Erdman-Przełomcowa, Maria
Badania i konserwacja polichromii
na ścianie tęczowej kościoła
parafialnego w Płoskini
Ochrona Zabytków 19/4 (75), 38-50LE RECENSEMENT DES CENTRES HISTORIQUES URBAINS A u cours des années 1962— 1963, sur la commande
et sous la direction du Centre de Documentation des M onum ents Historiques, un groupe d’historiens de l’urbanisme a procédé au recensem ent des „centres historiques urbains”.
C et inventaire contient les principales informations concernant l’urbanisme et la conservation des m onu m ents historiques; il se com pose de dossiers particu liers contenant:
1. des inform ations d’ordre administratif,
2. des inform ations historiques telles que: les prem ières m entions, la date des franchises urbaines, la caractéristique succinte du développem ent de la ville au cours de l’histoire, de son agrandissement, des pertes subies, des principales réalisations archi- tectoniques sur son terrain, les données démographi ques,
3. une liste de m onum ents historiques avec des caractéristiques concises de chaque m onum ent m en tionné,
4. la caractéristique de l ’am énagem ent spatial de la v ille à l’heure actuelle faisan t ressortir ses élé m ents historiques (notam m ent le plan, les aspects
dominant au cours de l’histoire, le lotissem ent du terrain, le site),
5. Le m atériel iconographique: plan actuel à l’éch elle 1:5000, reconstitution des plans et des vues historiques de la ville.
Le schém a de ces inform ations a été établi à base des expériences antérieures d’une étude analogue, réalisée par plusieurs conservateurs des voïevodies, en premier lieu par le conservateur de la voïevodie de Wrocław.
L’inventaire concerne au total 1200 villes et con stitue un m atériel utilisé pour la connaissance géné rale de l’état de conservation dans lequel se trouvent actuellem ent les centres urbains historiques en P o logne. En premier lieu, le recensem ent a permis d’éta blir les buts du service de conservation dans le do m aine de la récherche scientifique concernant les villes historiques qui m éritent une étude monogra phique particulière. D ’autre part, l’„Inventaire” con stitue sans conteste, un m atériel accessoire de gran de valeur pour l’ensem ble de la politique de protec tion et de sauvegarde des sites urbains pourvus d’une valeur historique.
MARIA ERDMAN-PRZEŁOMCOWA
BADANIA I KONSERWACJA POLICHROMII NA ŚCIANIE TĘCZOWEJ KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO W PŁOSKINI
W 1965 r. przystąpiono do konserwacji ba rokowego malowidła ściennego na łuku tęczo wym w schodniej ściany kościoła parafialnego pod wezwaniem św. K atarzyny w Płoskini (pow. Braniewo). W trakcie robót konserw ator skich odkryto pod w arstw ą malowidła baroko wego dwie w arstw y wcześniejszych polichromii — renesansow ej i gotyckiej. 'Niestety, z powodu braku funduszów nie można było dokonać prze niesienia malowidła barokowego i renesanso wego i odsłonić całości kompozycji gotyckiej.
Dokonano więc jedynie licznych odkrywek (w płaszczyznach neutralnych m alowidła baroko wego — tło) oraz przeprowadzono badania ko lejnych w arstw m alatu ry i oddzielających je pobiał.
H i s t o r i a i o p i s b u d o w l i . Budowę kościoła w Płoskini należy datow ać na wiek XIV 1. Pierwsza w zm ianka o kościele pochodzi z 1346 r. Kościół był w swym pierw otnym zało żeniu jednonawowy, orientowany, na planie prostokątnym bez prezbiterium . Posiadał
wy-1 Dr D i wy-1wy-1 r i с h, B eiträge zu r Baugeschichte der erm lan disch en K irchen. Die K irch e von Plastw ich, „Zeitschrift für die Geschichte und A ltertumskunde Ermlands”, IX (1887—1890), s. 184— 191, podaje, że w p rzyw ileju (Codex dipiomaticus Warmiensis I, s. '193, 216, 233), jest wzm ianka o nadaniu przywile ju — cztery łany zastrzeżone jako dotacja dla kościoła, datowana w 1805 r. W idocznie w krótce wybudowano tam kościół, skoro wzm ianka jednego z proboszczów (Johannes de Plasisvig) w 1346 r. stwierdza jego istn ie nie. C zy jest to obecny kościół pozostaje nie w yjaśnio ne, gdyż sądząc w edług stylu, m oże on należeć rów nie dobrze do w. XV, jak i do ostatnich lat X IV ...; A. B o e t t i c h e r , Die Bau — u nd K u n stden km äler in Erm land, Königsberg 1894, s. 200— 202: Katolicki koś ciół parafialny w Płoskini ... P od w ezwaniem św.
Katarzyny. Proboszcz Jan w ystęp uje dopiero w r. 1346. K ościół zbudowano w X IV w.; G. D e h i o, E. G a l l , Handbuch der D eutschen K u n stden km ä ler. D eutschordensland Preussen, München — Ber lin 1952, s. 191: K ościół parafialny, katolicki. W na daniu praw 1305 dotacja, w 1346 w ym ieniony pro boszcz. B udow la z cegieł ok. 1340—1360 bez prezbi terium i skarp, ... Do 1/3 w ątek w endyjski, ponad nim w ątek gotycki ... A r c h i w a l i a 1650—1860. W ojewódzkie Archiwum P aństw ow e w Olsztynie. Zespół Archiwalny: Akta Prowincjonalnego Konser w atora Zabytków Sztuki i H istorii w Prusach Wschodnich. Sygn.: A. P. O. XLII. J. 2. Braunsberg, Generalia. L. nr. 19 P lastw ich s. Ί24—135. S. 124: Historia kościoła n ie jest znana, ponieważ archiwum parafialne spłonęło w pożarze w si 14 maja 1800 ...
m iary: długość 17,5 m, szerokość 9,80 m, wyso kość 9 m i był oświetlony trzema ostrołukowy- mi Oknami w każdej ze ścian w zdłużnych — północnej i południowej. Nawę przykryw a strop płaski, drew niany. Od strony zachodniej do n a w y przylega wieża. Kościół wzniesiony jest z cegły. W ątek m uru do 1/3 wendyjski, ponad nim w ątek g o ty ck i2.
