DEFICYT KAPITAàU SPOàECZNEGO ZWIASTUNEM
NADCHODZĄCYCH KàOPOTÓW
Beata BĊdzik
Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie
Streszczenie. W dobie integracji i globalizacji roĞnie znaczenie tzw. miĊkkich czynników dla rozwoju spoáeczno-gospodarczego. WĞród nich na pierwszy plan wysuwa siĊ kapitaá spoáeczny. W artykule wskazano na braki w podstawowych komponentach kapitaáu spo-áecznego w Polsce, które utrudniają jego budowanie i pomnaĪanie. Kapitaá spoáeczny nie jest generowany przez indywidualne dziaáanie na wáasną korzyĞü, ale w drodze wspóádzia-áania róĪnych jednostek dla osiągniĊcia wspólnych celów. W obliczu wyczerpywania siĊ tanich zasobów i áatwych moĪliwoĞci osiągania wzrostu gospodarczego rozwój spoáeczno--gospodarczy nie bĊdzie moĪliwy bez zacieĞniania wiĊzi i zaufania czáonków spoáeczeĔ-stwa. Niestety badania pokazują, Īe sáabnie jakoĞü i „struktura” polskiego spoáeczeĔstwa, a bez odpowiednio wzmocnionego kapitaáu spoáecznego rozwój spoáeczno-gospodarczy w dáugim okresie nie bĊdzie moĪliwy, a w najlepszym razie bĊdzie znacznie utrudniony. Sáowa kluczowe: kapitaá spoáeczny, zaufanie, trzeci sektor, ekonomia spoáeczna, podmioty ekonomii spoáecznej, indeks spoáeczeĔstwa obywatelskiego
WSTĉP
Kapitaá spoáeczny jest szeroko dyskutowany w literaturze naukowej zarówno socjolo-gicznej, jak i coraz czĊĞciej takĪe ekonomicznej. Jego dobroczynnego wpáywu na rozwój spoáecznoĞci lokalnej, a w konsekwencji takĪe caáego spoáeczeĔstwa, juĪ chyba dzisiaj nikt nie kwestionuje. Wydaje siĊ jednak, Īe brakuje jakichkolwiek dziaáaĔ zachĊcających do jego pomnaĪania. Kapitaá spoáeczny jest determinantą rozwoju trudno mierzalną i, co waĪniejsze z punktu widzenia powiĊkszania dobrobytu, trudno pomnaĪalną. Mimo wielu podobieĔstw do kapitaáu ludzkiego, jakim jest chociaĪby czas niezbĊdny do zbudowania kapitaáu spoáecznego, który w obu przypadkach wymaga dáugiego okresu, istnieją takĪe waĪne róĪnice. W przypadku kapitaáu spoáecznego wprawdzie trudno siĊ go formuje i po-mnaĪa, ale bardzo szybko moĪna zaprzepaĞciü, co odróĪnia go od kapitaáu ludzkiego.
Adres do korespondencji – Corresponding author: Beata BĊdzik, Katedra Ekonomii, Wydziaá Eko-nomiczny, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, ul. ĩoánierska 47, 71-210 Szczecin, e-mail: beata.bedzik@zut.edu.pl
Niuanse defi nicyjne powodują zacieranie róĪnic miĊdzy poszczególnymi podmiotami czy teĪ grupami podmiotów tworzących trzeci sektor i stosowanie zamiennie pojĊü orga-nizacje nonprofi t, orgaorga-nizacje pozarządowe czy gospodarka spoáeczna. PowyĪsze kate-gorie, choü nierozerwalne, nie są jednak toĪsame. Sektor trzeci jest pojĊciem szerszym, wpisanym miĊdzy sektor prywatny i publiczny, którego fundamentem są organizacje non profi t, a dopeánieniem ekonomia spoáeczna oraz spoáeczeĔstwo obywatelskie. Autor zdaje sobie sprawĊ z, wprawdzie subtelnych, ale jednak istniejących, róĪnic w poszczególnych kategoriach, jednak z uwagi na doĞü czĊste ich przenikanie siĊ w literaturze w niniejszym artykule bĊdą rozumiane jako pojĊcia toĪsame1. Dane przywoáywane w opracowaniu
po-chodzą miĊdzy innymi z badaĔ prowadzonych przez CBOS, a jak moĪna sądziü z raportu2
ukazującego wyniki tych badaĔ, autorzy równieĪ uĪywają powyĪszych kategorii jako toĪ-samych, w związku z czym niemoĪliwa byáaby dezagregacja przedstawionych danych.
