Potrzeba badań makroekonomicznych w gospodarce żywnościowej

Andrzej Czyżewski

Potrzeba badań

makroekonomicznych w gospodarce

żywnościowej

Roczniki Ekonomiczne Kujawsko-Pomorskiej Szkoły Wyższej w Bydgoszczy 2,

11-28

POTRZEBA BADAŃ MAKROEKONOMICZNYCH

W GOSPODARCE ŻYWNOŚCIOWEJ1

Streszczenie: Celem głównym rozważań jest pokazanie współzależności makroeko­ nomicznych decydujących o rozwoju sektora rolno-żywnościowego. Mają one charak­ ter teoretyczno-metodyczny. Cele szczegółowe polegają na określeniu znaczenia związ­ ków i współzależności makroekonomicznych w gospodarce żywnościowej. Są one re­ alizowane poprzez omówienie ogólnej problematyki wpływów i skutków ubocznych w badaniach ekonomicznych, jak też określenie uniwersalnych przesłanek tych badań. Dotyczą zarówno otoczenia makroekonomicznego, istotnego dla rozwoju sektora rol­ no-żywnościowego, jak też identyfikacji podstawowych relacji wskaźnikowych. W dru­ giej części artykułu autor przedstawia obszary uwarunkowań makroekonomicznych badanego sektora, wiążąc je z oddziaływaniem opcji monetarnej i fiskalnej na sytuację bieżącą gospodarki żywnościowej i perspektywy jej rozwoju. Przedstawia także model przepływów międzygałęziowych jako użyteczny do prowadzenia badań w tym zakre­ sie. Rozważania kończy indeks problemów, które wymagają badań makroekonomicz­ nych w odniesieniu do gospodarki żywnościowej. Mogą być one zrealizowane z zasto­ sowaniem wskazanych przesłanek, wskaźników i metod realizacji.

Słowa kluczowe: gospodarka żywnościowa, sektor rolno-żywnościowy, makroekono­ mia, polityka monetarna i fiskalna, model przepływów międzygałęziowych.

1. UWAGI WSTĘPNE

Misję badań makroekonomicznychw naukach ekonomicznychokreślaba­ danie współzależności pomiędzy głównymi agregatamigospodarczymi,takimi jak:dochód, konsumpcja (spożycie),inwestycje, oszczędności, bilans płatniczy, 1 Artykuł został wygłoszony jako referat na konferencji pt. „Badania w naukach eko­ nomicznych i rozwój kadr - problemy merytoryczne, metodologiczne oraz formalno-praw­ ne” w Warszawie, w dniu 21 kwietnia 2009 r. i opublikowany także w „Rocznikach Nauk Rolniczych”, PAN 2009, T. 96, z. 2.

inflacja,bezrobocie,wydatki i przychodybudżetoweitp. Instrumentarium tych badań tworząrelacjecenowe, kursowe, podatkoweoraz parytetowe m.in. po-pytowo-podażowe,eksportowo-importowe, dochodowe. Badaniamakroekono­ miczne mają na celu rozpoznanie związkówfunkcjonalnych oraz relacji tech­ niczno-ekonomicznych wokreślonejrzeczywistościgospodarczej,atakżeobja­ śnienie zależności przyczynowo-skutkowych oraz konsekwencji zmian wymienionych agregatówdlapodstawowych relacjiekonomicznych. Dotyczy to konsumentów,gospodarstw domowych, producentów,sprzedawców, nabywców, instytucji sferyfinansowej, rządowej i samorządowej oraz innychorganizacji społeczno-gospodarczych. Badany jest sposób reakcji wymienionych podmio­ tów i instytucji publicznychoraz ich postępowaniew warunkach splotu różnych działań makroekonomicznych,składającychsięna ogólną politykę gospodarczą orazpolitykisektorowe.

Celem niniejszegoartykułu jest wskazanienapodstawowe uwarunkowania iwspółzależności makroekonomicznewobszarze gospodarki wnajwiększym stopniudeterminowanym funkcjonowaniem czynnika ziemi, traktowanej jako niemobilny zasób,którego wynagrodzenie stanowiąróżne mobilne renty. Spe­ cyfikaekonomiczna tego czynnika, wynikająca z jednej strony z naturalnych właściwości, zdrugiej ograniczonej elastycznościpopytu (cenowej i dochodo­ wej) na jego produkty w warunkach przymusu konsumpcji, przyciągałauwagę badaczy, którzy rozumieli makroekonomiczny sens tychuwarunkowań,zarówno dla sektora gospodarkiżywnościowej,jak i w znaczeniu globalnym. Nie starczy bowiem uznać,iżziemia w makroekonomiii procesach gospodarczych jestczyn­ nikiemstałym i przy takim założeniubadać przepływy innych, jakkapitałui pra­ cy. Okazujesiębowiem, iż wyjaśnianie rzeczywistościstaje się niepełne, frag­ mentaryczne, wręcz wirtualne. Bezoceny związków rolnictwa, a szerzej gospo­ darki żywnościowej zgospodarkąnarodowąi globalną (światową) waspekcie statycznym i dynamicznym ułomne okazują się inneanalizyiprojekcje współ­ zależności makroekonomicznych. Ocena pozostaje niepełna iwybiórcza, aprze­ cież nie tojestmeritum w badaniach makroekonomicznych.

W niniejszym opracowaniu zwraca się uwagę na potrzebę badań makroeko­ nomicznych w gospodarceżywnościowej, którą zamiennie nazywać będziemy sektorem żywnościowym. W skład jej, przypomnijmy, wchodzi sferaśrodków produkcji (trwałych i obrotowych)dlarolnictwa, samo rolnictwo, jak i przemysł przetwórczy,a także usługi i spajająca gospodarkę żywnościową infrastruktura techniczna i społeczna. Rozważania mającharakterteoretyczno-metodyczny. Wskazują czytelnikowi obszaryposzukiwańbadawczych w zakresie uwarunko­ wań i współzależności makroekonomicznychw gospodarce żywnościoweji jej związków z gospodarką narodową(globalną).W artykule zwrócono uwagę na ogólną problematykę wpływów i skutków ubocznychw badaniachmakroekono­ micznych,oraz uniwersalne przesłanki ich prowadzenia w sektorze rolno-żyw­ nościowym. W tym zakresie rozważania dotyczyć będą roli otoczenia makroeko­ nomicznego oraz podstawowych relacjiwskaźnikowych,jako przykładowych kwantyfikatorów w analizach gospodarki żywnościowej.Zostaną także przed­

stawione obszary w polityce gospodarczejzwiązane z dominacjąokreślającej ją opcji: monetarnejbądź fiskalnej(aktywnejipasywnej), które wartobadać, by określić ich wpływ (kierunek i siłę) nasytuację ekonomiczną sektora rolno-żyw­ nościowego. W artykule znajdzie sięteżtematyka dotycząca modelu przepły­ wów międzygałęziowych (input-output) w zastosowaniu do oceny związków i współzależności makroekonomicznych. Rozważania kończąantycypacjebadań makroekonomicznych, które wzwiązku z tytułowym tematem mogłyby być pro­ wadzone.Zostałazarysowanaich kwerenda uzasadniona potrzebą ichprowa­ dzenia. Autor traktuje ją jako inspirację dlazainteresowanychkonkretyzacją badań makroekonomicznych w gospodarceżywnościowej,co jest tytułowym prze­ słaniemniniejszegoartykułu.