Do jednonawowego kościoła dobudowano (prawdopodobnie w XVI w.) prezbiterium w stylu gotyckim. W tedy też przebito w ścianie wschodniej ostrołukowy otw ór tęczowy. P re zbiterium to nie zachowało się do naszych cza sów. Zostało ono przypuszczalnie zburzone i zastąpione około 1650 r. nowym, istniejącym do chwili o b e c n e j3. Do prezbiterium tego przylega od strony północnej zakrystia, przesklepiona sklepieniem krzyżowym. P rezbiterium zbudo w ane jest w stylu gotycyzującym, przesklepio- ne dwoma przęsłam i ośmiodzielnego sklepienia gwiaździstego, okna ostrołukowe. W 1884 r. sta re prezbiterium zostało przedłużone o nowe, za kończone poligonalnie, w ykonane wg projektu architekta H ertla 4 (il. 1).
O p i s z a b y t k o w y c h p o l i c h r o m i i . D rew niany strop naw y oraz łuk tęczy między naw ą a prezbiterium pokryte są zabytkowym i m alowidłam i barokowymi. Polichromia stropu, odnowiona w 1964 r., przedstaw ia niebo usiane obłokami, w śród których umieszczone są dwie sceny i popiersia świętych. Na podłużnej osi stropu, poczynając od strony chóru, umieszczo na jest w w ieńcu obłoków scena Zwiastowania, a bliżej preżbiterium Trójca św. P artie boczne ozdobione są m niejszym i wieńcami obłoków,
2 G. D e h i o, op. cit., s. 191.
3 Dr D i t t r i c h , op. cit., s. 184—185: Do naw y przylegało nieco tylko węższe prezbiterium prosto zakończone, z dość surowo potraktowanym sklepie niem gwiaździstym . Najprawdopodobniej jest ono później dobudowane. Sprawozdanie z v/izytacji 16 stycznia 1623 r. w ym ienia już sklepione prezbite rium, zaznaczając równocześnie że jest ozdobione m alow idłam i: P rezb ite riu m posiada sklepienie d o brze zam kn ięte, m alow idłam i p rzy sto jn ie ozdobione.
z umieszczonymi w nich popiersiam i świętych. W czterech wieńcach po stronie praw ej przed stawiono św. Kazimierza, św. A ugustyna, św. A ndrzeja i św. Michała. W czterech wieńcach po stronie lewej św. K atarzynę, św. Ambroże go, św. Jan a Ewangelistę oraz św Jana Chrzci ciela. Między wieńcami, na tle obłoków, w y obrażone są postacie aniołów i cherubinów.
Na ścianie tęczowej mieści się malowidło z przedstaw ieniem Sądu Ostatecznego. Nad szczytem łuku, siedząca na chm urach, postać C hrystusa P antokratora, z praw ą ręk ą w znie sioną w geście błogosławieństwa, lewą lekkc opuszczoną wzdłuż ciała. C hrystus odziany jest w luźno udrapow any czerwony płaszcz. Za r a mionami i głową Chrystusa fragm ent tonda, uciętego u góry płaszczyzną szarego pasa z bie gnącym na nim napisem w języku niemieckim: KOMMET IHR GESEGNETEN MEINES VA- TERSVEJHET VON M IR IHR VERFLUCH TEN.
Po praw ej stronie (strona lekcji) u nóg C hrystusa klęcząca postać anioła z mieczem w ręku, po lewej stronie (strona ewangelii) postać anioła z lilią. Dalej, klęczące na obłokach, dwa rzędy postaci świętych i apostołów. Po praw ej stronie św. Jan Chrzciciel, św. Piotr, św. Jan, św. A ndrzej i trzy dalsze niezidentyfikow ane postacie męskie. Po lewej stronie M atka Boska, św. K atarzyna szwedzka, św. K atarzyna alek sandryjska i cztery niezidentyfikow ane posta cie św iętych męczenniczek z palmami. Nad klęczącymi rzędam i świętych i wokół nich wid nieją wśród obłoków postaci unoszących się aniołów i cherubinów. N a dolnej linii zakończe nia obłoków, z obu stron zakończenia łuku tę czowego, dwa ulatujące anioły, dmące w trąby
(jeden po każdej stronie). Poniżej — z praw ej strony księżyc, a pod nim scena w trącania przez diabły dusz potępionych w ogień piekiel
ny. P o lewej stronie słońce, pod nim scena przedstaw iająca zm artw ychw stanie ciał i rze sze zbawionych, prowadzonych przez anioły do nieba. Całość kompozycji utrzym ana w tonacji różów, szarości, ugrów, brązów, czerni i błękitu.
S t a n z a c h o w a n i a p o l i c h r o m i i b a r o k o w e j n a ś c i a n i e t ę c z y . Całość malowidła silnie zbrudzona (kurz, sadza). W ar stw a m alatury w ykazuje silne tendencje do proszkowania się (farba wyjałowiona ze spoiwa i słabo związane z podłożem). W arstw a m ala tu ry w raz z pobiałką (położoną na znajdującą się pod spodem wcześniejszą w arstw ę polichro mii), słabo związana z podłożem, w ykazuje w
B ischöfliches Archiv Frauenburg, В. 7. f. 97 (Akta kościelne powiadają znów, że prezbiterium zbudo wano dopiero ok. 1650 r. za czasów proboszcza La w a zmarłego w 1682 r. Można przyjąć, że stare pre zbiterium rozebrano z jakichś w zględów i zastąpio no w połow ie XVII w. obecnym; i G . D e h i o , op. cit., s. 19(1: Gotyzujące prezbiterium z 1654 r. na m iejscu starego o nieustalonej formie.