POZIOM (BRAKI) KAPITAàU SPOàECZNEGO W POLSCE
Nieodáącznym elementem spoáeczeĔstwa obywatelskiego jest dobrowolne wspóádzia-áanie na rzecz poprawy dobrobytu, osiągania wspólnych celów, w drodze zrzeszania siĊ spoáecznoĞci. Liczba podmiotów sektora nonprofi t w ciągu ostatnich lat wprawdzie wzrosáa (rys. 1), co powinno cieszyü, gdyĪ to one są poĪywką dla kapitaáu spoáecznego, jednak sama przynaleĪnoĞü do organizacji nie wystarczy, a na tym niestety bardzo czĊsto w polskim spoáeczeĔstwie przynaleĪnoĞü siĊ zaczyna i koĔczy. Opáacanie skáadek czáonkowskich jest oczywiĞcie waĪne, ale dla budowy kapitaáu spoáecznego kluczowe staje siĊ rozwijanie jego komponentów tj. wiĊzi, wspóápracy i zaufania, a te, zwáaszcza jeĞli chodzi o ostatni ele-ment, niestety nie ulegają poprawie, co widaü w badaniach prowadzonych przez CBOS. Wyniki badaĔ zamieszczone w Diagnozie Spoáecznej 2009 pokazują wzrost udziaáu osób generalnie ufających innym ludziom o blisko 2 punkty procentowe, przy jedno-czesnym spadku zaufania do niektórych instytucji, zwáaszcza fi nansowych, co wynika zapewne z powszechnie nagáaĞnianego kryzysu, którego Ĩródáa upatruje siĊ wáaĞnie w in-stytucjach fi nansowych. Poprawiá siĊ takĪe udziaá w pracach na rzecz spoáecznoĞci lokal-nej z 14,2 do 15,6%. OczywiĞcie kaĪda poprawa jest poĪądana, jednak biorąc pod uwagĊ te same wartoĞci odniesione do pozostaáych krajów poddanych analizie wzrost jest zbyt niski,Īeby nie powiedzieü niezauwaĪalny, przy niemal piĊciokrotnie wyĪszych warto-Ğciach w Danii czy Norwegii (rys. 2). JednoczeĞnie inne wskaĨniki kapitaáu spoáecznego albo nie ulegáy zmianie (stosunek do demokracji), albo wrĊcz spadáy (przynaleĪnoĞü do organizacji dobrowolnych) [Diagnoza… 2009].
1 Zainteresowanym niuansami defi nicyjnymi i klasyfi kacyjnymi polecam: W. Okrasa, Sektor
trzeci jako przedmiot badaĔ statystyki publicznej: Wybrane problemy. DostĊpny na stronie GUS http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/POZ_Sektor_trzeci_jako_przedmiot_badan_statysty-ki_publicznej.pdf (09.11.2009)
2 O zamiennym stosowaniu wspomnianych kategorii Ğwiadczy chociaĪby zdanie „(…) nieodpáatna
dziaáalnoĞü na rzecz wspólnoty jest bowiem konieczną podstawą rozwoju organizacji pozarządo-wych (non profi t – poĪytku spoáecznego, zwanych NGO-sami (…) czyli wáaĞnie trzeciego sektora (…). J. CzapiĔski i T. Panek (red.), Diagnoza Spoáeczna 2007. Warunki i jakoĞü Īycia Polaków. Raport. Rada Monitoringu Spoáecznego, Warszawa, s. 264.
64,3 58,4 52,1 47 45,8 31,7 30 62,3 25,1 42,3 28,9 27,4 27,5 20 19,7 19,1 18,6 15,3 14,913,6 10,9 10,5 10,511,5 13,4 0 10 20 30 40 50 60 70 Da n ia N orw e g ia F inl a ndi a Sz we cj a H ola ndi a Irl a ndi a S zw ajc ar ia Au st ri a W lk. Bryt ania L uks em burg Be lg ia Ni em cy Hi szp an ia F ran cj a Sł o w en ia Cz echy W łoc hy G recj a Wę gry P o rt uga li a P o ls k a ES S Po ls ka D S 2003 P o ls ka D S 2005 P o ls ka D S 2007 Po ls k a D S 2009
Rys. 2. Odsetek osób w wieku 18 i wiĊcej lat ufających innym ludziom Fig. 2. The percentage of persons aged 18 or more trusting others
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie [Diagnoza… 2007, Diagnoza… 2009]3.