2. OGÓLNA PROBLEMATYKA WPŁYWÓW I SKUTKÓW UBOCZNYCH

W BADANIACH EKONOMICZNYCH

Empiria i doświadczenie w badaniach ekonomicznych uczą,iż obrazgospo­ darki pozbawionej patologii, tj. „doskonale zdrowej”,można wypracować jedy­ nie w ramach teorii normatywnej, przyjmując aksjomaty bazujące na założe­ niachetycznych,politycznych, określonychpostulatach idezyderatachina tej podstawie wyciągać wnioski odnośniespołecznie pożądanego systemu w takim-że ustroju.Jest tozajęcie zapewne ciekawe, ale mało użyteczne. Już początku­ jący ekonomista zauważa,iż wpływsukcesów i niepowodzeń wiedzy ekonomicz­ nej napraktykę życia gospodarczego jest wgłównej mierze pośredni,zaś twier­ dzenia i postulaty ekonomistów mają, w przeciwieństwie do innych nauk inżynieryjno-doświadczalnych,ograniczone możliwości weryfikacji na drodze eksperymentalnej. W naukach społecznych, gdzieprzedmiotem obserwacji jest człowiek i jego związki społeczne,eksperymentowanie, jakuczyhistoria gospo­ darek i ich ustrojów, często kończyło się tragicznie, zaś milionyludzi doświad­ czały cierpień duchowychi fizycznych. Cóż więc pozostaje badaczom, którzy chcieliby poprawiaćistniejące stosunki społeczno-ekonomiczne, prawidłowo odczytując bieżące potrzeby?Przedewszystkim należy umieć odróżnić analizę pozytywną od normatywnej, co w naukach ekonomicznych ma podstawowe znaczenie.Należy mieć świadomość,iż właśnieteorie normatywne, oparte na przeróżnych ideologiach i politycznych credo „jak powinno być” starają się przedstawićidealne, a w istocie wirtualne,systemyekonomicznebądź ichczę­ ści, a takżekonkretne rozwiązania społeczne. Świadomośćtegopowinnatowa­ rzyszyć stawianiu pytań badawczych, które nie tyle mają dążyć do określenia idealnego stanu, co wychodzić z potrzebypoprawy danej patologii,którą chce-my wyeliminować bądź złagodzić jej przebieg i konsekwencje.Takie podejście nie jestwprawdzie obce ekonomistom, ale przebija siędoświadomości badaczy z dużym trudemi wysiłkiem.

Przywołującw tym miejscu Janos Kornaia, należy uwzględniać możliwość wystąpienia w procesach gospodarowania siedmiupatologii, które określasię

zespołamichorobowymi. Sąto:inflacja,bezrobocie,deficyt popytu bądź poda­ ży, nadmierny wzrostzadłużenia, trudności ze wzrostem, szkodliwa nierówność i biurokracja2. W istocie nie ma kraju ani ustroju gospodarczego,który by był pozbawiony jakiejkolwiek z wymienionychtu patologii. Standardem jest, że kraj igospodarkę dotyka kilkaz wymienionych równocześnie.Jednakże w podręcz­ nikach ekonomii, także makroekonomii przedstawia się zazwyczaj funkcjonowa­ nie gospodarki, tak jak „powinnobyć”, tj. w sposóbnormatywny. Jeśli jużjest mowaojej patologiach to raczejsporadycznie, zazwyczaj w sposób odrębny, nie o wszystkich i nie razem. W ten sposób naukiekonomiczne tworzą niepotrzeb­ ne nadzieje i iluzje, że zachowania ludzi są zawsze racjonalne, a rynek jest doskonały, zaś systemspołecznyoptymalny.Misja badań ekonomicznych,a w szczególności makroekonomicznych, mawtedysens, gdy uczyskromności wobec nieznanego, trzyma z daleka od nadmiernej pewności, od profesorów-cudo-twórców i przyznajesię do ograniczeń własnejnauki. Jakpisze J. Kornai: „Wielu ekonomistów nie jestzbyt ostrożnych, wielu w zbyt małym stopniuocenia kon­ kretny stan (...) Odważnie zapisują oni swe ulubione recepty, bez wnikliwego rozeznaniajakajest specyficzna sytuacja danej gospodarki ijakie są „zagroże­ nia” ekonomiczne, społeczne i polityczne”3. Dość często problem polega na tym, iżdiagnozując określoną patologię i uznając ją za kluczową, formułuje się diagnozę i określa terapię,ale pomija skutki uboczne, dla których nie tylko nie przewiduje się osłoni „znieczulenia”, ale częstokroć niedocenia sięichskali, co powoduje,iżw ostatecznym rachunku aplikowania terapia staje się nie tylko nieadekwatna społecznie, aleteżnieefektywna ekonomicznie. Doświadczenie uczy bowiem, iżleczenie danej patologii gospodarczej, powoduje nasilenie się jednej lub kilku innych. W szczególności widać to, gdy idzie o tzw. terapie szokowe, gdyż odpowiednio kumulują one skutki uboczne. Dość powszechny grzech ekonomistów polega więcnatym,iżnieinformuje się odbiorców danego pomysłu, że wprawdzie zlikwidujebądź złagodzion jednąpatologię, ale uwol­ ni,bądź wzmocni inne,równie a nawetbardziej uciążliwe, anajgorsze, żebę­ dzie to niespodziewane4.

Z powyższego wynika przesłanie, iżprowadząc badania ekonomiczne ma­ jącena celu zdiagnozowanie i usunięcie konkretnych patologii gospodarczych, zawsze należy brać pod uwagę rachunek skutków ubocznych, które określają interakcję wstosowanych terapiach. Wistociepolegają one na neutralizowaniu pozytywnych i negatywnych skutków stosowanych terapii.Klasycznym przykła­ dem jest sytuacja, gdy w walce o utrzymanie miejsc pracy poprzez wsparcie finansowe zagrożonych bankructwem przedsiębiorstw ograniczany jest motyw zysku bądź, gdynie wpełni przemyślana interwencja osłabia działania inwesty­ cyjne, bądź konkurencyjność firmy.Błąd w klasyfikacji pierwotnych przyczyn

2 Por. J. Kornai, Zdrowie narodów (The Health of Nations), esej wygłoszony na Uniw. Southwestern w Memphis, USA, 1982, „Prezentacje” 1983, s. 1-14.

3 Tamże, s. 11. 4 Tamże, s. 10-11.

powstania danej patologii skutkujew konsekwencji myleniem skutkówz przy­ czynami.Wbrew pozorom nie jest to sprawa łatwa. Określenie tego, co jest immanentną anomalią systemu gospodarczego, aco wynikiem błędnej diagnozy i terapii, należydonajtrudniejszych zadań ekonomisty. Nie pomaga wtymtakże fakt, iż teorie normatywne grzeszą naiwnymoptymizmem, wedługktórego jed­ nostkamoże podejmować optymalnedecyzje w dobrzepojętymi racjonalnym interesie. Ta niepełna znajomość wpływów i skutków ubocznychpozwala nie­ którym badaczom twierdzić, iżrynek i tylko rynek pozwala łączyć zatomizowane decyzjew sposób optymalnydla całej gospodarki bądź,żemożliwe jest równo­ czesne spełnienie wszystkichpożądanych i racjonalnych postulatówwyborów społecznych. Oczywiście bez mechanizmu rynkowego trudno nawet marzyć o sprawnym i efektywnymsystemie gospodarczo-społecznym,trzebajednakmieć świadomość jego ograniczeń i negatywnych skutków ubocznych, których poko­ nanie wymaganierynkowych korekt o charakterze interwencyjnym.