4 А. В o e 1 1 i с h e r, op. cit., s. 201; Dr D i t t r i c h , op. cit., s. 186; G. D e h i o, op. cit., s. ,191. 1. Płoskinia. K ościół parafialny. R zu t poziom y z za
zn aczeniem kolejn ych fa z p rze b u d o w y (pom iar i rys. art. m alarza Jana Przełam iec)
1. Płoskinia. Eglise paroissiale. P lan de l’église avec les contours des tran sform ations su ccessives m a r qués sur le dessin
2. Ściana w schodnia z lu k iem tęczo w ym , stan przed kon serw acją (fot. A. C zerep iń sk i 1965 r.) 2. M ur à l’arc triom phal. Côté est. Etat avan t la con servation
w ielu miejscach silną tendencję do rozw ar stw iania się i łuszczenia. Całość zapraw y, odsta jąca w w ielu miejscach od w ątku m uru (odspo jenia i pęcherze). Liczne ślady uszkodzeń me chanicznych, bądź to w arstw y sam ej m alatu ry czy też m alatu ry w raz z pobiałą (ubytki m ala tu ry i pobiały), bądź też w arstw y m alatury i pobiały w raz z tynkiem. W licznych miejscach uszkodzona nie tylko w arstw a m a latu ry i za praw y, lecz również część w ątku ceglanego. Uszkodzenia powyższe zostały spowodowane ostrzałem artyleryjskim w czasie ostatniej woj ny. Nâ barokowej w arstw ie malowidła stw ier dzono ślady kilkakrotnych przem alówek. P ier w otna polichromia jest podretuszow ana w wie lu miejscach, całkowicie przem alow ana p artia
3. Ściana wschodnia. O dk ryw k a fragm en tu polichrom ii ren esan sow ej fragm en t w a zy (fot. L. S tru czyń sk a 1965 r.)
3. M ur à l’arc triom phal. Côté est. D étail décou vert de la pein tu re renaissance — fragm en t d ’une vase
nieba, chm urki i tondo za postacią Chrystusa oraz pas z napisem m iędzy sceną Sądu Osta tecznego a stropem. W w ielu miejscach poli chrom ii widoczne dawne złuszczenia w arstw y pobiałki zakryte nową w arstw ą farby (il. 2).
O d k r y w k i f r a g m e n t ó w m a l o w i d ł a r e n e s a n s o w e g o i g o t y c k i e g o . Przed przystąpieniem do utrw alenia i konser wacji barokowego malowidła Sądu Ostateczne go przeprowadzono szereg badań barwników, spoiw i pobiałki; równocześnie w miejscach ne utralnego tła malowidła dokonano licznych od krywek.
Poczynione odkryw ki ujaw niły pod baroko wą polichromią z wyobrażeniem Sądu Ostatecz nego, jeszcze dwie kolejne w arstw y malowideł, oddzielonych od siebie cienką pobiałką (malo widło renesansow e i gotyckie). Stwierdzono, że malowidło renesansowe zachowało się jedynie na nielicznych partiach płaszczyzny łuku tę czowego. Oddzielone od wcześniejszego malo widła gotyckiego słabo spojoną z nim w arstw ą pobiały, uległo prawdopodobnie w dość krót kim czasie znacznemu złuszczeniu i, po kolej nym zam alowaniu pobiałą, zastąpione zostało barokowym malowidłem z w yobrażeniem Sądu Ostatecznego. Zachowane p artie polichromii i pobiały renesansow ej znacznie silniej spojone są z położoną na nich w arstw ą pobiały malo w idła barokowego niż z podłożem (malowidłem gotyckim). Odsłonięcie większych p artii okazało się więc niesłychanie trudne i ryzykowne. Poza wieloma bardzo drobnym i odkrywkami, doko nanym i po lewej stronie łuku tęczowego (po w tarzające się kolory ugrów, czerwieni i brą zów ziemnych oraz czerni) udało się odsłonić nieco większy fragm ent po praw ej stronie łuku tęczowego, przedstaw iający wazon renesanso w y oraz fragm ent konsoli i ornam entu
roślin-4
4. Ściana wschodnia. O d k ryw k a fragm en tu polichro m ii gotyck iej. P ostać C h rystusa jadącego na ośle {fot. L. S tru c zy ń sk a 1965 r.)
4. M ur à l’arc triom phal. C ôté est. D étail découvert de pein tu re gothique. Christ sur le dos de l’âne. 5. Ściana wschodnia. O d k ry w k a fragm entu polichro m ii gotyck iej. Siedząca na konarach d rzew a postać z toporem w le w e j ręce (fot. L. S tru czyń ska 1965 r.) 5. M ur à l’arc trim phal. Côté est. D etail décou vert de la pein tu re gothique. [Personnage, tenan t une hache dans sa m ain gauche, perché sur les branches d ’un arbre]
6. Ściana wschodnia. O d k ryw k a fragm en tu polichro m ii g otyckiej. F ragm ent g ło w y i ram ienia broćlatego m ę żczy zn y (fot. L. S tru czyń sk a 1965 r.)
6. M ur est. D étail d écou vert de la pein tu re gothique. F ragm ent de la tê te et de l’épaule d’un hom m e barbu. 7. Ściana wschodnia. O d k ryw k a fragm en tu polichro m ii g otyckiej. F ragm ent torsu i złożonych rąk anio ła (?). P o p ra w ej stronie u góry w idoczn y fragm en t ko n só lk i z w a r s tw y m alow idła renesansow ego (fot. L. S tru czyń sk a 1965 r.)
7. M ur est. D étail d écou vert de la pein tu re gothique. F ragm en t d’un torse et des m ains join tes d ’un ange. A droite, dans la p artie su périeu re — fragm en t d ’une console — pein tu re renaissance 7
8. Ściana wschodnia. Szkic in wenta ryzacyjn y. Całość barokow ej k o m pozy cji Sądu Ostatecznego z zazn aczo n y m i linią m iejscam i o d k ry w e k m alow idła gotyckiego i renesansowego: odkr. a — patrz U. 3, odkr. b. — pa trz U. 4, odkr. с — p a trz il. 5, odkr. d — p a trz il. 6, odkr. e — p a trz il. 7.
8. Mur est. Esquisse pour l’inventaire. Ensemble de la composition baroque du „Jugement dernier’’ a vec les détails découverts de la peintu re gothique et de la peinture — renaissance, m arqués par une ligne: a — v. ill. 3; b — v. ill. 4; с — v. ill. 5; d — v. ill. 6; e — v. ill, 7.
nego (il. 3). Możliwe w ydaje się przypuszcze nie, że ściana tęczowa pokryta była renesanso wą ornam entacją architektoniczno-roślinną.
