Prawa człowieka i
systemy ich ochrony
Ograniczanie praw i wolności człowieka i obywatela w Konstytucji RP i w międzynarodowych systemach
ochrony praw człowieka
Mateusz Radajewski Katedra Prawa Konstytucyjnego Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski
Czy prawa i wolności mają charakter absolutny?
Podmioty konstytucyjnych praw i wolności
Sposoby ograniczania praw i wolności
Sposoby nabycia obywatelstwa
klauzule limitacyjne
klauzule derogacyjne wyjątki
ex definitione
Przykłady z orzecznictwa
Przykład I
Art. 1 ust. 2 ustawy – Prawo o zgromadzeniach stanowi:
„Zgromadzeniem jest zgrupowanie co najmniej 15 osób, zwołane w celu wspólnych obrad lub w celu wspólnego wyrażenia stanowiska.” Przepis ten został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego przez Rzecznika Praw
Obywatelskich. Zarzucił on mu (w zaznaczonym
fragmencie) niezgodność z art. 57 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład I
„Kontrolowany art. 1 ust. 2 prawa o zgromadzeniach powoduje ograniczenie gwarancji ustawowych dla zgromadzeń, w których uczestniczy 14 lub mniej osób. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ograniczenie to nie spełnia kryterium „konieczności w
demokratycznym państwie”, a tym samym ma charakter
arbitralny. Ustanowienie przesłanki liczebności uczestników jako warunku ustawowej identyfikacji zgromadzenia nie jest również uzasadnione dążeniem do ochrony którejkolwiek z wartości
wskazanych w art. 31 ust. 3 Konstytucji. Trudno przyjąć, że brak objęcia zakresem regulacji ustawowej zgromadzeń poniżej 15 osób służyć miał np. ochronie bezpieczeństwa lub porządku
publicznego, czy też wolności i praw innych (…)” (Orzeczenie TK z dnia 18 września 2014 r., sygn. akt K 44/12)
Przykład II
Art. 3 ust. 1 ustawy – Prawo o zgromadzeniach stanowi: „Prawo organizowania zgromadzeń przysługuje osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych, osobom prawnym, innym organizacjom, a także grupom osób.” Przepis ten został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Zarzucił on mu (w zaznaczonym fragmencie) niezgodność z art. 57 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład II
„Wolność zgromadzeń obejmuje, zgodnie z
brzmieniem art. 57 Konstytucji, wolność
organizowania pokojowych zgromadzeń oraz
wolność uczestniczenia w nich. Wyróżnienie tych
dwóch elementów służyć ma nie tylko
doprecyzowaniu zakresu gwarancji konstytucyjnych
wskazanej wolności, ale także podkreślać odmienny
charakter obu jej komponentów (…). Wyłączenie
wolności organizowania zgromadzeń nie powoduje
samo w sobie automatycznego wyłączenia wolności
uczestniczenia w takich zgrupowaniach.”
Przykład II
„Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że czynności polegające na zwoływaniu, a następnie kierowaniu zgromadzeniem mogą być podejmowane przez osoby będące w stanie sprostać temu zadaniu. Chodzi nie tylko o samo wskazanie daty i miejsca zgromadzenia oraz jego faktyczne rozpoczęcie, ale także – co należy tutaj wyraźnie podkreślić – czuwanie nad jego przebiegiem oraz podejmowanie niezbędnych działań zapobiegających wszelkiego rodzaju naruszeniom prawa. Organizatorem może być osoba, która jest w stanie ponosić prawne konsekwencje swoich działań i zaniechań związanych z pełnioną funkcją. Z tego powodu wprowadzenie ograniczeń wolności organizowania pokojowych zgromadzeń należy uznać za uzasadnione, biorąc pod uwagę potrzebę ochrony bezpieczeństwa lub porządku publicznego, zasad moralności publicznej oraz wolności i praw innych osób (art. 31 ust. 3 Konstytucji). Kryteria zastosowane w art. 3 ust. 1 prawa o zgromadzeniach nie stanowią arbitralnego ograniczenia wolności organizowania pokojowych zgromadzeń.” (Orzeczenie TK z dnia 18 września 2014 r., sygn. akt K 44/12)
Przykład III
Art. 73 kodeksu postępowania karnego stanowi:
§ 1. Oskarżony tymczasowo aresztowany może
porozumiewać się ze swym obrońcą podczas nieobecności innych osób oraz korespondencyjnie.
§ 2. (…)
§ 3. Prokurator może również zastrzec kontrolę korespondencji podejrzanego z obrońcą.
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Zarzucił on mu (w
zaznaczonym fragmencie) niezgodność z art. 42 ust. 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład III
„Stwierdzenie niekonstytucyjności art. 73 § 3 k.p.k.
następuje wyłącznie ze względu na niesprecyzowanie
w tym przepisie okoliczności, w których możliwe jest
skorzystanie przez prokuratora z możliwości
ograniczenia prawa do obrony w sposób wskazany w
tym przepisie.” (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z
10 grudnia 2012 r., sygn. akt K 25/11).
