Anna Fedorowicz
Drewniana rzeźba gotycka w
powiecie kłodzkim - wystawa
konserwatorska
Ochrona Zabytków 25/3 (98), 229-230
K
R
O
N
I
K
A
D R E W N I A N A R Z E Ź B A G O T Y C K A W P O W I E C I E K Ł O D Z K I M —
W Y S T A W A K O N S E R W A T O R S K A
W s a lo n ie w y s ta w o w y m B iu ra W y s ta w A rty s ty c z n y c h w r a tu s z u M u z e u m Z iem i K ło d z k ie j, p rz y w s p ó łu d z ia le P o w ia to w e g o K o n s e r w a to r a z a b y tk ó w w K ło d z k u , z o rg a n iz o w a ło w y s ta w ę : „ D re w n ia n a rz e ź b a g o ty c k a w p o w ie c ie k ło d z k im ”, o tw a r t a 26 c z e rw c a r. 1971. N a w y s ta w ie z a p re z e n to w a n o o b ie k ty od p o ło w y X IV d o pocz. X V I w ., w w ię k sz o ś c i ro z p ro sz o n e n a te r e n ie m ia s ta i p o w ia tu k ło d z k ie g o . I m p u l se m do s tw o r z e n ia e k sp o z y c ji b y ła m ię d z y in n y m i k o n ie c z n o ść z a b e z p ie c z e n ia i k o n s e r w a c ji n ie lic z n ie ju ż d ziś z a c h o w a n y c h p rz y k ła d ó w rz e ź b y g o ty c k ie j n a ty m t e re n ie , o ra z ch ę ć p o k a z a n ia tr u d n o n ie r a z d o stę p n y c h , ro z rz u c o n y c h w p r o w in c jo n a ln y c h k o śc io ła c h rz e ź b . Z e b ra n ie z a b y tk ó w n a w y s ta w ie u m o ż liw iło p r z e p r o w a d z e n ie g ru n to w n e j k o n s e r w a c ji i n a u k o w e o p ra c o w a n ie o b ie k tó w , n ie k ie d y o w y so k im p o zio m ie a rty s ty c z n y m . P o c h o d z ą c e z p ro w in c jo n a ln y c h k o ś c io łó w rz e ź b y te p o w s ta w a ły w k r ę g u czo ło w y ch ś lą s k ic h w a rs z ta tó w . J e d n e z b a rd z ie j r e p r e z e n ta ty w n y c h p rz y k ła d ó w rz e ź b y ś lą s k ie j to P ie t a z S z a le jo w a G ó rn eg o , l a t a 20 -te X V w ie k u , M a tk a B o sk a B o le sn a z 2 ć w ie rc i X IV w ., M a d o n n a z C z y ż y k ie m z ok. r. 1400 z k o ś c io ła W n ie b o w z ię c ia N P M a rii i M a d o n n a z D z ie c ią tk ie m z ok. r. 1450 z o łta r z a g łó w n e g o teg o ż k o śc io ła w K ło d z k u . S ą o n e p rz y k ła d e m s z u k a n ia in s p i r a c ji tw ó rc z y c h n ie ty lk o w ślą s k ic h , a le i śro d k o w o o ra z z a c h o d n io e u ro p e js k ic h o ś r o d k a c h a r ty s ty c z n y c h .
Z a ło ż e n ie m tw ó rc ó w w y s ta w y b y ło z a p re z e n to w a n ie w y b ra n y c h o b ie k tó w po u p rz e d n ie j k o n s e r w a c ji, k tó r a w m ia r ę m o żn o ści m ia ła p rz y w ró c ić im p ie r w o tn y w y g lą d . N ie za w sz e b y ło to m o żliw e, g d y ż s ta n z a c h o w a n ia rz e ź b n ie j e d n o k r o t n ie d e te r m in o w a ł p rz y ję c ie ro z w ią z a ń k o m p ro m is o w y c h . Z rz e ź b y M a d o n n a z C zy ż y k ie m z d ję to w a r s tw ę X X -w ie c z n y c h p rz e m a lo w a ń s ię g a ją c ą do d r e w n a . Z ły s ta n z a c h o w a n ia d r e w n a rz e ź b z k o śc io ła F r a n c is z k a n ó w w K ło d z k u i z S z a le jo w a G ó rn e g o n ie p o z w o lił n a z d ję c ie p rz e m a lo w a ń , p o d k tó r y m i n ie z a c h o w a ła się a u t e n ty c z n a p o lic h ro m ia , a r e k o n s tr u k c j a w y d a w a ła się n ie c e lo w a .