W ażniejsze odkryw ki malowidła gotyckiego obejm ują następujące partie:
odkryw ka n r 1 — na lewo od postaci Chrystusa z m alow idła barokowego, na linii jego głowy i ram ienia — odkrywka głowy i górnej części torsu C hrystusa oraz szyi i głowy osła. Chrystus w czerwonej szacie siedzący na ośle, lewą ręką trzym a wodze, praw ą wznosi w górę w geście błogosławieństwa (il. 4);
odkryw ki n r 2 i 3 — po praw ej stronie postaci C hrystusa z malowidła barokowego, na linii głowy C hrystusa i nieco powyżej dwie odkryw
ki: na pierw szej widoczne k onary drzew a i frag m en t zgiętej nogi, n a drugiej dalsza p artia konarów, głowa i górna część torsu siedzącej na drzew ie postaci. Postać ubrana w żółto-czer- woną szatę ze wzniesionym toporem w lewej ręce (ii. 5);
odkryw ka n r 4 — z praw ej strony Chrystusa z malowidła barokowego — na linii opuszczonej ręk i C hrystusa — fragm ent głowy i ram ienia brodatego mężczyzny, ubranego w szaro-brą- zową szatę (il. 6);
odkryw ka n r 5 — z praw ej strony tęczy na p ra wo od księżyca z m alow idła barokowego —■ frag m ent torsu postaci u branej w fałdzistą błękitną szatę, praw dopodobnie adorującego anioła (il. 7);
9. Ściana wschodnia. Naniesione na płaszczyznę éciany o d k r y w k i z w a r s t w y gotyckiej
odkryw ka n r 6 — z lewej strony tęczy na lewo od słońca z malowidła barokowego — fragm ent torsu postaci w analogicznej szacie (prawdo podobnie rów nież postać adorującego anioła). CPrócz powyższych dokonano w ielu innych drobnych odkrywek, m.in. na płaszczyźnie i konturze słońca i księżyca z m alowidła baroko wego. Te ostatnie ujaw niły pod spodem iden tyczny zarys księżyca i słońca z w arstw y malo w idła gotyckiego. Miejsca poszczególnych od kryw ek uwidacznia naniesienie ich na widok ściany z łukiem tęczowym (il. il. 8, 9).
Na podstawie odkrytych fragm entów poli chromii gotyckiej prawdopodobne w ydaje się przypuszczenie, że malowidło gotyckie na ścia nie wschodniej kościoła w Płoskini składało się z dwóch niezależnych od siebie scen: w górnej
części ściany umieszczona scena w jazdu
C hrystusa do Jerozolim y (postać Chrystusa
43
9. Mur est. Détails découverts de la peinture gothique reportés sur la paroi du m u r
na ośle, postać siedząca na drzew ie z sie kierą w ręku), poniżej —- scena Ukrzyżowa nia, z zachowanymi z obu stron otw oru tęczo wego postaciam i adorujących aniołów, księży cem i słońcem (w miejscu przebitego otworu tęczowego mogła się znajdować postać Chrys tusa na krzyżu).
B a d a n i a t e c h n o l o g i c z n e . Wyko nano badania próbek tynku, pobiał i spoiwa po szczególnych w arstw m alowidła oraz barw ni
ków (badania chemiczne, mikrochemiczne,
chrom atograficzne oraz mikroskopowe k ry sta lograficzne pod dużym powiększeniem). Na podstaw ie powyższych badań stw ierdzono na stępujące cechy kolejnych w arstw pobiał i po szczególnych w arstw m alatury.
1. W arstw a tynku: zapraw a w apienno-pias kowa o falistej, nierów nej powierzchni. Piasek rzeczny o ziarnie bezbarwnym , dobrze obtoczo nym. Grubość narzutu przeciętnie ok. 6 mm.
Ilość w arstw — Jedna. Procentow a ilość wap na — ok. 1/3. Dodatek: cegła (il. il. 10, И).
2. W arstw a pobiałki grubości ok. 0,32 mm, integralnie złączona z zaprawą. Skład: wapno bez domieszek organicznych i m ineralnych (pod 600-krotnym powiększeniem nie w ykryto śla dów organizmów kredowych).
3. W arstw a pobiałki grubości 0,6 mm. Po białka w apienna z domieszką barw ników ziem nych pochodnych żelaza. Ślady ciał białkowych i organicznych ciał kredowych.
4. W arstw a malowidła gotyckiego.
5. W arstw a pobiałki w apiennej grubości ok. 0,5 mm, obecność barw ników ziemnych po chodnych żelaza, ślady ciał białkowych i orga nicznych ciał kredowych.
6. W arstw a malowidła renesansowego. 7. W arstw a pobiałki wapienno-gipsowej grubości ok. 0,6 mm. Obecność barw ników ziemnych, pochodnych żelaza i siarczanów, śla dy ciał białkowych.