Przykład IV
Art. 135 § 2 kodeksu karnego stanowi:
„Kto publicznie znieważa Prezydenta
Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego w trybie pytania prawnego.
Zarzucono mu w nim niezgodność z art. 54 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład IV
„Publiczna zniewaga Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej bez wątpienia zakłóca (…) ład i spokój, składające się na konstytucyjną przesłankę porządku publicznego wymienioną w art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej. Ponadto odpowiednio duże nagromadzenie zachowań wypełniających znamiona czynu określonego w art. 135 § 2 k.k. może w skrajnych przypadkach stanowić również zagrożenie bezpieczeństwa państwa, rozumiane jako osłabienie pozycji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej, w sytuacji ewentualnych wrogich działań lub zamierzeń innych państw (…)”. Trybunał Konstytucyjny doszedł do wniosku, że penalizacja czynu publicznego znieważenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w żaden sposób nie wpływa na ograniczenie prawa do krytyki działalności organów państwa. (…) przedmiot debaty publicznej stanowi przede wszystkim rzeczywiste funkcjonowanie aparatu państwa, które może podlegać ocenie dokonywanej przez uczestników tej debaty. (…) Okazywanie pogardy za pomocą obraźliwych lub poniżających sformułowań (ewentualnie gestów), które nie podlegają kwalifikacji w kategoriach prawdy i fałszu, nie służy prezentowaniu wspomnianych ocen funkcjonowania instytucji publicznych. (…) zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, penalizacja publicznego znieważenia Prezydenta Rzeczypospolitej nie wpływa hamująco na ewentualną krytykę działalności tego organu i na prowadzenie debaty publicznej w tym zakresie. W państwie demokratycznym, będącym dobrem wspólnym wszystkich obywateli, debata ta może toczyć się w sposób cywilizowany i kulturalny, bez jakiejkolwiek szkody dla praw i wolności człowieka i obywatela oraz prawidłowości funkcjonowania instytucji publicznych.” (wyrok TK z dnia 6 lipca 2011 r., sygn. akt P 12/09)
Przykład V
Art. 62 ust. 2 Prawa przewozowego:
„Przewoźnik odpowiada za szkodę, jaką poniósł podróżny wskutek opóźnionego przyjazdu lub odwołania regularnie kursującego środka
transportowego, jeżeli szkoda wynikła z winy
umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika.”
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego przez Rzecznika Praw
Obywatelskich. Zarzucono mu niezgodność z art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykład V
„Już na pierwszy rzut oka trudno ograniczenia w zakresie odpowiedzialności prywatnych podmiotów, prowadzących działalność gospodarczą w zakresie przewozów pasażerskich, tłumaczyć koniecznością w demokratycznym państwie prawa. Żadna z konstytucyjnych przesłanek - bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochrona środowiska, zdrowia, moralności publicznej, ani też wolności i prawa innych osób nie przemawia za utrudnieniem (czy wręcz praktycznym uniemożliwieniem) pasażerom - konsumentom dochodzenia odszkodowania za poniesione przez nich szkody spowodowane opóźnieniem albo odwołaniem kursu.
Przeciwnie, to właśnie wzgląd na prawa pasażerów - konsumentów winien wpływać na ukształtowanie zasad odpowiedzialności profesjonalnych przewoźników w sposób umożliwiający sprawne uzyskanie odszkodowania. Tym samym nie można omawianym przepisem Konstytucji uzasadnić praktycznego braku odpowiedzialności przewoźników za niewykonanie albo nienależyte wykonanie wiążących ich umów przewozu, choćby dlatego, że zastosowany środek jest nadmiernie uciążliwy dla słabszej strony umowy przewozu i prowadzić może wręcz do naruszenia istoty majątkowego prawa do naprawienia szkody wynikającej z niewykonania albo nienależytego wykonania umowy.”
(wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 2 grudnia 2008 r., sygn. akt K 37/07)
Przykład VI
Art. 76 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego brzmiał:
„ Uznanie dziecka nie może nastąpić po jego śmierci, chyba że dziecko pozostawiło
zstępnych.”
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału
Konstytucyjnego w trybie skargi konstytucyjnej.
Zarzucono mu niezgodność z art. 47 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał
Konstytucyjny?
Przykład VI
„W ocenie Trybunału Konstytucyjnego wprowadzone rozwiązanie nie służy ochronie żadnych uzasadnionych interesów. Brak jest
uzasadnienia ustanowionego ograniczenia. W szczególności nie można zgodzić się z poglądem Prokuratora Generalnego, że zakwestionowany przepis zapewnia ochronę porządku publicznego. Ustanowione
ograniczenie nie spełnia zatem wynikającego z art. 31 ust. 3 Konstytucji wymogu, aby służyło realizacji jednej z wartości
wymienionych w tym przepisie. W tym kontekście rozważanie kwestii, czy ustanowione ograniczenie jest zgodne z zasadą proporcjonalności, jest bezprzedmiotowe. Z tego względu należy stwierdzić, że art. 76
k.r.o. nie tylko narusza sferę osobistych i emocjonalnych odczuć
rodziców (…) ale przede wszystkim narusza konstytucyjne prawo do ochrony rodzicielstwa, zagwarantowane w art. 47 w związku z art. 18 Konstytucji.”
(Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z dnia 16 lipca 2007 r., sygn. akt SK 61/06)
Przykład VII
Art. 27a ust. 1 ustawy o zawodach pielęgniarki i położonej brzmiał:
„Indywidualna praktyka, indywidualna specjalistyczna
praktyka oraz grupowa praktyka pielęgniarek, położnych nie może być wykonywana w zakładzie opieki zdrowotnej na
podstawie umowy cywilnoprawnej o udzielanie świadczeń zdrowotnych.”
Przepis ten został zaskarżony do Trybunału Konstytucyjnego przez Rzecznika Praw Obywatelskich. Zarzucono mu
niezgodność z art. 22 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.
Jaki wyrok powinien wydać Trybunał Konstytucyjny?
Przykłady z ustawodawstwa
Klauzula sumienia
Art. 38 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty
1. Lekarz może nie podjąć lub odstąpić od leczenia pacjenta, o ile nie zachodzi przypadek, o którym mowa w art. 30 („Lekarz ma obowiązek udzielać pomocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzieleniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia, oraz w innych przypadkach niecierpiących zwłoki.”), z zastrzeżeniem ust. 3.
2. W przypadku odstąpienia od leczenia, lekarz ma obowiązek dostatecznie wcześnie uprzedzić o tym pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego bądź opiekuna faktycznego i wskazać realne możliwości uzyskania tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie leczniczym.
3. Jeżeli lekarz wykonuje swój zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, może nie podjąć lub odstąpić od leczenia, jeżeli istnieją poważne ku temu powody, po uzyskaniu zgody swojego przełożonego.
Klauzula sumienia
Art. 39 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty
Lekarz może powstrzymać się od wykonania
świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego
sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma
obowiązek wskazać realne możliwości uzyskania
tego świadczenia u innego lekarza lub w podmiocie
leczniczym oraz uzasadnić i odnotować ten fakt w
dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący swój
zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach
służby ma ponadto obowiązek uprzedniego
powiadomienia na piśmie przełożonego.
Obraza uczuć religijnych
Art. 196 ustawy – Kodeks karny
Kto obraża uczucia religijne innych osób, znieważając publicznie przedmiot czci religijnej lub miejsce
przeznaczone do publicznego wykonywania obrzędów religijnych,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2.
Obowiązek korzystania z pasów bezpieczeństwa
Art. 39 ustawy – Prawo o ruchu drogowym
Kierujący pojazdem samochodowym oraz osoba
przewożona takim pojazdem wyposażonym w pasy
bezpieczeństwa są obowiązani korzystać z tych
pasów podczas jazdy.
Zakaz bigamii
Art. 206 ustawy – Kodeks karny
Kto zawiera małżeństwo, pomimo że pozostaje w związku małżeńskim,
podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo
pozbawienia wolności do lat 2.
Zakaz małżeństw homoseksualnych?
Kto, przebywając za granicą, zawiera małżeństwo, z osobą tej samej płci,
podlega grzywnie.
Ograniczenia zachowań seksualnych
Art. 200 ustawy – Kodeks karny
Kto obcuje płciowo z małoletnim poniżej lat 15 lub dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności
seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania,
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Ograniczenia zachowań seksualnych
Kto obcuje płciowo z osobą tej samej płci lub
dopuszcza się wobec takiej osoby innej czynności
seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich wykonania,
podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
Ograniczenia zachowań seksualnych
Kto obcuje płciowo z osobą pozostającą w związku małżeńskim z inną osobą lub dopuszcza się wobec
niej innej czynności seksualnej lub doprowadza ją do poddania się takim czynnościom albo do ich
wykonania,
podlega karze grzywny.
Ograniczenia zachowań seksualnych
Art. 201 ustawy – Kodeks karny
Kto dopuszcza się obcowania płciowego w stosunku do wstępnego, zstępnego, przysposobionego,
przysposabiającego, brata lub siostry,
podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy
do lat 5.
Przyjmując za Trybunałem Konstytucyjnym, że płód jest podmiotem prawa do życia, jak należy ocenić – z perspektywy art. 38 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji – treść art. 4a ust. 1 ustawy z dnia 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach przerywania ciąży (Dz.U. Nr 17, poz. 78, z późn. zm.)?
Przerwanie ciąży może być dokonane wyłącznie przez lekarza, w przypadku gdy:
1) ciąża stanowi zagrożenie dla życia lub zdrowia kobiety ciężarnej,
2) badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu,
3) zachodzi uzasadnione podejrzenie, że ciąża powstała w wyniku czynu zabronionego.
Art. 5 projektu ustawy o zakazie in vitro