O b o k rz e ź b n a w y s ta w ie k ło d z k ie j z a p re z e n to w a n o in te r e s u ją c y p rz e g lą d ró ż n y c h p o s ta w i m e to d k o n s e r w a to rs k ic h — p o c z ą w sz y od w c z e śn ie jsz y c h , z X IX /X X w ie k u , do w sp ó łc z e s n y c h . P rz e ś le d z ić m o ż n a b y ło ró ż n e m o ż liw o śc i te c h n ic z n e i in d y w id u a l n e p o d e jś c ie do d z ie ła sz tu k i, ró ż n ą w ra ż liw o ś ć p la s ty c z n ą i w y czu cie o b ie k tu czy ep o k i. P r a c e p rz y rz e ź b a c h k ło d z k ic h p ro w a d z ili: m g r M a ria J u r e c k a , m g r G izela Z b o ro w sk a , m g r Z o fia K o zela, m g r S ta n is ła w F ilip ia k , m g r A d a m R a c h ta n i m g r M. G oik. P rz e g lą d b y ł ty m b a rd z ie j in te r e s u ją c y , że p o ró w n a ń m o ż n a b y ło d o k o n a ć n a p o d s ta w ie k o n s e r w o w a n e j w k o ń c u X IX w . rz e ź b io n e j sz a fy śro d k o w e j o łta r z a z S z a le jo w a , g d zie r o la k o n s e r w a to r ó w o g ra n ic z y ła się do d z ia ła n ia z a c h o - w a w c z o -z a b e z p ie c z a ją c e g o — o czy szczen ie d o b rz e z a c h o w a n e j w a r s tw y p o lic h ro m ii
i z a b e z p ie c z e n ie d re w n a .
N a u w a g ę z a s łu g u ją p ra c e k o n s e r w a to r s k ie p rz y tr z e c h rz e ź b a c h — M a d o n n a ze ś w ię ty m i ze S ta r k o w a (ok. r. 1480). B y ły o n e b a rd z o zn iszczo n e, n ie n a jle p s z y b y ł s ta n z a ró w n o sam eg o d re w n a , ja k i p o lic h ro m ii. K o n s e rw a to rz y s ta n ę li p rz e d z a d a n ie m z a b e z p ie c z e n ia p o z o sta ło śc i o ry g in a ln e j w a r s tw y m a la r s k ie j, a je d n o c z e ś n ie p rz e d tr u d n y m p ro b le m e m e s te ty c z n y m — je j k o lo ry s ty c z n e g o s c a le n ia . W o b ec k u l to w e g o p rz e z n a c z e n ia rz e ź b , k o n s e r w a c ja p u ry s ty c z n a b y ła tu n ie m o ż liw a . Z p o w ie rz c h n i tr z e c h rz e ź b z d ję to p rz e m a lo w a n ia p o c h o d z ą c e z 1 p o ło w y X X w ., o d s ła n ia ją c f r a g m e n ty o ry g in a ln e j p o lic h ro m ii. N a jw ię c e j p ro b le m ó w k o n s e r w a t o r sk ic h d o s ta rc z y ła rz e ź b a św . B a r b a r y . N a p o w ie rz c h n i p ie r w o tn ie s r e b rn e g o , la s e r o - w an e g o p ła s z c z a w id n ia ły c z e rw o n e k w ia ty , k tó r y c h o k re s u p o w s ta n ia n ie m o ż n ą b y ło u s ta lić . B a d a n ia w y k a z a ły , że b y ły o n e w tó r n ie n a m a lo w a n e n a a u te n ty c z n y m s r e b rz e p ła sz c z a . U su n ię c ie ich o d sło n iło z a c h o w a n e w y s e p k i s r e b ra , k tó r e m ia ły f o r m ę k w ia tó w , o d c in a ją c y c h się od p o z o s ta łe j p r z e t a r t e j p o w ie rz c h n i p ła s z c z a , tw o rz ą c y c h d e k o ra c y jn ą , w z o rz y stą p ła s z c z y z n ę n ie z g o d n ą z p ie r w o tn ą k o n c e p c ją k o lo