8. W arstw a malowidła barokowego (il. 12, tabl. 1).
Na podstaw ie dokonanych badań oraz w oparciu o litera tu rę i źródła archiw alne można w ysunąć następujące wnioski co do czasu pow stan ia poszczególnych w arstw polichromii. Po nieważ jednonawow y kościół w Płoskini został przypuszczalnie wzniesiony w I poł. w. XIV, polichrom ia gotycka na ścianie wschodniej (tę czowej) mogłaby pochodzić z w. XIV lub XV (przed dobudowaniem prezbiterium ). W każ dym razie daty pow stania jej nie należałoby chyba przesuw ać poza ten okres, tak z uwagi na jej cechy stylistyczne, jak i na archiwalia, k tóre mówią nam, że nowe, gotycyzujące p re zbiterium , postaw ione n a m i e j s c u s t a r e g o , istniało już w początkach w. XVII. Pierw otne, nieistniejące do dziś prezbiterium , mogłoby więc pow stać nie później niż w w. XVI. W każdym razie sprawozdanie z w izytacji z 1623 r. w ym ienia już sklepione prezbiterium ,
10. Zdjęcie m ik r o sk o p o w e z a p ra w y ze ściany w s c h o d niej — powiększenie 600 X (fot. A. Czerepiński) 10. Microphotographie de la couche de préparation du mur est de l’église. Agrandissement 600 X
12. Szkic prze k ro ju str atygraficznego w a r s tw za p ra w y i pobiał
12. Esquisse de la coupe stratigraphique des couches de préparation, des mortiers et des couches p ic tu ra les
11. Zdjęcie m ikroskopow e przekroju z a p r a w y z k o le jn y m i pobiałkam i i w a r s tw a m i polichromii — po- uAększenie 600 X (fot. A. Czerepiński)
11. Microphotographie de la section de la couche de préparation, des couches de m ortier su s-jacentes et des couches picturales — agrandissement 600 X
Wyniki badań poszczególnych warstw malatury
Kolor Warstwamalatury Miejsce pobrania próbki Wyniki badań
Barwnik Spoiwo zieleń gotyk barok przemal. na mai. baroko wym
lewa strona, postać anioła odkrywka nad słońcem
palma w ręku postaci świętej (prawa strona malowidła)
szata anioła grającego na trąbie (lewa strona malowidła)
fragmenty palm w rękach postaci świę tych (po lewej stronie malowidła)
malachit (zasadowy węglan miedzi) ziemia zielona malachit zieleń kobaltowa organiczne białkowe tempera organiczne białkowe tempera organiczne białkowe tempera » organiczne białkowe tempera gotyk fragment z odkrywki szaty anioła
(po prawej stronie malowidła)
azuryt (zasadowy węglan miedzi)
organiczne białkowe błękit
barok szata anioła (lewa strona malowidła — scena zbawionych) azuryt organiczne białkowe przemal. na mai. barokowym
fragmenty szat aniołów ultramaryna syntetyczna organiczne białkowe
gotyk czerwień z płaszcza postafci Chrystusa cynober+ czerwony barwnik pochodny żelaza (tlenek żelaza)
organiczne białkowe czerwienie czerwień z szaty postaci siedzącej na
drzewie (odkrywka po prawej stronie malowidła)
cynober-f ugier (wodorotlenek żelaza)
organiczne białkowe renesans odkrywka fragmentu wazy (prawa
strona malowidła)
czerwone barwniki pochodne żelaza
organiczne białkowe barok szata Chrystusa i szaty świętych czerwone barwniki pochodne
żelaza
organiczne białkowe przemalówki na szacie Chrystusa i na szatach świę
tych
czerwień kadmowa organiczne białkowe
brązy
gotyk konar drzewa (odkrywka lewa strona malowidła — góra)
fragment szaty postaci, włosy postaci
barwniki ziemne pochodne że laza (tlenki i wodorotlenki)
oiganiczne białkowe renesans odkrywki fragmentów ornamentacji
(prawa strona malowidła)
barwniki ziemne pochodne że laza (tlenki i wodorotlenki) + czerń organiczna
organiczne białkowe barok fragmenty szat postaci czerwień pochodna żelaza (tle
nek żelaza) + czerń organiczna
organiczne białkowe renesans odkrywki fragmentów ornamentu żółcienie ziemne pochodne że organiczne żółcienie (prawa strona malowidła) laza (wodorotlenki żelaza) białkowe
barok tondo nad głową Chrystusa żółcienie ziemne pochodne żelaza
organiczne białkowe przemalówka tondo nad głową Chrystusa żółcień kadmowa organiczne
białkowe
czernie
gotyk prawa strona malowidła, odkrywka z fragm. postaci anioła (czerń położo na jako podkład pod kolor błękitny)
czerń organiczna organiczne białkowe barok fragment konturu postaci Chrystusa czerń organiczna organiczne
białkowe
13. Szalów ka z desek p o k ry ty c h renesansową poli chromią ornamentalno-roślinną w dolnej wnęce na obraz w p r a w y m ołtarzu bocznym (fot. A. Czerepiń- ski)
13. Coffrage. Les planches recouvertes de peintures polychromes aux motifs d ’ornementation florale, p r o tégeant le tableau de l’autel latéral du côté gauche
14. Fragment polichromii z il. 13 — kopia w ykonan a akwarelą
14. Détail de la peinture murale (ill. 13) — copie e x é cutée à l’aquarelle
15. Szalów ka z desek p o k ry ty c h renesansową poli chromią ornamentalno-roślinną w górnej wnęce na obraz w l e w y m ołtarzu bocznym (fot. A. Czerepiński) 15. Coffrage protégeant le tableau de la niche dans l’autel latéral du côté gauche. Planches recouvertes d ’une peinture polychrome au x motifs d ’ornementa tion florale
pokryte m alow idłam i5. P rzy budowie prezbi terium w ybito otw ór tęczowy w ścianie wscho dniej i zniszczono środkową p artię gotyckiej polichromii. Następna, kolejna po gotyku w ar stwa polichrom ii nosi już cechy renesansowe. Możliwe, że równocześnie z gotycką polichro mią ściany wschodniej, zostały ozdobione ma lowidłami pozostałe ściany naw y — niestety, w ykonanie na nich liczniejszych odkryw ek było niemożliwe, ze względu na niedawne odmalo w anie kościoła. W ykonane nieliczne odkrywki na płaszczyznach pod stacjam i Męki P ańskiej ujaw niły w arstw ę nowego tynku. Siadów sta rego tynku nie odnaleziono. Można przypusz czać, że strop naw y był od początku drew niany z widocznym belkowaniem. Obecnie belki stro powe p rzy k ry te są od spodu szalowaniem drew nianym 6. Czy pierw otny gotycki strop był po kryty m alaturą —■ nie wiadomo 7.
W związku ze zniszczeniem części polichro mii gotyckiej przez wybicie otworu tęczowego przy budowie pierwszego prezbiterium , zaist niała pilna potrzeba nowego przyozdobienia
5 Dr D i t t r i c h , op. cit., s. 184—‘185.
• Gotycka oraz renesansow a w arstw a pobiałki w raz z m alow idłem nie kończy się na poziom ie li nii desek obecnego stropu, a wchodzi pod nie. R ów nież postać C hrystusa na ośle um ieszczona jest za w ysoko w stosunku do obecnej linii stropu (głowa C hrystusa znajduje się kom pozycyjnie zbyt blisko stropu).
7 N iestety na obecnym stropie (odnowionym w r. 1964) nie dało się stw ierdzić śladów gotyckich m alow ideł, choć część użytych do szalów ki desek pochodzi bez w ątpienia ze starej konstrukcji (na de skach tych odkryto ślady renesansow ej ornam enta cji roślinnej, o czym będzie m owa dalej).