3. UNIWERSALNE PRZESŁANKI BADAŃ MAKROEKONOMICZNYCH

W GOSPODARCE ŻYWNOŚCIOWEJ

3.1. ROLA OTOCZENIA MAKROEKONOMICZNEGO W BADANIACH

NAD SEKTOREM ROLNO-ŻYWNOŚCIOWYM

Klasyczna ekonomia, zakładającatrójsektorowy podziałgospodarki na prze­ mysł, rolnictwo i usługi,traktujesektor rolno-żywnościowy jakoobszar nieefek­ tywnej gospodarki, ze względu na jego surowcowy charakter,tj. służebną rolę w stosunkudo innych sektorów, tradycyjnezarządzania, spowolnione procesy dostosowawcze, wydłużony cykl produkcyjny, wywołany uzależnieniem odwa­ runkówagroprzyrodniczych5. Konsekwencją takiego myślenia jest przekonanie, iżrozwójgospodarkikraju zależy odzdolności przekazywania zasobów iredy­ strybucjidochodów do innych działów gospodarki, co miało w istociespowodo­ wać sukcesywne zmniejszeniedominacji sektora rolno-żywnościowego w kolej­ nych etapach rozwoju całej gospodarki.Dopiero słynna praca Theodore Shultz'a (ekonomicznego noblisty z 1979 r.) pt.Transforming traditional agriculture, jak też opracowania Bruce Gardnera i Tima Joslinga wskazujące nakonieczność ponownej oceny „rewaloryzacji” zasobówsektora rolno-żywnościowegostały się podstawądo zmiany nastawienia w zakresie jego finansowegowsparcia6. Zwró­

5 M. Schiff, A. Valdes, Agriculture and the macroeconomy, The World Bank, DP Dev. Res. Group Trade and Rural Dev. Depart., Policy Res. Work Paper 1967, Washington D.C., 1998, s. 2-6.

6 T. W. Shultz, Transforming traditional agriculture, New Haven, Yale Univ. Press 1964; B. I. Gardner, Policy reform in agriculture: An assessement of the results in eight countries, Univ. of Maryland 1997; T. Josling, Agricultural Trade Policy; Completing reform, Washing­ ton D.C., Institut for Inter. Econ., 1998.

cili oni uwagę na względnie wysoki udział rolnictwa w kształtowaniudochodu narodowego w wielu krajach rozwijających się i zmieniającą się równolegle jego rolę w państwach wysoko rozwiniętych. Zrozważańtychwynika,iżniedocenia­ nieznaczenia rolnictwa wrozwoju ogólnogospodarczym iwwymianie między­ narodowej, wyrażającesię przyjęciem zaparytet rozwojuprzemysłu i jegowspie­ ranie, pogłębiadeprecjację rolnictwa i nakłada na niedodatkowe obciążenia. Z poglądami tych Autorów korespondują opinie, iż koncentracja nawybranych gałęziach np. przemysłu, poddanych silnej protekcji, będzie deprecjonowała pozostałe obszary gospodarki, w tym głównie rolnictwo, zaś uzyskanew ten sposób szybsze tempo wzrostu PKBszybko napotka wewnętrznąbarierę popytu, gdyż korzystneefekty z eksportu okazywały się być zbyt nikłe abypodtrzymać długo­ okresowe tempo wzrostu gospodarczego7. Rozwój gospodarczyniemożesię opierać jedyniena określonej specjalizacji eksportowej,zpominięciem popytu na produkty komplementarne, uruchamiającesilne efekty mnożnikowe w go­ spodarce, wtym przypadku zaopatrzeniowe i konsumpcyjne gospodarstw do­ mowych. W rozważaniach tych podkreśla się potrzebękoncentracjiuwagirzą­ dzących na tych działalnościach, które są zdolne do uruchomienianajwiększe­ go popytu komplementarnego,poprzez wykorzystanie efektów mnożnikowych. Do takich zaliczyć należy równieżrolnictwo, z uwagi na wyższąpracochłonność, umożliwiającą względnie szybkiwzrostpopytu konsumpcyjnego.Niestety, w wielu krajach procesy industrializacji gospodarek, poprzez importdóbr inwestycyj­ nych, doprowadziłydo sytuacjiodwrotnej. Nastąpił odpływ zasobówz rolnictwa do wybranych branż przemysłu, pogarszającrelacje cenowe na produkty rolne w stosunku do dóbr przemysłowych.Słabość takiego podejścia, polegająca na nieuwzględnianiu w strategiirozwojusektorawkładu akumulacyjnego i migra­ cyjnego rolnictwawrozwój ogólnogospodarczy kraju, zrodziłapotrzebęgłęb­ szych badań wpływu otoczenia makroekonomicznego na sektor rolno-żywno­ ściowy ijego oddziaływanie na całą gospodarkę8.

Zaprezentowanepodejściesektorowe w makroekonomicznej analizie od­ działywaniapolitykigospodarczej na sektor rolny9 koncentruje się na analizie przepływu nadwyżki ekonomicznej pomiędzy rolnictwema pozostałymi sekto­ ramigospodarki i procesie redystrybucji dochodóworaz realokacji zasobów. W takich przypadkach instrumentariumbadań tworzą zróżnicowane regulacje cenowe, podatkowe, instrumenty politykihandlowej,m.in.parytet ceł na pro­ duktyrolnei pozarolnicze, ograniczenia kwotowe itp. Bezpośrednie oddziały­ wanietych instrumentówna procestransferu (retransferu) nadwyżki ekono­ 7 Por. P. N. Rosenstein-Rodan, Notes on the theory of the “big push”, Cambridge, MIT, 1951 oraz R. Nurke, Trade theory and development economics, In Howard's ed. Economic Development for Latin America, NY, St. Martin's Press, 1961.

8 Por. I. Little, T. Scitowsky and M. Scott, Industry and trade in some developing coun­ tries, Oxford: Oxford Univ. Press and OECDO, 1970; B. Balassa, Adjustment to external shocks in developing countries, World Bank Staff, Working Paper 472, Washington D.C., World Bank, 1982.

micznej z sektora rolnego doróżnychzastosowań kapitału, jak też redystrybucji dochodów rolniczychma jednak ograniczone znaczenie. Dopiero szersze ujęcie uwzględniające pośredni wpływ otoczenia makroekonomicznego,w tym opcji monetarnej bądź fiskalnej,aktywnej bądź pasywnej (turestrykcyjnej) oraz kształ­ towania kursu walutowego,a także warunkówterms oftrade wujęciuzewnętrz­ nymiwewnętrznym10, pozwoliły lepiej wyjaśnić przekształcenia wsektorze rol­ nym. Interesujące,iż ten pośredniwpływ okazywał się często znacznieważniej­ szyw kształtowaniu relacji strukturalnych w rolnictwie i gospodarce żywnościowej niżefekty bezpośredniego oddziaływania. W przypadku niektórych krajów można nawet wykazać,iż to sektorrolno-żywnościowy i zachodzące w nim zmiany struk­ turalne w istotny sposób wpływały na relacjemakroekonomicznew gospodarce kraju, w szczególności tam, gdzie udział tego sektora był względnie wysoki wtworzeniu PKB. Takwięc,wskazując na uniwersalneprzesłankidlaprowadze­ nia badańmakroekonomicznych w odniesieniu do gospodarki żywnościowej, podkreślić należy przedewszystkim oddziaływanie na względny poziom cen pro­ duktów rolniczych i pozarolniczych (nożyce cenowe) z uwzględnieniem przepły­ wówkrajowychi międzynarodowych. Ważnesą także relacje cenowo-podażowe, przedstawiane za pośrednictwem przepływu nadwyżkiekonomicznej pomiędzy poszczególnymi sektoramiw ujęciu krajowym imiędzynarodowym. Takieujęcie ma dodatkową zaletę, iż umożliwia ocenę realokacji zasobów pomiędzy po­ szczególnymi rynkami,zgodnie zzasadą maksymalizacji krańcowej efektywności zasobów.