ry s ty c z n ą . U b y tk i w a r s tw y m a la r s k ie j rz e ź b sca lo n o k o lo ry s ty c z n ie te m p e rą . P e w n e p a r tie , np. tw a r z M a d o n n y , w czasie p o p rz e d n ie j r e n o w a c ji p rz e m a lo w a n e i p rz e - rz e ź b io n e , w y m a g a ły r e k o n s tr u k c j i i p o lic h ro m ii i częściow o, d re w n a . Z d u ż y m w y czu ciem fo r m y w y m o d e lo w a n o p rz e rz e ź b io n ą tw a r z M ad o n n y , n a k ła d a ją c n a n ie j n o w ą k a r n a c j ę u tr z y m a n ą w d e lik a tn y m , c h ło d n y m to n ie , ta k c h a ra k te ry s ty c z n y m d la rz e ź b g o ty c k ic h teg o czasu . W p o s ta c i D z ie c ią tk a , g d z ie do p o ło w y z a c h o w a ła się p a r t ia o r y g in a ln a zaś część g ó rn a z o s ta ła d o rz e ź b io n a w czasie w c z e śn ie jsz e j r e n o w a c ji, z d ję to p r z e m a lo w a n ia z a u te n ty c z n e j p a r tii, re k o n s tr u o w a n ą zaś p o z o s ta w io n o w d re w n ie , z d e jm u ją c z n ie j p rz e m a ló w k ę . N a jc e n n ie js z y m o b ie k te m w y s ta w y b y ła M a d o n n a z C zy ży k iem . R z e ź b a o tr z y m a ła w X IX w. n o w ą p o lic h ro m ię po ło żo n ą n a b a rd z o g ru b e j z a p ra w ie , w w y n ik u czego z a tr a c iła p ie r w o tn ą fo rm ę rz e ź b ia rs k ą . W o b ec b r a k u o ry g in a ln e j p o lic h ro m ii p o d ję to d e c y z ję z d ję c ia p rz e - m a lo w a ń aż do o d sło n ię c ia d re w n a . R z e ź b a o d z y s k a ła czy stą, p ie r w o tn ą , b a rd z o p ię k n ą fo r m ę p la s ty c z n ą , m im o b r a k u a u te n ty c z n e j p o lic h ro m ii, w y ró ż n ia się d z ię k i s z la c h e tn e j, c ie m n e j b a rw ie d ę b o w e g o d re w n a . O p isa n y w y żej z a b ie g k o n s e r w a to r s k i n ie z aw sze by ł m o ż liw y do p r z e p r o w a d z e n ia ze w z g lę d u n a s ta n z a c h o w a n ia d r e w n a ; np. M a d o n n y z k o śc io łó w w K ło d z k u i S z a le jo w ie G ó rn y m z a c h o w a ły X X -w ie c z n ą p o lic h ro m ię , r e p r e z e n tu ją c d ość p o w sz e c h n ą w p ie rw s z y c h l a ta c h n aszeg o s tu le c ia p o s ta w ę k o n s e r w a to r s k ą , k tó r a d o p u sz c z a ła m o żliw o ść r e k o n s tr u k c ji n a w e t ta m , g d zie s ta n z n iszczeń te g o n ie u s p r a w ie d liw ia ł; n ie z aw sze s ta r a n o się r a to w a ć s t a r ą w a r s tw ę m a la r s k ą .
N ie w s z y s tk ie w sp ó łc z e sn e p ró b y r e k o n s tr u k c j i p o lic h ro m ii p re z e n to w a n e n a w y s ta w ie w p e łn i z a d o w a la ją . W n ie k tó ry c h w y p a d k a c h p e w n e z a s trz e ż e n ia b u d z ił p o zio m w y k o n a n ia te c h n ic z n e g o czy e s te ty k a ro z w ią z a ń k o lo ry sty c z n y c h . D o ty czy to np. M a d o n n z K ro sn o w ic i O łd rz y c h o w ic — im ita c je p r z e ta r ć n a s r e b rn y c h p ła s z czach i la s e r u n k i n a s u k n ia c h u d e rz a ły b r a k ie m s u b te ln ie js z e g o w y c z u c ia k o lo r y sty czn eg o . N o w a k a r n a c j a u tr z y m a n a j e s t w p r z y k r y m , ż ó łta w y m k o lo rz e , w n i czym n ie p rz y p o m in a ją c y m s u b te ln e g o , c h ło d n e g o k o lo r u g o ty c k ic h tw a rz y k o b ie cych. P a r t ie p u n k to w a n e i u z u p e łn ia n e o d c in a ją się od s ta r e j w a r s tw y n a s u w a ją c p rz y p u s z c z e n ie , że z o sta ły p o ło żo n e o b o k z a c h o w a n y c h , n ied o cz y szczo n y ch p ła sz c z y z n o r y g in a ln e j p o lic h ro m ii. R zeźb a z K ro sn o w ic , w o b ec du żeg o z n isz c z e n ia d re w n a , w y m a g a ła ró w n ie ż p e w n y c h r e k o n s tr u k c ji d o ln y c h p a r t ii szat. N ow a, n ie n a jle p ie j