świątyni. W szystko wskazywałoby więc na to, że w tym właśnie czasie pow stała roślinno- -ornam entacyjna renesansow a polichromia na ścianie tęczowej. D rew niany strop został praw dopodobnie w tymże czasie po kry ty malowa nym ornam entem roślinnym 8.
A rchiw alia mówią, że w 1654 r. zostało zbu dowane nowe prezbiterium (na miejscu stare go, wyburzonego). Przypuszcza się, że w tedy to został Obniżony strop przez przybicie szalówki pod belkowaniem, a całość ściany tęczowej, stropu naw y i sklepienia prezbiterium pokryta nową, barokową polichromią, z wyobrażeniem Sądu Ostatecznego na ścianie tęczowej. W trak cie prac konserw atorskich przeprowadzonych przez autorkę artyk ułu w 1965 r. odkryto po zdjęciu obrazów we wnękach w nastaw ach ołtarzy bocznych (pochodzących z w. XVII, a ufundow anych najprawdopodobniej w czasie przeróbki kościoła w 1654 r.) szalowanie w y konane z desek, pokrytych piękną, roślinną or nam entacją renesansową, utrzym aną w kolo rach szarości, bieli i ugrów (il. il. 13, 14, 15). Można by więc sądzić, że są to fragm enty re nesansowych desek obniżonego wówczas przez szalowanie pod belkowaniem stropu nawy. W spomniane już badania w arstw y zapraw i m a lowideł na łuku tęczowym wskazywałyby rów nież na to, że w tym czasie strop uległ zmianie
przez oszalowanie go od spodu. Kolejne
w zm ianki archiw alne mówią dopiero o poli chromii w ykonanej w 1714 r.: w roku 1714 oz dobiono n a n o w o (podkreślenie autora a r tykułu) Sklepienie prezbiterium ornam entem roślinnym , jak również strop nawy, ten szcze gólnie bogato — choć mało u d a n ie 9. Tenże au tor podaje dalej, że nad lukiem tęczowym umieszczono w tedy malowidło Sądu Ostatecz nego zajm ujące całą szerokość kościoła i częś ciowo zakryw ające łuk 10. Mowa tu więc o m a lowidle na płótnie nie zachowanym do naszych czasów, a zakryw ającym wcześniejsze ścienne malowidło Sądu Ostatecznego. (O malowidle na płótnie w spom inają również akta Prow incjo nalnego K onserw atora Zabytków w Prusach Wschodnich z lat 1909—37). Z powyższych
da-16. Polichromia na ścianie wschodniej. Fragment, sta n przed konserw acją. Głowa anioła. Zniszczenia nastą piły na sku tek proszkowania się oraz drobnych złuszczeń w a r s t w y m a la tu ry (fot. A. Czerepiński) 16. Peinture sur le m u r est. Détail. Etat avan t la conservation. Tête d ’un ange. Les endommagements déterm inés par Vécaillage et l’effritem ent de la couche picturale
17. Fragment polichromii na ścianie wschodniej, stan przed konserw acją. Widoczne zniszczenia s p o w o d o wane proszkow aniem się w a r s tw y m a la tu ry (fot. A. Czerepiński)
17. Détail de la peinture polychrome sur le m u r est. Etat avant la conservation. Défections visibles, d é term inées par l’effritem en t de la couche picturale
8 W najstarszym opisie kościoła (wizytacja z 1623 r.), czytamy, że nie tylko sklepienie prezbi terium, ale i drewniany strop naw y były m alow ane (Acta V isitationis Generalis 1622—‘1623, V. 1, Sygn.
В. 7. Fol. 98—100. Dr D i t t r i c h , op. cit., s. 185, 189). M owa m oże w ięc być tu tylko o polichromii renesan sowej, gdyż n ow e prezbiterium zostało w ystaw ione n a m iejsce starego dopiero w r. 1654. (W m iejscach drobnych złuszczeń obecnej polichromii można zau ważyć fragm enty ornamentacji roślinnej).
* Dr D i t t r i c h , op. cit., s. 190.
10 Dr D i t t r i c h , op. cit., s. 191: W tym czasie
umieszczono rów nież nad lukiem tęczy m alowidło Sądu Ostatecznego: zajmuje ono całą szerokość koś cioła i częściowo zakrywa łuk. Skutkiem nagrom a dzenia nagości, w ykrzyw ionych m asek diabelskich i innych postaci, m alowidło to działa odrażająco ...; A. B o e t t i c h e r , op. cit., s. 202: Sąd Ostateczny, duże, lecz nieudane m alow idło w naw ie przed ostrym
łukiem tęczy; początek XVIII w. Descriptio Status Ecclesiae Parochialis P la stoviansis, om niu m que re rum ad rem ipsam pertinentium. Anno Dom in i 1771. (Arch. Diec. Olsztyn, Sygn. B. 220): E x tre m u m Ju dicium in m edia te m p li ad parie te m applicatum. Woj. Arch. P aństw ow e w Olsztynie. Zespół archi w alny: Akta Prow incjonalnego Kons. Zab. Sztuki i Hist. Prus Wsch. Sygn. APO Х1Л1. D ział Bra (24). Arkusze korespond. proboszcza z Prow incjonalnym Konserwatorem ora/z Konserwatora z Gen. Wik. Diec. Warm, w ilatach li909—37. Sprawozd. K onserw atora z 14 listopada 1933 r., om awiające projekt nowego pom alow ania wnętrza. Co do m alow ideł ściennych stwierdza: Nawa posiada drewniany strop ze starą m alaturą. Między nawą a starym prezbiterium znaj duje się na stronie n aw y m alow idło podklejone płót- ‘nem , przedstawiające Sąd Ostateczny, niedostosow ane kształtem do nawy, w środku nieco w y d ę te ostrołuko- w o w edług kształtu łuku tęczy. M alowidła pochodzą z przełamu w. XVII na XVIII.
18. Fragment polichromii na ścianie wschodniej, stan p rzed konserwacją. Widoczne u b y tk i za p ra w y i w ą t ku m u ru spow odowane ostrzałem artyleryjskimi w czasie ostatniej w ojny. Zdjęcie w ykonan e w oświe tleniu skośnym (fot. A. Czerepiński)
18. Détail de la peinture polychrome sur le mur est. Etat avant la conservation. Des lacunes de mortier et de la trame du m u r visibles, déterm inées par les tirs d ’artillerie pendant la dernière guerre. Photo graphie sous la lumière oblique
19. Fragment polichromii na ścianie wschodniej, stan przed konserwacją (postać Madonny). U dołu szaty po pra w ej stronie widoczne linie wtórnego malowania kon turów fałd — prze m alów ka (fot. A. Czerepiński 1965 r.)