3.2. PODSTAWOWE RELACJE WSKAŹNIKOWE

Zdolność sektora rolno-żywnościowego do konkurowania o środki krajowe, atakże globalne,jakwynikaz dotychczasowych rozważań,jestw dużym stopniu determinowanaprzezpolitykę makroekonomiczną. Maonanp.duży wpływ na cenyw rolnictwiepoprzez realny kurswalutowy oraz cenęnierolniczych dzia­ łalności handlowych. Poniżej konkretyzujemy terozważania pokazujące z jed­ nej strony obszarybadawcze, gdzie można weryfikowaćwpływpolityki rolnej na sytuacjęekonomicznąbadanegosektora, z drugiej zaś zmiany cen rolnychlub wartości dodanej. Pierwsząwyróżnianą relacją jest podział ogólnej wartości dodanej wgospodarce (VAG) na wytworzoną w sektorze rolno-żywnościowym (VAR) orazw sektorach pozarolniczych (VAN). Opisuje jąiloraz:

(1) _vag= VAr

van

10 Ważne są nie tylko relacje zmian poziomu cen pomiędzy towarami eksportowanymi i importowanymi, ale także pomiędzy produktami krajowymi podlegającymi i niepodlega- jącymi wymianie. Pozwala to określić przepływ nadwyżki ekonomicznej ze względu na czyn­ niki zewnętrzne w sposób bezpośredni (gdy podlegają konkurencji na rynku zewnętrznym), jak i pośredni na rynku krajowym. Takie podejście uwzględnia zróżnicowane tempo wzro­ stu cen rynkowych poszczególnych produktów.

Współczynnik ten pozwala określić rangę omawianego sektora wrelacjido działalności pozarolniczej w ujęciu krajowym i globalnym. Analizę tę można odpowiednioposzerzaćwprowadzając dla celów porównawczych kolejne rela­ cje międzysektorowe,bądź międzykrajowe11.

Z koleiwpływwymiany zagranicznej nagospodarkężywnościowąuwzględ­ nić można poprzez podział na produkty podlegające zagranicznej wymianie(H) i krajowe -niepodlegające tej wymianie (K). Zastosowanie znajduje wówczas współczynnik podziału wartości dodanej (ew. nadwyżki ekonomicznej) na do­ bra eksportowane i krajowe, uzupełniony odpowiednimiwskaźnikami struktury (a, b).Relacja ta przyjmuje postać11 12:

(2)

a - udziałeksportu produktów pozarolniczych wprodukcjisektoranierolniczego b- udział eksportu produktówrolno-żywnościowych w produkcji sektora rol­ no-żywnościowego

W tensposób rozpatrywaćmożna także przepływbadanychwielkości po­ między rolnictwem a pozostałymi sektorami gospodarki, uwzględniając wpływ otoczeniamakroekonomicznego w postaciwymiany zagranicznej. Wartow tym miejscu zwrócić uwagę natreść makroekonomiczną wartości dodanej w gospo­ darce żywnościowej. Obejmuje ona zarówno różnorodne dostosowaniapoda- żowe, np. wzrost podaży zgodnie z prawem Kinga w warunkach spadku cen rolnych i rozwarcia nożyccenowych, jak teżefekt transferu i retransferu nad­ wyżki ekonomicznej w kierunku od producenta do konsumenta iodwrotnym, uwzględniający skutkifinansowego wsparcia sektoraw warunkach określonej opcji politykigospodarczej.

Ujęcie sektorowezależności pomiędzy rolnictwem a pozostałymisektorami gospodarki możliwejest także za pośrednictwemrelacjicenowych (P). Przyjmu­ je sięwówczas założenie, że wszystkie oddziaływania warunków makroekono­ micznych będąmiałyodzwierciedlenie w kształtowaniu relacji cenowych, a tak­ że, iż mamy do czynieniaz niską elastycznością cenową podaży pozwalającą pominąć dostosowania cenowe. Zastąpienie wartości dodanej cenami artyku­ łów rolnych eksportowanych ikrajowychspowoduje,iż wcześniejsza formuła (2) przyjmuje postać:

(3) Pr _ PPrh + (1~P) Prk Pn ocPnh+(1-ot)Pnk

a,

11 Por. Y. Mundlak, The Dynamics of agriculture, in: Proceedings of the XIII Inter. Confer. Of Agri. Econ., Sacramento, California, August 10-16, 1997.

Wten sposób konstruujemy nożyce cenartykułówrolniczychi nierolniczych zuwzględnieniem ich eksportu lub importu. Należy zwrócićuwagę, iżw warun­ kachekonomii instytucjonalnejczypostkeynesowskiej stymulacji popytu, wy­ stąpią dysproporcje cenowe będące wynikiemwystępowania kosztów transak­ cyjnych,niekompletności rynków, asymetriiinformacji, co spowoduje, iż bar­ dziej zasadnebędzie wówczasposługiwanie się nadwyżką ekonomiczną dla oceny związków sektora rolno-żywnościowego z gospodarkąnarodową niż nożycami cenrolniczychi nierolniczych. Jest to korzystne również dlatego, że polityka finansowego wsparcia sektora rolno-żywnościowegomoże przyczynić się do redukcjikrajowychcen produktów rolniczych, szczególnie tychproduktów, które nie uczestniczą w wymianie zagranicznej. W tej sytuacji użyteczne stają się różne modele ekonometryczne, pozwalające na precyzyjne rozróżnienie czynników wpływających na wielkość wartości dodanej w sektorze rolno-żywnościowym. Warto wówczas rozważyć endogenizacjęwartości dodanej w badanymi pozosta­ łych sektorach poprzezuwzględnienie wzajemnych relacjiczynników makroeko­ nomicznych (a,b,c,d,e ...) za pośrednictwem funkcji:

(4) VAr = f (a,b,c,d,e ...)

Mówiąc obadaniachmakroekonomicznych wgospodarce żywnościowej trud­ no, niepodjąć także kwestii instrumentówułatwiającychocenęprzepływuwar­ tości dodanejczy nadwyżkiekonomicznej, wszczególności wporównaniachmię­ dzynarodowych.Dotyczytokwestiinominalnegoi realnego kursu walutowego, który stanowi punktodniesienia dla ocenywpływuotoczenia zewnętrznego na rynek krajowyproduktówrolno-żywnościowych z uwzględnieniemdysproporcji w relacjach stóp procentowych czy warunkachterms of trade. Przypomnijmy,iż nominalny kurs równowagi to poziom,przy którym następujezrównoważenie bilansupłatniczego przy danych instrumentach politykihandlowej,które okre­ ślająwielkośćikierunki wymiany. Innymkursem jest kurs realny, który uwzględ­ nia parytet siły nabywczej pieniądza określający siłęnabywcząjednejwaluty wy­ rażaną w innej i skorygowaną oróżnicew stopach inflacji pomiędzy poszczegól­ nymi krajami. Biorąc powyższe pod uwagę, dla oceny przepływu nadwyżki ekonomicznej z sektora rolno-żywnościowego doinnych zastosowań, stosuje się zazwyczajefektywną stopę realnego kursu walutowego13.