p o ło żo n a z a p r a w a z n ie k s z ta łc iła fo r m ę rz eźb y . R zeźb a M a tk i B o sk iej -B o lesn ej, 2 ć w ie rć X IV w ., s tr a c iła w ie le ze s w o je j p ię k n e j fo r m y p la s ty c z n e j p rz e z f r a g m e n ta ry c z n ie z a c h o w a n ą p o lic h ro m ię w p a r t ii sz a t. W ra ż e n ie b r a k u h a rm o n ii p o g a rs z a n ie d o k ła d n e u s u n ię c ie p rz e m a lo w a ń . P u r y s ty c z n e p o tr a k to w a n ie z a g a d n ie ń k o n s e r w a to r s k ic h b y ło b y b a rd z ie j w s k a z a n e . N a w y s ta w ie p o k a z a n o ta k ż e p e łn ą d o k u m e n ta c ję p r a c k o n s e r w a to rs k ic h , k tó r e w w ie lu w y p a d k a c h u r a to w a ły rz e ź b y od z u p e łn e g o zn isz c z e n ia . P rz e p r o w a d z o n o k o n s e r w a c ję d r e w n a w sz y s tk ic h rzeźb , o b e jm u ją c ą d e z y n fe k c ję , d e z y n s e k c ję , im p r e g n a c ję d la z a b e z p ie c z e n ia p rz e d p e n e tr a c j ą d re w n o ja d ó w , o ra z u z u p e łn ie n ie u b y tk ó w . W ie le p ra c y w y m a g a ło z a b e z p ie czen ie p o z o sta ły c h , często b a rd z o źle z a c h o w a n y c h p a r t ii o ry g in a ln e j p o lic h ro m ii, p r z y tw ie rd z e n ie w a r s tw y m a la r s k ie j do p o d ło ż a , z d e jm o w a n ie często w ie lo w a rs tw o w y c h p rz e m a lo w a ń , doczy szczen ie, z a k ła d a n ie k itó w itp . P rz y ta k ró ż n y m p r z e z n a c z e n iu i f u n k c ji z e b ra n y c h n a w y s ta w ie o b ie k tó w — w ięk szo ść p o ch o d zi z k o ścio łó w i n a d a l p e łn i fu n k c je k u lto w e — o ra z z ró ż n ic o w a n y m s ta n ie z a c h o w a n ia p o w s ta ł tr u d n y i zło żo n y p ro b le m k o n s e r w a to r s k i s tą d n ie u d a ło się u n ik n ą ć p e w n y c h d y s k u s y jn y c h z a b ie g ó w i ro z w ią z a ń .
P o d k re ś lić je d n a k n a le ż y w a rto ś ć i z n a c z e n ie w y s ta w y , n ie ty lk o w a sp e k c ie n a u k o w y m i k o n s e r w a to r s k im , a le i d y d a k ty c z n y m . W y s ta w a c ieszy ła się o g ro m n y m z a in te re s o w a n ie m m ie s z k a ń c ó w m ia s ta i p o w ia tu k ło d zk ieg o , a ta k ż e lic z n y c h t u r y stó w . W zb o g a c o n a o d o k u m e n ta c ję p rz e p r o w a d z o n y c h p r a c k o n s e r w a to rs k ic h u m o ż liw iła p o z n a n ie n o w o c z e sn y c h m e to d i p o s ta w k o n s e r w a to rs k ic h . M o m e n te m d y d a k ty c z n y m e k s p o z y c ji b y ło m ię d z y in n y m i p o k a z a n ie d w ó c h p ła s k o rz e ź b (św. D zie w ic e z Ja s z k o w e j D o ln ej) b ę d ą c y c h w tr a k c ie k o n s e r w a c ji.
Słowna u z n a n ia n a le ż y s k ie ro w a ć p o d a d r e s e m a u to r k i o p ra w y p la s ty c z n e j w y s ta w y — a rt. p ia s t. J . T u rk ie w ic z o w e j. P la n s z e i ś c ia n y u tr z y m a n o w b ia ły m k o lo rze, w p ro w a d z a ją c m ie js c a m i b a r w n e p la m y s ta n o w ią c e tło d la p o szczeg ó ln y ch rzeźb. D o b rze ro z m ie sz c z o n e o ś w ie tle n ie u ła tw ia ło w y d o b y c ie p la s ty k i i k o lo r y tu e k s p o n a tów . P r z y k ła d i in ic ja ty w a K ło d z k a p o w in n y za c h ę c ić in n e o ś ro d k i i p la c ó w k i m u z e a ln e do p o d o b n e j d z ia ła ln o ś c i.
A n n a F e d o ro w ic z