19. Détail de la peinture polychrome sur le m u r est. Etat avant la conservation.. La Madonnę. Dans le bas de la robe, du côté droit, le contour des plis repeints marqué par des lignes visibles
20. Fragment polichromii na ścianie wschodniej, stan p rzed konserw acją (fragment postaci cmioła). Widocz n y u dołu u b y te k w a r s t w y malarskiej wraz z pobiał kami; u góry — u b yte k za p ra w y i zniszczenie w ą tk u muru. Na nodze anioła i szacie wid-oczne w wielu miejscach w tó rn e malowanie k o n tu r ó w (fot. A. C z e repiński 1965 r.)
20. Détail de la peinture polychrome :§üГ le mur est. Etat avant la conservation. Fragment de l’ange. En bas une lacune visible du vernis e t des mortiers. En haut — lacune dans la couche de préparation et dans la tram e du mur. Sur la ja m b e de l’ange et sur sa robe, en plusieurs places, les contours du r e peint visibles
nych należy wyciągnąć wniosek, że polichro mia z 1714 r. była drugą z rzędu polichromią, w ykonaną po budowie prezbiterium w 1654 r. Interesującą więc nas konserwowaną kompo zycję ścienną Sądu Ostatecznego, należy zatem datować na II poł. w. XVII (po 1654 r . ) n . Przypuszczać też należy, że pod obecnym m a lowidłem stropu nawy, w ykonanym w 1714 r., znajduje się wcześniejsze malowidło barokowe, współczesne naszem u Sądowi Ostatecznemu. Możliwe, że było ono podobne w zarysach i kompozycji do malowidła obecnego12.
11 G. D e h i o, op. cit., s. 191: N ad lukiem tęczy
m alowidło ścienne Sąd Ostateczny około 1660 r. (od nowione) w typie z końca XVI w.
12 N iestety z powodu braku czasu kolejne w ar stw y m alow ideł na stropie nie zostały należycie przebadane. G. D e h i o , op. cit., s. 191: Strop nawy 1713, ozdobiony intensywną malaturą baroku pro wincjonalnego.
Na malowidle ściennym z wyobrażeniem Sądu Ostatecznego zauważyć można dwie ko lejne przemalówki. O statnia pochodzi bez w ąt pienia z w. XX (analiza barw ników i źródła archiwalne). N atom iast dawniejsze przem alów ki i retusze pochodzić mogą z czasu między 1654 r. a 1714. Możliwe, że zostały one wyko nane w 1714 r. przy okazji malowania poli chromii w prezbiterium i na stropie nawy, po czym z niewiadom ych względów, postanowiono zakryć malowidło ścienne z wyobrażeniem Są du Ostatecznego malowidłem na płótnie.
W 1884 r. do dawnego prezbiterium została dobudowana część nowa. W tym też czasie obie części prezbiterium — stara i nowa, zostały po kryte nową polichromią w ykonaną według pro jektu m alarza H ertla 13. W 1933 r. podczas ro bót prowadzonych w kościele w związku z w y
konywaniem nowej polichromii znaleziono
dawną polichromię ścienną pod malowaną na płótnie sceną Sądu Ostatecznego 14. Prawdopo dobnie malowidło na płótnie zostało w tedy usu nięte, a m alowana na ścianie scena Sądu Osta tecznego odnowiona 15. W tym też czasie wyko nano nową polichromię w obu częściach prez biterium i na podłuczu tęczowym. Możliwe, że odnowiono również malowidło na drew nianym stropie nawy. W 1964 r. zostało ponownie od nowione malowidło na stropie, a cały kościół w raz z obiema częściami prezbiterium wymalo wano na gładko. W 1965 r. przystąpiono do od nowienia malowidła Sądu Ostatecznego na ścianie tęczowej.
P r z e b i e g p r a c k o n s e r w a t o r s k i c h . Prace konserw atorskie nad malowidłem Sądu Ostatecznego rozpoczęto w lipcu 1965 r. Prow a dziła je autorka przy pełnej w spółpracy art. mal. Jana Przełom ca. W pierwszej fazie robót
13 Dr D i t t r i c h , op. cit., s. 187: Dekorację sta
rego i nowego prezbiterium dobrze w ykonał w edług w zorów Hertla m alarz Bornowski z Elbląga ... N a w a znajduje siię jeszcze w dawnym stanie i ma drew niany strop z początku XVIII w., w łubianej w ów czas ciemno niebieskiej tonacji A. B o e t t i c h e r , op. cit., s. 201 : Piękna malatura obu prezbiteriów jest nowa, w ykonana przez malarza Bornowskiego z El bląga.
14 Woj. Arch. Olsztyn Bra (24), op. cit. Frag
m ent listu malarza Georga M asutha do Prow. Kons. Zabytków prof. dr D ethlefsena, 28 listopad 1933 r.: ... p rzy ... (nieczytelne) m alo w id eł na płótnie p r z e d staw iających Sąd Ostateczny odnaleziono pod p łó t nem ślady starego m alowidła ściennego. P rze p ro w a dzone oczyszczenie w iększy ch partii w y d o b y ło zno w u Sąd Ostateczn y na falistym ty n k u malowany. Dalej następuje opis m alowidła. Autor listu stw ier dza na m alow idle wtórne m alow anie konturów (re tusze i przem alówki, które charakterem swym od powiadają wtórnem u m alowaniu na stropie. S tw ier dza też przem alowanie pew nych partii szat i posta ci diabłów. Wspomina dalej, że pod w arstwą farby opisanego m alow idła znajduje się jeszcze m alowidło starsze: ...na podsta w ie już istniejących śladów p o winno być ściśle średniowieczne ...
is w archiwaliach olsztyńskich nie zachowała się korespondencja dotycząca konserwacji tego m a lowidła, istnieje jedynie wzm ianka o konieczności jak najrychlejszego wszczęcia robót przy konserwa cji m alowidła (Woj. Arch. Olsztyn Bra (24), op. cit.).