Source: Author’s elaboration based on [Diagnoza… 2007, Diagnoza… 2009].
3 Dla wszystkich krajów, wáącznie z Polską ESS – European Social Survey 2004 (odsetek odpowiedzi
7–10 na skali: 0 – „ostroĪnoĞci nigdy za wiele”, 10 – „wiĊkszoĞci ludzi moĪna ufaü”), dla Polski DS – Diagnoza Spoáeczna z lat 2003–2007 (odsetek odpowiedzi „wiĊkszoĞci ludzi moĪna ufaü” na skali: wiĊkszoĞci ludzi moĪna ufaü, ostroĪnoĞci nigdy za wiele, trudno powiedzieü); Ğrednia dla wszystkich krajów w ESS – 32%.
* razem z organizacjami pracodawców.
Rys. 1. Liczba dziaáających organizacji non profi t w latach 1997 i 2005 (tys.) Fig. 1. Number of non-profi t institutions in 1997 and 2005 (thous.)
ħródáo: Sektor… 2009, s. 4. Source: Sektor… 2009, p. 4.
PowyĪsze zmiany, mimo Īe potrzebne, to jednak są zbyt maáe, aby moĪna byáo unik-nąü negatywnych konsekwencji wynikających z defi cytu kapitaáu spoáecznego.
Równie niepokojące są wyniki badaĔ prowadzonych w ramach projektu Indeks Spo-áeczeĔstwa Obywatelskiego (ISO). Na potrzeby zbudowania ISO przyjĊto rozumienie spoáeczeĔstwa obywatelskiego jako „przestrzeni na zewnątrz rodziny, wáadzy paĔstwowej czy obszaru regulowanego mechanizmami rynkowymi, w której ludzie dobrowolnie zrze-szają siĊ, aby dziaáaü na rzecz wspólnego dobra” [Indeks SpoáeczeĔstwa… 2008]. Na tĊ przestrzeĔ skáadają siĊ gáównie organizacje spoáeczne tworzące tzw. trzeci sektor, zatem to ich wyniki w duĪej mierze rzutują na ostateczne wnioski. Na charakterystykĊ i ocenĊ kondycji spoáeczeĔstwa obywatelskiego skáadają siĊ 72 wskaĨniki zgrupowane w czterech gáównych obszarach, przedstawionych grafi cznie w postaci tzw. diamentu spoáeczeĔstwa obywatelskiego4. Powierzchnia tak wyznaczonego diamentu wskazuje stan spoáeczeĔstwa
obywatelskiego, przy czym jej wzrost oznacza poprawĊ jego kondycji. Niestety, jak po-kazuje rysunek 3, siáa spoáeczeĔstwa obywatelskiego maleje, choü sformuáowanie „siáa”
4 Jest to „diagram rozpiĊty na czterech osiach (kaĪdy wymiar jest skalowany). Osiami-wymiarami są:
– struktura – obejmuje »objĊtoĞü« i »gáĊbokoĞü« spoáeczeĔstwa obywatelskiego przejawiające siĊ m.in. w stopniu jego reprezentatywnoĞci i zakorzenienia w spoáeczeĔstwie, poziomie zinstytu-cjonalizowanej i pozainstytucjonalnej aktywnoĞci spoáecznej, intensywnoĞci relacji pomiĊdzy aktorami naleĪącymi do sektora obywatelskiego, a takĪe w zasobnoĞci sektora;
0 1 2 struktura środowisko wpływ wartości 2005 2007
Rys. 3. Indeks spoáeczeĔstwa obywatelskiego w latach 2005 i 2007 Fig. 3. Civil Society Index in 2005 and 2007
ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie [Indeks… 2006, Indeks… 2008]. Source: Author’s estimation based on [Indeks… 2006, Indeks… 2008].