Prh

(5) RKW = Eo —,

’ Prk

gdzieEojestnominalnym kursem walutowym, PRH określapoziomcen towa­ rów rolno-spożywczych podlegającychwymianie(sprzedawanychzagranicą), a PRK poziom cen towarów rolno-żywnościowychniepodlegających wymianie (sprzedawanychna rynku krajowym). RKW znajduje zastosowanie w bada­

niach nad efektami powiązańpomiędzy krajowym sektorem rolnyma rynkiem światowym (globalnym). Należy jednak pamiętać, iż poprawa efektywności badanego sektora przezzwiększenie eksportu i wzrostrealnego kursu walu­ towego sprawia, że następuje koncentracjaproeksportowa w wąskimobszarze ekonomicznym. Tam rosną zdolności do absorpcji zagranicznych inwestycji. Niemniejkorzyściodniosą tylko wybrane grupypodmiotów zaś pozostałe,które nie uzyskały takiej efektywności są względniedeprecjonowane (tzw.syndrom holenderski). Realny kurswalutowy reaguje bowiem na krótko i średniookre­ sowe zmiany w dynamicznie rozwijającychsięgałęziach, destabilizując i osła­ biając zdolności rozwojowesektorów o wolniejszym tempie rozwoju np. rol­ nictwa.

Przedstawione wyżej relacje i instrumentysą użyteczne dla oceny pozycji ikonkurencyjności sektora rolno-żywnościowego w gospodarce narodowej. Mogą być wykorzystywane dla określenia zjawiska deprecjacji tego sektora wprzepływach międzygałęziowych, jak teżjego ożywienia poprzez innowacje z zagranicy. Znajdują także pośrednie zastosowania dla oceny efektywności ekonomicznej gospodarki żywnościowej.Pozwalają ocenić wrażliwość tego sektorana impulsy rynkoweoraz wpływ otoczeniamakroekonomicznego na przekształceniastrukturalnew gospodarce żywnościowej. Warto tu zauważyć, iżwyprzedzającaliberalizacjaprzepływów dóbr iusług wpozarolniczychsek­ torach gospodarki korzystnie wpływa na jej rozwój, gdyż stabilizuje otoczenie tego sektora, poprawia realny kurs walutowy i bilans płatniczy, tym samym łączy bezpośredniei pośrednie oddziaływanie polityki gospodarczej na sektor rolno-żywnościowy.

4. OPCJE W POLITYCE GOSPODARCZEJ

I ICH WPŁYW NA ROLNICTWO

Rozważania związane z sektorem rolnymwinny byćrozpatrywane natle zmian w otoczeniu makroekonomicznym, przyuwzględnieniu różnychrelacji wskaźni­ kowych i instrumentów, co wyżej zostałowykazane.Poniżej zaprezentujemy przykładową konkretyzację tegotypu badań przeprowadzoną w odniesieniu do gospodarek państw UE (15) oraz USAdla długiego okresu(1991-2005), wyko­ rzystującopublikowanejuż ichwyniki14.Dowodzą one, iż gdy wziąć pod uwagę zmiany stóp procentowych i deficytu budżetowego,wyrażone dodatnimbądź ujemnym współczynnikiem restrykcyjności i ekspansywności danejpolityki ma­ kroekonomicznej, a także ocenę polityki gospodarczej jako wypadkową róż­ nych opcji wpolityce fiskalneji monetarnej, można określić (pośrednio) wpływ uwarunkowańmakroekonomicznych napolitykę rolną. Badana była wielolet­

14 Por. A. Czyżewski, P. Kułyk, Makroekonomiczne uwarunkowania budżetowego wspar­ cia rolnictwa w UE i USA; Wnioski dla Polski [w:] U. Płowiec (red.), Polityka gospodarcza a rozwój kraju, T.III, PTE, Warszawa 2009, s. 326-343.

nia dynamika7-miu ogólnogospodarczych wskaźnikówmakroekonomicznych (PKB,bezrobocie, inflacja, realna stopa procentowa, deficyt budżetowy) i4-ech wskaźnikówsektorowych, dotyczących finansowego wsparcia producen­ tów rolnych (PSE),ogólnego wsparcia rolnikówi konsumentów(TSE) oraz pa­ rytetu dochodów gospodarstw rolnych i dochodów rolniczych, a takżenożyc cenw rolnictwie. Badania, wykorzystując założenia modelu „wahadła”, pozwo­ liły zobrazować politykę USA iUE-15 o długim okresie w odniesieniu do rol­ nictwa, odpowiednio ją porównaći wyciągnąć wnioski dla Polski. Udowodnio­ noex post zasadę kompensacji polityki ekspansywnej polityką restrykcyjną iod­ wrotnie oraz okresowe występowanie odchyleń od punktu równowagi wyznaczonego poziomem„0” w ruchu wahadła. Ponadto wykazano istotność niektórychkorelacji pomiędzy podstawowymi wskaźnikamimakroekonomicz­ nymi w badanym okresie. Analiza statystycznawykazałateż odmienne zależno­ ściw USA i UE-15pomiędzy ogólnymi wskaźnikami makroekonomicznymi a sektorem rolnym wodniesienium.in. doparytetudochodówgospodarstw rol­ nych(USA)idochodów rolniczych (UE)orazwskaźnika nożyccen w rolnic- twie15. W USA parytetdochodówgospodarstw rolnych wykazywał powiązania z warunkamiwymiany zagranicznej poprzez współczynnik terms of trade.Popra­ wawarunków cenowych wwymianie pozwalała zwiększyć dochody gospodarstw rolnych ibyło to wsparte transferami budżetowymiumożliwiającymi poprawę konkurencyjności produktów sprzedawanych na rynkach zagranicznych. Wystę­ powało też dodatnie powiązanie z deficytembudżetowym jako czynnikiem kom­ pensującympogorszenie koniunktury w sektorze rolnym. Można teżprzyjąć, iż zwiększenie stopyinflacji pogarszało wewnętrzne relacje cenowe na rynkach rolnych, przyspieszając temporozwierania nożyccenw rolnictwie, chociaż siła tego związkubyła znikoma.W warunkachunijnychnatomiastwystępowała za­ leżność pomiędzy wspomnianym wskaźnikiem nożyc cenowych, a zmianamiko­ niunktury gospodarczeji poziomem stopy procentowej. Poprawa koniunktury oddziaływała z rocznym opóźnieniemnarelacjecenowenarynkach rolnych, co jest zgodne z tezą ospowolnionych procesach adaptacyjnych. Same zmiany nożyc cen w rolnictwie nie wpływały jednakistotnie na poziom parytetu dochodów gospodarstw rolnych wUSAidochodów rolniczych w UE. Decydowały o tym czynniki nierynkowe, głównie poziom i struktura budżetowego wsparcia.Zprze­ prowadzonychbadań wynika,iżpolityka gospodarcza, traktowanajako wypad­ kowa stosowanych w jej ramach opcji monetarnej i fiskalnej z lat 1991-2005 pozostawała względnie zrównoważona, przy czymbardziej wUSA.Współczyn­ nik sumyodchyleń dodatnich iujemnychw kolejnych pięciu trzyletnich okre­ sach wynosił w USA„0” (-1,3, +1,3), zaś w krajach UE-15wynosił0,33(-2,01, +2,34), co dowodziw tymprzypadku niewielkiej dominacji restrykcyjnej poli­