21. Polichromia na ścianie wschodniej. Fragment, stan po konserw acji (fot. L. Struczyńska)
21. Peinture polychrome du m u r est. Détail, Etat après la conservation
22. Ściana wschodnia. Fragment polichromii, stan po konserw acji (fot. L. Struczyńska)
22. Mur est. Détail de la peinture polychrome. Etat après la conservation
23. Ściana wschodnia. Fragment polichromii, stan po konserw acji (fot. L. Struczyńska)
23. Mur est. Detail de la peinture polychrome. Etat après la conservation
konserw atorskich przystąpiono do odczyszcze nia powierzchni malowidła. W partiach, w któ rych w arstw a m alatu ry była dobrze związana z podłożem, czyszczenia dokonywano pędzlami, a następnie mięikiszem chleba. P a rtie słabo związane z podłożem, proszkujące się lub drob no łuszczące (il. il. 16, 17, 18, 19, 20) utrw alono przed oczyszczeniem rzadkim roztw orem ka zeiny w apiennej (rozpryskując roztw ór rozpyla czem). W miejscach drobnego łuszczenia się w arstw y m alatu ry przyciskano łuseczki do pod łoża tamponami z w aty. Większe pęcherze i od spojenia w arstw y narzutu (tynku) związano z podłożem wprowadzając do nich zaprawę ka- zeinowo-wapienną. Rozw arstw ienia międzypo- białowe (miejsca, w których pobiała malowidła barökowego oddzielała się od wcześniejszych w arstw malarskich) zabezpieczono jedynie w miejscach najbardziej narażonych na odłusz- czenie się, przytw ierdzając brzegi pobiały sła bym roztw orem kazeiny w apiennej. Pomimo zdawania sobie w pełni spraw y z m ałej gwa ran cji trw ałości takiego zabezpieczenia, świa domie nie ryzykow ano silniejszego spajania w arstw y barokowej pobiały z gotyckim malo
widłem znajdującym się pod nią. Miejsca u b y t ków zapraw y uzupełniono w yprawą wapienno -piaskową.
Większe płaszczyzny ubytków w arstw y m a larskiej uzupełniono punktow aniem w kolorze nieco jaśniejszym, z równoczesnym zaznacze niem kon tu ru ubytku wąską, białą linią, niewi doczną z odległości p aru metrów. Miejsca po czynionych odkryw ek polichromii renesanso wej i gotyckiej utrw alono kilkakrotnie i bardzo dokładnie roztw orem kazeiny wapiennej. Po całkowitym w yschnięciu płaszczyznę odkrywek pociągnięto w arstw ą cienkiej pobiały wapien- no^kredowej, po czym płaszczyzny te zapunkto- wano nieco jaśniejszym kolorem, zaznaczając granice punktow ań cienką białą linią (il. il. 21, 22, 23). Jako spoiwa p r z y punktow aniu użyto kazeiny wapiennej. Należy żywić nadzieję, że w przyszłości zostanie dokonany transfer baro kowego malowidła z wyobrażeniem Sądu Osta tecznego i odsłonięta polichromia gotycka.
art. m al.-kons. Maria Erdman-iPrzełomcowa Zakład Historii Sztuki KUL
Lublin
RECHERCHES ET CONSERVATION DES PEINTURES MURALES SUR LE MUR DE L ’ARC TRIOMPHAL DE L’ÉGLISE PAROISSIALE A PŁOSKINIA
Au cours des travaux de conservation de la peinture baroque sur le mur de l’arc triomphal de l’église à Płoskinia on a découvert deux couches de peintures m urales d’origine antérieure datées de la Renaissance et de l’époque gothique. La peinture gothique présente un programme iconographique assez com plexe. Une fois les surpeints élim inés des fragm ents de peinture décoverts on t m is à jour la scène de l’entrée du Christ à Jérusalem , dans la partie supérieure du mur. Dans les parties inférieures — des anges adorants, le soleil et la lune. Ces derniers m otifs ont été réem ployés dans la composition ba roque du „Jugem ent dernier”. La peinture murale renaissance, dont les fragm ents ont été conservés, constitue un ensem ble ornem ental com posé de m otifs végétaux et géométriques.
Le manque de m ention à ce sujet dans les docu m ents écrits ne perm et pas de préciser la chronologie de ces peintures. Toutefois elles sem blent être liées aux transform ations architectoniques successives de l’église de Płoskinia qui trouvent leur attestation dans la documentation archivale. A base de ces indi cations, on pourrait, de façon approxim ative, repor ter la peinture m urale gothique à la m oitié du X lV e siè cle et attribuer celle de la R enaissance — à la m oitié du X V Ie siècle et ce lle du Baroque aux années qui suivirent 11654. Les traits caractéristioues qui ont m arqué le style de ces peintures ainsi que les résultats des essais technologiaues effectu és sur la matière, l’enduit sec, les liants et les couleurs viennent à l’appui de ces suggestions.
Sur la couche baroque de ces peintures on a trouvé des traces de plusieurs repeints et retouches. En vu e des valeurs historiques et esthétiques des peintures polychrom es antérieures on a lim ité sciem m ent la conservation de la peinture baroque aux traitem ents indispensables. A l’aide de la caséine de chaux, les boursouflures et les soulèvem ents les plus m arquants d e la couche diu surpeint, ont été liés au support.
On a protégé contre une perte plus grande d’adhérence, les couches d’enduit susjacentes, dans les em placem ents les plus susceptibles à se dégraisser, en fixan t les bords de ces oouches à l’aide d’une faible solution de la caséine. Les lacunes de mortier ont été com plétées par l ’enduit sableux de la chaux. La surface fortem ent salie de la peinture a été n ettoyée à l’aide d e pinceaux et de m ie de pain tout en renforçant les parties écaillées ou effritées de la peinture. Les fragm ents découverts dans les parties de la peinture entièrem ent repeints, après un traite m ent de consolidation par la solution de caséine, ont été recouverts d ’une couche protectrice d’enduit sec. On a em ployé pour les refections et les retouches une couleur plus claire traçant les contours des lacunes par une lign e blanche.
L e transfert de la peinture baroque du „Juge ment dernier” et des fragm ents conservés de la com position renaissance ornementale serait indiqué en raison d’une m ise à jour de la peinture murale gothique.