chyba nie jest wáaĞciwe, bo spoáeczeĔstwo obywatelskie w Polsce nie dysponuje siáą, raczej jest to stan „bezwáadu” czy teĪ, Īeby nie brzmiaáo tak dramatycznie, znikomą energią, która – jak wskazują badania ISO – jeszcze sáabnie. W porównaniu z rokiem 2005, dwa lata póĨniej niezmieniony pozostaá jedynie obszar Ğrodowiska, pozostaáe trzy wymiary analizy ulegáy nawet pogorszeniu. Oznacza to, Īe sáabnie jakoĞü i „struktura” polskiego spoáeczeĔstwa. Sáabnie skutecznoĞü podejmowanych dziaáaĔ, po wielu latach socjalizmu spoáeczeĔstwo wciąĪ nie potrafi odbudowaü w peáni zaufania do instytucji i do siebie nawzajem.
ROLA KAPITAàU SPOàECZNEGO
Wiele badaĔ wskazuje, Īe Ğrodkiem do przezwyciĊĪania barier w rozwoju mogą byü podmioty ekonomii spoáecznej ukierunkowane na osiąganie celów spoáecznych i ak-tywizujące lokalne spoáecznoĞci. Z badaĔ Swianiewicza [2005] wynika, Īe „wzglĊdny sukces”, czyli radzenie sobie w niekorzystnych warunkach lepiej od pozostaáych uczest-ników, jest w duĪej mierze efektem czynników miĊkkich, tj. „obecnoĞü lidera, wizji, od-powiedni poziom optymizmu i aktywnoĞci tak liderów, jak i caáej spoáecznoĞci lokalnej”. Ogromne róĪnice w wykorzystaniu instrumentów wspierających rozwój lokalny nie wy-nikają z poziomu zasobów materialnych, jakimi dysponują poszczególne gminy, ale, jak pisze KáodziĔski [2003], z zaangaĪowania ludzi, gdyĪ to oni są gáówną determinantą suk-cesu, ich przedsiĊbiorczoĞü, zdolnoĞü do samoorganizowania siĊ i wspóádziaáania. Pierw-szym krokiem na drodze przeciwdziaáania negatywnym skutkom wynikającym z braku kapitaáu spoáecznego jest uĞwiadomienie sobie jego roli w rozwoju spoáeczno-gospodar-czym, a takĪe ogromnych jego defi cytów w Polsce. Drugim natomiast wykorzystanie moĪliwoĞci jego kreowania, wĞród których moĪna wymieniü programy staĪy, wymian, wolontariatu itp., inwestycje w kapitaá ludzki, kreowanie liderów Ğrodowisk lokalnych, promowanie rozwoju trzeciego sektora itp. [BĊdzik 2008]. Maáa aktywnoĞü i brak przed-siĊbiorczoĞci hamują szanse wyjĞcia z krĊgu biedy, a niski poziom kapitaáu spoáecznego jeszcze tĊ biedĊ moĪe pogáĊbiü, gdyĪ jest on uwarunkowany skáonnoĞcią jednostek do dziaáania w zbiorowoĞci, zdolnoĞcią do generowania nowych powiązaĔ, kontaktów i sieci [BĊdzik 2008a]. W dobie globalnej mobilnoĞci kapitaáu, a zatem koniecznoĞci konkuro-wania o inwestycje z zewnątrz, niezbĊdne jest dysponowanie czynnikami pozwalającymi wygraü walkĊ o inwestorów zewnĊtrznych, a takim czynnikiem jest kapitaá spoáeczny. Jego brak z pewnoĞcią bĊdzie silnie odczuwany przez spoáecznoĞci ubogie w pozostaáe
– Ğrodowisko dziaáaĔ – wymiar ten opisuje to, jak warunki funkcjonowania (spoáeczne, polityczne, prawne, kulturowe) wpáywają na spoáeczeĔstwo obywatelskie, jaka jest relacja miĊdzy sektorem obywatelskim a innymi sektorami – rządowym i prywatnym;
– wartoĞci – wymiar ten uwzglĊdnia wartoĞci i interesy reprezentowane w sektorze; ocenia siĊ tu na ile sektor sprzyja, promuje, chroni wartoĞci i normy demokratyczne;
– wpáyw (efekty dziaáaĔ) – wymiar ten opisuje faktyczny wpáyw sektora obywatelskiego na funkcjo-nowanie caáego spoáeczeĔstwa, w tym stopieĔ jego uczestnictwa w rozwiązywaniu istotnych pro-blemów spoáecznych”. Indeks SpoáeczeĔstwa Obywatelskiego 2007. Stowarzyszenie Klon/Jawor. Warszawa 2008, s. 5.
