. Là où il se séparait du mur le crépi fut attaché par des injections de polyacétate de vin yl dispersé dans de l’eau. Les endroits endom m agés du crépi furent réparés à l ’aide du m ortier après avoir isolés les bords par le polyacétate de vin yl. Les retouches furent faites aux couleurs à base de polyalcool de vin yl par des traits horizontaux. Les reconstructions de peintures sur des crépis n ouveaux seront réalisées plus tard