15 Por. A. Czyżewski, P. Kułyk, Makroekonomiczne ., dz.cyt., s. 331-339 oraz A.Czy- żewski, Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektora rolnego [w:] A. Czyżewski (red.), Uniwersalia polityki rolnej w gospodarce rynkowej; Ujęcie makro i mikroekonomiczne, Wyd. AE Poznań, Poznań 2007, s. 15-56.

tyki monetarnej na przestrzeni 15-lat(odchylenie ok. 16% odpunktu równo­ wagiwahadła).Podkreślić też trzeba większą amplitudę wahań w politycego­ spodarczej UE-15 niż w USA, awięc względnieniższą jej stabilność w badanym okresie. Interesujące jednak,iżzarównow przypadku USA jak i UEwskaźniki parytetu dochodów gospodarstw rolnych i dochodówrolniczych byłydodatnie i wynosiły średniorocznie dla okresu badanych15-lat w USA 110,1%, zaś UE-15100,38%.Równocześnie nożyce cen w rolnictwieUSA utrzymywały się średniorocznie na poziomie 100,17% (były więc stabilne), zaś w UE-15 rozwie­ rałysiędo poziomu 98,34%. Działo się to wwarunkachbliskodwukrotniewięk­ szego wsparcia finansowego producentówrolnych wUE(PSE 36,94%) niż wUSA (18,63%) oraz przy względniewiększym wsparciu ogólnymw % PKB (UE-15 1,63 wobec 1,10 w USA)16. Dane te dokumentują więc wniosek, iż względnie ustabilizowaną sytuację dochodową rolników amerykańskich i unijnych, łączyć należy głównie zpolityką budżetowego wsparcia(PSE, TSE), niwelującą natu­ ralnewahaniakoniunkturalne wgospodarce. Decydujące znaczenie pozawspar­ ciem budżetowym,miałaprzemiennośćopcjimonetarnej i fiskalnej(restrykcyj­ nej i ekspansywnej) w politycegospodarczejbadanych krajów.Gwarantowała ona względne zrównoważenie otoczeniamakroekonomicznego sektorarolne­ go, zaś dzięki polityce interwencyjnej rządów wahaniakoniunkturyzostały na tyle zniwelowane, żenie wywierały negatywnegowpływu na sytuację dochodo­ wą wrolnictwie.WUE-15parytet dochodów rolniczychwzględemzatrudnio­ nych poza rolnictwem był na przestrzeni 15-latustabilizowany(oscylowałwokół 100%),zaś w USAwyżej wzrastał w rolniczych gospodarstwachdomowychniż średniow kraju (ok. 110%). Powyższe dowodziwpływu uwarunkowańmakro­ ekonomicznych nasytuacjędochodowąrolnikówi uzasadnia potrzebę badań wtym zakresie.

5. MODEL INPUT-OUTPUT W ZASTOSOWANIU DO SEKTORA

ROLNO-ŻYWNOŚCIOWEGO. UJĘCIE TEORETYCZNE

W WARUNKACH GLOBALIZACJI

Tabelę pieniężnychprzepływów międzygałęziowych postrzega sięzazwyczaj jako model ustalania ilościowychzwiązkówpomiędzy różnymi gałęziamipro­ dukcji prowadzących do sektorowej i ogólnej równowagigospodarczej17.Po­ nadtouwzględnianew tabeli powiązania eksportowo-importowe pozwalająna ocenę znaczenia warunków globalnych dla rozwoju danej gospodarki. Idee dotyczące roli rolnictwa, a szerzej: gospodarki żywnościowej, dotyczące pro­ duktywności (wydajności),handluartykułami rolno-żywnościowymi czyzarzą­

16 Tamże, s. 334-340.

17 Por. A. Czyżewski, Przepływy międzygałęziowe jako makroekonomiczny model gospo­ darki, Wyd. AE w Poznaniu, Poznań 2008.

dzania środowiskiem naturalnym nie muszą się ograniczać do jednego regionu świata, czyjednejgospodarki. Model input-outputpozwala,by sektor rolno-żywnościowypostrzegaćnie tylko jakonarodowy czy regionalny,alejako luźno zintegrowany system żywnościowy18. Optykaglobalizacji zmieniatakie postrze­ ganie polityki rolnejprzez pryzmat różnych, często konkurującychze sobą paradygmatów19.Itak np. możnaskonstruować macierz obserwacji dlamodelu przepływów międzygałęziowych,przyjmującparadygmat zależności zorganizo­ wany wokółtezy, iż rolnictwo zaspokaja podstawowe potrzeby żywieniowe i za­ pewnianarodowe bezpieczeństwooraz społecznąi politycznąstabilność, roz­ wój zatrudnienia na obszarach wiejskich.Docelówtych wymaga siępomocy dochodów,by umożliwićmu generowanieadekwatnychdochodów.Przyjmując inny-paradygmatkonkurencyjności, można konstruować tabelę przepływów, by odpowiedzieć na pytanie,czy sektor rolno-żywnościowy możew świetle bi­ lansów (kosztowych,dochodowych, popytowo-podażowych) być uznany zanie­ zależnyod innych sektorów gospodarki i czy jako taki może funkcjonować w międzynarodowym systemie handlu?Ciekawąinicjatywąbadawczą byłabykon­ strukcja tabeli przepływów oparta na paradygmacie wielofunkcyjnym zorgani­ zowanym wokółtezy, iż rolnictwo jest integralną częściąotoczeniaidostarcza nierynkowych dóbr, którychprodukcja niezaspokaja społecznych oczekiwań bezrządowego wsparcia. W końcu można uwzględnić czwarty - paradygmat produkcji globalnej. Tam rolnictwo jestelementem globalnejpodaży żywności występującym wpionowozintegrowanymprocesieprzetwarzaniasurowcówna drodze „od pola do stołu” uwzględniającym producentów, przetwórców, han­ dlowców, w końcu konsumentów. Konstrukcja tabeliprzepływów mogłaby do­ tyczyć regionalnych, krajowych,ale także międzynarodowych siecipodażowych, uwzględniających wpływ technologii na jakość produktów, jak też marketingu na każdymetapie przepływu20.

Omawiany model składa się z czterech integralnie powiązanych części21. Wpierwszej prezentowane są transakcje między gałęziami, sektorami, gospo­ darkami tworzące strumienie i struktury popytu pośredniego. W wierszach od­ noszącychsię do rolnictwa (sektora rolno-żywnościowego przedstawianego w różnych skalach) zapisanesą strumienie przepływu produktów, na które został zrealizowany popyt (pośredni) przez inne gałęzie w celu dalszego ich przetwo­ rzenia. W kolumnachnatomiast pokazano strukturę kosztów poszczególnych wytwórców - gałęzi,sektorów,gospodarekpaństw. Tymsamym w kolumnach

18 Por. W. Coleman, W. Grant, T. Josling, Agriculture in the New Global Economy, Ed. E. Elgar, Northampton M.A., USA, 2004, s. 88.