zasoby. Kapitaá spoáeczny nie jest generowany przez indywidualne dziaáanie na wáasną korzyĞü, ale w drodze wspóádziaáania róĪnych jednostek, co jest szczególnie istotne w dobie integracji i globalizacji, dla których fundamentalne znaczenie ma kooperacja. Poza tym, jak pisze Trigilia [2001], proces globalizacji moĪe nieĞü ze sobą dwojakiego rodzaju skutki. Z jednej strony moĪe ograniczaü spoáecznoĞci lokalne z uwagi na koszty i maáą ich innowacyjnoĞü, z drugiej jednak sprzyjaü obszarom wykorzystującym kapitaá spoáeczny do przyciągniĊcia fi rm z zewnątrz.
Czynniki wpáywające na poprawĊ sytuacji spoáeczno-gospodarczej mają wpáyw na poziom i jakoĞü kapitaáu spoáecznego, ale to sprzĊĪenie ma charakter zwrotny, a zatem poziom i jakoĞü kapitaáu spoáecznego determinują obszary skáadające siĊ na poziom roz-woju spoáeczno-gospodarczego kraju. WaĪne jest wiĊc przemyĞlane podejĞcie do wzmac-niania kapitaáu spoáecznego w Polsce, czy raczej jego budowania, gdyĪ w ciągu ostat-nich 20 lat zasoby tego tak cennego czynnika rozwoju nie ulegáy poprawie, tym bardziej wiĊc naleĪy poĞwiĊciü wiele uwagi na uĞwiadomienie jego roli w stymulowaniu rozwoju w kolejnych latach. Rekomendacje dotyczące koniecznoĞci generowania kapitaáu spo-áecznego zostaáy zawarte wĞród 10 najwaĪniejszych wyzwaĔ stojących przed polską go-spodarką w perspektywie nastĊpnych 20 lat opisanych w raporcie przygotowanym przez Zespóá Doradców Strategicznych Prezesa Rady Ministrów [Polska 2030. Wyzwania roz-wojowe 2009]. PodkreĞla siĊ w nim kluczową rolĊ kapitaáu spoáecznego w realizowaniu takĪe pozostaáych wyzwaĔ, wĞród których wymieniono m.in. wzrost i konkurencyjnoĞü, bezpieczeĔstwo energetyczno-klimatyczne, gospodarkĊ opartą na wiedzy i rozwój ka-pitaáu intelektualnego czy sprawne paĔstwo. Bez odpowiednio wzmocnionego kapita-áu spoáecznego osiągniĊcie wskazanych wyzwaĔ moĪe byü niemoĪliwe, a przynajmniej znacznie utrudnione. Poszczególne komponenty kapitaáu spoáecznego, takie jak zaufanie, wspóádziaáanie, troska o dobro wspólne, stanowią rdzeĔ skutecznego i sprawnego spoáe-czeĔstwa obywatelskiego.
PODSUMOWANIE
Gospodarka polska potrzebuje szybkiej i znaczącej poprawy. WáaĞciwa ĞcieĪka roz-woju wymaga prĊĪnie dziaáającego spoáeczeĔstwa, dla którego demokracja, wspóádziaáa-nie, potrzeby innych bĊdą cenną wartoĞcią. W obliczu wyczerpywania siĊ tanich zasobów iáatwych moĪliwoĞci osiągania wzrostu gospodarczego rozwój spoáeczno-gospodarczy, a wiĊc rozwój we wszystkich wymiarach Īycia wysoko rozwiniĊtych spoáeczeĔstw, nie bĊdzie moĪliwy bez zacieĞniania wiĊzi i zaufania czáonków spoáeczeĔstwa. Jakkolwiek nazwaü kolejny etap ewolucji, spoáeczeĔstwo obywatelskie, informacyjne, gospodarka oparta na wiedzy, kaĪda forma wymaga wspóápracy, wiĊzi, przepáywu informacji i, z cze-go wyrasta poprzednie – zaufania. Dotychczasowe czynniki rozwoju (ziemia, kapitaá rze-czowy i fi nansowy, kapitaá ludzki) juĪ nie wystarczają do wyjaĞnienia istniejących róĪnic w poziomie rozwoju, dzisiaj tym czynnikiem zdaje siĊ byü kapitaá spoáeczny. Dlatego wszystkie wysiáki naleĪy skupiü na jego pomnaĪaniu, a w naszej rzeczywistoĞci gospo-darczej, na jego budowaniu, gdyĪ defi cyt kapitaáu spoáecznego w polskim spoáeczeĔstwie jest ogromny, a biorąc pod uwagĊ czas potrzebny na jego tworzenie i kumulowanie „nie ma chwili do stracenia”.