19 Por. T. Josling, Competing paradigms in the OECD and their impact on the WTO agri­ cultural talk's [in:] Tweeten, Luter and S.R. Thompson (eds.), Agricultural Policy for the 21-st Century, Ames, IA; Iowa State Univ. Press, s. 245-264.

20 Tamże, s. 245 i nast.

21 A. Czyżewski, A. Grzelak, Możliwości oceny rozwoju rolnictwa w warunkach globalnych z zastosowaniem tabeli przepływów międzygałęziowych, Roczniki Naukowe SERiA, tom IX, zeszyt 2, Warszwa-Poznań-Olsztyn 2009, s. 43.

odnoszących się do rolnictwa wystąpi struktura zakupów towarów i usług (z wyjątkiem kosztówpracyIII cz.) zrealizowanych przez rolnictwowcelu wy­ tworzenia produkcji rolnej. W części II przedstawiony jest popytkońcowy: kon­ sumentów indywidualnych, budżetu,sektora bankowego,atakże sferyinwesty­ cji (akumulacja).Oceniane są strumienie odnoszące się do rozdysponowania produktówrolnych służącychzaspokojeniufinalnegopopytu przez podmioty gospodarcze,jak równieżeksportuproduktów rolnych. Część ta rozpatrywana może byćprzez pryzmat popytu potencjalnegoiefektywnego. Różnicamiędzy tymikategoriami, która wymagainterpretacji makroekonomicznych, dotyczy nie­ dostatku popytu wwarunkach niepełnego wykorzystaniaczynnikówwytwórczych. Zkolei wIIIczęści tej tabeli przedstawiony jest procestworzeniadochodów brutto.Dotyczy onnie tylko dochodówotrzymywanychw gałęziach(sektorach), ale także retransferu dochodów otrzymywanychwcześniej za pośrednictwem bu­ dżetu państwa. W wierszach wyróżniane są poszczególne elementy wartości dodanejm.in. płace i nadwyżka operacyjna,ale także wpływ zmiany ilościpie­ niądza emisyjnego i zobowiązaniowego na zmiany dochodów oraz podatków i amortyzacji. Zinformacjizawartychwtej części modelumożna ocenić makro­ ekonomiczneefekty działalnościrolnictwa,w tym zwłaszcza wielkość nadwyżki ekonomicznej, wartości dodanej w rolnictwie czy teżwielkość importu produk­ tów na rzecz rolnictwa. Ostatnia, zamykająca model część przepływów(IV) poświęcona jestpodziałowi dochodunarodowego brutto,któraoznacza reali­ zację popytu finalnego. Występujące w kolumnach podmioty gospodarcze uzyskały dochody z różnych tytułów i w tejczęścinastępuje ichpodział, zabez­ pieczając realizacjęzgłaszanychpotrzeb w zakresiefinalnego popytu(IIczęść przepływów).W częścitej następuje ostatecznamodyfikacja pierwotnego po­ działu dochodów. Mechanizm rynkowy, który deprecjonuje rolnictwo w proce­ sie wytwarzania dochodów,poprzez transfer wypracowanej nadwyżki ekono­ micznej od producentado przetwórcy, handlowca czy konsumenta jest w tej części modyfikowany poprzez retransfery budżetowe wykorzystujące głównie nieautomatyczne stabilizatory koniunktury odnoszące się zarówno do rolnic­ twa, jaki obszarów wiejskich. W wyniku finansowego wsparciabezpośredniego, głównie dopłat bezpośrednich, aletakżeza pośrednictwem innych regulatorów rynkowych i subwencji producenci rolniotrzymują dodatkowedochody popra­ wiające ich sytuacjędochodowąwkierunku poziomuprzeciętnego gospodar­ stwadomowegow kraju lubzatrudnionych poza rolnictwem.Można sądzić,iż procesy globalizacji oddziałują na zmniejszenie się roli tej części bilansu prze­ pływów międzygałęziowych zewzględu na presję wywieraną na instytucjonali­ zację przepływów pieniężnych, ograniczającą koszty transakcyjne czy zmniejsza­ jącą rolę państwaw procesach gospodarczych. Z drugiej strony, objęcie rolnic­ twa i obszarów wiejskich instrumentami finansowego wsparcia pozwala na uwypuklenieroli podziału wytworzonych dochodóww rolnictwie czy sektorze rolno-żywnościowym na tle sytuacji w całej gospodarce oraz pozostałych czę­ ściach tabeli input-output.

6. PODSUMOWANIE22

Przeprowadzonerozważania pozwalająna antycypację ważniejszych pro­ blemów konkretyzujących potrzebę badań makroekonomicznychw sektorze rolno-żywnościowym.Po pierwsze,celom takim służą badania z jednej strony produktochłonności w sektorze rolno-żywnościowym, tj. materiałochłonno­ ści, majątkochłonności, inwestochłonności z drugiej produktywności i efek­ tywności zaangażowanych zasobów wprocesach reprodukcji. Na tejpodstawie możliwejest określeniezakresu implementacjiogólnego postępu w badanych obszarach, a przez to określenie kierunkówich rozwoju.Po drugie, istnieje potrzeba oceny struktury strumieni produktów zasilających sektor rolno-żyw­ nościowy i struktury rozdysponowania jegoproduktów. Pozwoli to z jednej strony ocenić rolęsamozaopatrzenia wbadanym sektorze,zdrugiej rolę sek­ torów pozarolniczych w układzie produktówi podmiotów, atakże dynamicz­ nym dla ujęć wieloletnich. Ponadto oceniając elementy popytu końcowego (spożycie,akumulacja),można określić pozycjęnp. rolnictwa wsektorzego­ spodarki żywnościowej, atakże na tleinnych sektorówgospodarki narodowej. W efekciezaś pozwalato uzyskać odpowiedź:nailewartość dodana związana z wytwarzaniemproduktów żywnościowych i nieżywnościowych pochodzenia rolniczego była realizowana w rolnictwie, a na ile poza nim.Po trzecie, po­ trzebębadańmakroekonomicznych wsektorze rolno-żywnościowym przynosi kwestia udziału eksportu produktówrolnychw łącznym bądźkońcowympo­ pycienaprodukty rolne,jakteż perspektywa importochłonności tego sekto­ ra.Pierwsza z wymienionych możliwości pozwala naocenęzarównozmiankon­ kurencyjności zewnętrznej rolnictwa, jaki jego pozycji w gospodarce żywno­ ściowej na tle przemysłu spożywczego. W drugim przypadku współczynnik importochłonnościbezpośredniej rolnictwa pozwala ocenić znaczenie zasileń tego sektoraprzez strumienieproduktów z importu. Interpretacja tegowspół­ czynnika ma istotne znaczenie dla kierunków stymulowania dalszego rozwoju badanego sektora, jak też oceny efektywności wykorzystaniaproduktów zim-portu, w szczególnościw odniesieniu do napływu nowych technologiii pro­ cesu modernizacji. Po czwarte, interesującapoznawczomoże być ocena efek­ tywnościmakroekonomicznejsektorarolno-żywnościowego. Rozumiana może być ona jako udział wartości dodanej brutto w produkcji globalnej lub po­ przez relacjępopytu końcowegonaprodukty sektora do wartości strumieni go zasilających. Wskaźniki te służą badaniu pozycji konkurencyjnej sektora względem pozostałych oraz całej gospodarkinarodowej i wskazują na transfer wypracowanych efektów i potencjalnych rentdo otoczenia (głównie przezsys­ tem cen), a więc do sektora przetwórstwa żywności, jej dystrybucji wreszcie samych konsumentów. Perspektywa prodochodowej polityki rolnej winna uwzględniać rzeczywisteprzepływy nadwyżkiekonomicznej do różnych zasto­ 22 Wykorzystano w tym miejscu wspólne opracowanie: A. Czyżewski, A. Grzelak, Moż­ liwości oceny. dz.cyt., p.3 (w druku).

sowańkapitału.Po piąte, w badaniach makroekonomicznych omawianego sektoranależy uwzględnić także ocenę jegowkładu akumulacyjnego. Wskaź­ nik ten można obliczyć jakoudział napływu wartości strumieni dóbr i usług dosektora rolno-żywnościowego wogólnym wypływie wartości strumieni z tego sektora,anastępnie odjąć tę wielkość odstu.W napływie tych strumieni do rolnictwa uwzględnić należy także opłatę pracy wrolnictwie indywidualnym. Na koniec warto wspomnieć owykorzystaniu modeluinput-output do ocen sektorarolno-żywnościowego w układzie regionalnym, co pozwalana porów­ nawcząanalizę regionów(województw) w zakresie omawianychwskaźników. Występujące brakimateriałówźródłowychmożna kompensować odpowiednią dekompozycją istniejących danych, wykorzystującokreślonemodele progra­ mowaniamatematycznego23.

Na koniec należystwierdzić,iż o ile potrzeba badań makroekonomicznych w gospodarce żywnościowej stanowi cel główny niniejszego opracowania, to zaprezentowaneceleszczegółowepolegają na: określeniupowiązańpomiędzy poszczególnymi gałęziami (sektorami gospodarki narodowej),wskazaniu pod­ stawowychrelacjiekonomicznych charakteryzujących strukturę badanych zja­ wiskizachodzących współzależności między nimi, w końcu określeniupozycji sektora rolno-żywnościowego w gospodarce narodowej iglobalnej,jegoefek­ tywności oraz kierunku procesów rozwojowych na tle zależności międzygałęzio-wych (sektorowych). Badania teuwzględniają istotę mechanizmu rynkowego ibudżetowego, jego ograniczenia, schemat przepływu strumieni dochodów iwy- datków wgospodarce, znaczenie podstawowych parametrów makroekonomicz­ nych oraz determinant procesów rozwojowych. Przybliżeniu tych problemów służyłyniniejsze rozważania.

BIBLIOGRAFIA

Balassa B., Adjustment to external shocks indeveloping countries, World Bank Staff, WorkingPaper 472, WashingtonD.C., World Bank,1982.

ColemanW.,GrantW.,Josling T.,Agriculture inthe NewGlobal Economy, Ed. E.Elgar, Northampton M.A., USA, 2004.

Czyżewski A., Makroekonomiczne uwarunkowania rozwoju sektorarolnego[w:]Czy­ żewskiA.(red.), Uniwersaliapolityki rolnej wgospodarcerynkowej; Ujęcie makro i mikroekonomiczne, Wyd.AEPoznań,Poznań2007.

Czyżewski A.,Przepływymiędzygałęziowejako makroekonomiczny model gospodarki,

Wyd. AE wPoznaniu, Poznań 2008.

Czyżewski A., Grzelak A., Możliwości ocenyrozwoju rolnictwa wwarunkachglobal­

nychz zastosowaniem tabeliprzepływów międzygałęziowych, Roczniki Naukowe SERiA,tom IX,zeszyt 2, Warszwa-Poznań-Olsztyn 2009.

23 Por. K. Zawalińska, Regionalne efekty wsparcia UE dla rozwoju obszarów wiejskich, maszynopis rozprawy habilitacyjnej, IRWiR, Warszawa 2009.

Czyżewski A., Kułyk P., Makroekonomiczne uwarunkowania budżetowego wsparcia

rolnictwa wUE i USA; Wnioski dla Polski [w:]Płowiec U. (red.),Politykagospo­ darcza arozwójkraju, T.III, PTE, Warszawa 2009.

GardnerB. I., Policyreform in agriculture: An assessement ofthe results ineight coun­ tries, Univ. of Maryland 1997.

Josling T.,AgriculturalTrade Policy; Completingreform, Washington D.C.,Institutfor Inter. Econ., 1998.

Josling T., Competing paradigms in the OECD and their impact on the WTO agricultu­

ral talk's [in:]Tweeten, Luterand S.R. Thompson (eds.), Agricultural Policy for the21-stCentury,Ames, IA; Iowa State Univ. Press.

Kornai J.,Zdrowie narodów (TheHealth of Nations), esej wygłoszonyna Uniw. So­ uthwestern w Memphis, USA, 1982, „Prezentacje” 1983.

Little I., Scitowsky T.,Scott M.,Industry and trade in somedeveloping countries, Oxford: Oxford Univ. Press and OECDO, 1970.

MundlakY.,The Dynamicsofagriculture, in: Proceedings of the XIII Inter. Confer. Of Agri.Econ.,Sacramento, California, August 10-16, 1997.

Nurke R.,Tradetheory and development economics, In Howard's ed.EconomicDeve­ lopment for LatinAmerica, NY, St. Martin'sPress, 1961.

Rosenstein-RodanP. N., Notes onthetheoryofthe“big push”, Cambridge, MIT, 1951.

Schiff M., Valdes A., Agriculture and themacroeconomy, The World Bank, DP Dev. Res.Group Trade and RuralDev. Depart., Policy Res.Work Paper 1967, Washing­ ton D.C.,1998.

Shultz T.W.,Transformingtraditional agriculture, New Haven, Yale Univ. Press 1964. Zawalińska K., Regionalne efekty wsparcia UE dlarozwojuobszarów wiejskich, maszy­

nopis rozprawy habilitacyjnej, IRWiR, Warszawa 2009.

THE NEED OF MACROECONOMIC RESEARCH

IN THE AGRICULTURAL SECTOR

Summary: The main aim of the paper is to present the macroeconomic relations in­ fluencing the development of agricultural sector. The nature of the survey is rather theoretical and methodical. Particular aims concern defining the importance of ma­ croeconomic relations and dependences in agricultural sector. These aims are going to be accomplished through discussion about influences and side effects in economic research, as well as through defining some general determinants of this research. They concern both macroeconomic environment, which is so important for the development of agricultural sector, and identification of basic index relations. In the second part of the paper, author presents macroeconomic determinants of surveyed sector and rela­ tes them with the influence of monetary and fiscal options on the contemporary situ­ ation of the agricultural sector and development perspectives. He presents also an input­ output model, which seems to be very useful in these research. The paper is comple­ ted with the list of other macroeconomic problems, which should become an object of macroeconomic research in relation to the agricultural sector. They might be imple­ mented with the use of presented determinants, indices and methods.

Key words: agricultural economics, agri-food sector, macroeconomy, monetary and fiscal options, input-output model.

Prof. zw. dr hab. Andrzej Czyżewski, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Katedra Makroekonomii

i Gospodarki Żywnościowej Al. Niepodległości 10 61-875 Poznań