PIĝMIENNICTWO
BĊdzik B., 2008. Bariery i moĪliwoĞci generowania kapitaáu spoáecznego na obszarach wiejskich w Polsce. Acta Scientiarum Polonorum. Oeconomia 7 (4) 2008, 27–34.
BĊdzik B., 2008a. Kapitaá spoáeczny jako waĪny czynnik rozwoju obszarów wiejskich. [w:] Roz-wój zasobów kapitaáu ludzkiego obszarów wiejskich. Studia i Prace Wydziaáu Nauk Eko-nomicznych i Zarządzania, Uniwersytet SzczeciĔski, Nr 8, 40.
Diagnoza Spoáeczna 2007. Warunki i jakoĞü Īycia Polaków. Raport. J. CzapiĔski, T. Panek (red.). Rada Monitoringu Spoáecznego. Warszawa 2007, 265.
Diagnoza Spoáeczna 2009. Warunki i jakoĞü Īycia Polaków. Raport. J. CzapiĔski, T. Panek (red.). Rada Monitoringu Spoáecznego. Warszawa 2009, 272.
Indeks SpoáeczeĔstwa Obywatelskiego w Polsce 2005. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2006.
Indeks SpoáeczeĔstwa Obywatelskiego 2007. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Warszawa 2008. KáodziĔski M., Dzun W., Aktywizacja wiejskich obszarów problemowych. IRWiR PAN,
KRO-WiOGĩ AR, Szczecin, Warszawa 2003, 17–18.
Polska 2030. Wyzwania rozwojowe. Boni M. (red. nauk.), Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, lipiec 2009. DostĊpny na stronie internetowej: http://www.polska2030.pl/ (12.01.2010) Sektor nonprofi t w Polsce. Wybrane wyniki badaĔ statystycznych zrealizowanych przez GUS na
formularzach SOF. GUS, Departament BadaĔ Spoáecznych, Warszawa 2009.
Swianiewicz P., Strategiczna analiza stanu spójnoĞci ekonomicznej i spoáecznej przeprowadzona na poziomie obszarów NUTS4 i NUTS5. Publikacja dostĊpna na stronie:http://www.mrr. gov.pl/rozwoj_regionalny/poziom_regionalny/strategia_rozwoju_polski_wschodniej_ do_2020/dokumenty/Documents/75a31326e6034163afc4c99b4cc11d9dSwianiewicz. pdf (15.12.2009).
Trigilia C., Social capital and Local Development. European Journal of Social Theory 2001, nr 4.
THE SOCIAL CAPITAL SHORTAGE AS A HERALD OF FUTURE TROUBLES
Abstract. In the age of integration and globalization growing the meaning so-called soft factors for socio-economic development. Among them to the fi rst plan advances the social capital. In the article indicated on lacks in basics components of the social capital in Poland, which makes diffi cult his building and increasing. Social capital is not generated across the individual activity on the own benefi t, but in the cooperation way of different individuals for achievement commons aims. In fact of exhausting of cheap resources and easy possibi-lities of achieving economic growth, the socioeconomic development will not be possible without strengthen of the tie and confi dence members of society. Unfortunately research showing that the quality and „structure” of the Polish society is getting weaker and without right enhance of social capital the socioeconomic development in long time will not be possible, or considerably hinder.
Key words: social capital, confi dence, third sector, social economy, social economy orga-nization, civil society index
