Ograniczenia przeniesienia własności nieruchomości rolnej przy umowie o dożywocie

Franciszek Błahuta

Ograniczenia przeniesienia

własności nieruchomości rolnej przy

umowie o dożywocie

Palestra 12/1(121), 22-28

22 F r a n c i s z e k B ł a h u t a _{N r 1 (121)}

ków zespołu. Tym samym w ięc adwokat nie w ykorzystujący urlopu traci

znaczną część przypadającego mu dodatku.

Przy dokonywaniu rozliczeń z Funduszem Urlopowym należy pamię­

tać o tym , że w razie przejścia adwokata do innego zespołu w ciągu

roku obliczeniowego kw oty potrącane z jego dochodów na rzecz Fundu­

szu Urlopowego należy przekazać do now ego zespołu. Podobnie adwokat,

który w w ym ienionym w yżej okresie przeszedł na rentę, otrzym uje doda­

tek m niejszy, obliczony w stosunku do liczby m iesięcy przepracowanych

w pełnym wym iarze w roku poprzedzającym ipodział.

W ten sposób w ysuw any od w ielu lat postulat objęcia adwokatury

prawem do płatnego w ypoczynku konstytucyjnie zagwarantowanego moż­

na uznać za zrealizowany, choć zdajem y sobie — oczyw iście — sprawę

z tego, że obecnego rozwiązania sprawy nie należy traktować jako osta­

tecznego i że trzeba dążyć do dalszego polepszania sytuacji w omawianej

dziedzinie.

FRANCISZEK BŁAHUTA

Ograniczenia przeniesienia własności nieruchomości

rolnej przy umowie o dożywocie

*

I. Je d n y m ze św iadczeń n ależący ch do isto ty um ow y o dożyw ocie je s t p rz e n ie ­ sien ie w łasn o ści n ieruchom ości (art. 908 § 1 k.c.). Może to być k ażd a nieruchom ość, a zatem ta k ż e ro ln a . W ty m o sta tn im w y p a d k u (w p ra k ty c e p rze w a ża jąc y m ) sto ­ su je się n ie w ą tp liw ie ró w n ież p rzepisy a rt. 160— 166 k.c., k tó re u z a le ż n ia ją p rz e ­ n ie sie n ie w łasności n ieruchom ości ro ln ej od przew id zian y ch ta m p rze słan e k . N a­ to m ia st w raz ie zobow iązania się n ab y w cy n ieruchom ości ro ln ej do o b ciążen ia jej n a rzecz zbyw cy u ży tk o w a n ie m (art. 908 § 2 k.c.) n ie je s t oczyw iste, czy u sta n o w ie ­ n ie takiego u ży tk o w a n ia podlega, czy też n ie p odlega ta k im sam ym ograniczeniom ja k p rze n iesien ie w łasności n ieruchom ości ro ln e j lu b je j części. Z ag a d n ien ie to było ju ż p rze d p iio te m ro zw ażań w p iśm ie n n ic tw ie p raw n ic zy m , w ju d y k a tu r z e zaś z n a jd u je m y ro zstrz y g n ięc ie dotyczące dożyw ocia spadkow ego.

Na ty c h ła m ac h chciałbym dorzucić sw ą w ypow iedź w k w e stii zastrzeżonego na rzecz zbyw cy u ży tk o w a n ia oraz poruszyć n ie k tó re zagad n ien ia w y ła n ia ją c e się n a tle stosow ania ograniczeń p rzen iesien ia w łasności nieruchom ości ro ln e j do um ow y o dożyw ocie, k tó re to zag ad n ien ia m a ją znaczenie szersze, gdyż zw iązan e są ró w ­ nież z in n y m i u m ow am i zdolnym i do p rz e n ie sie n ia w łasn o ści nieru ch o m o ści ro l­ nej.

n . Je że li p rze d m io te m um ow y o dożyw ocie je s t p rze n iesien ie w łasności n ie ru ­ chom ości ro ln e j, a n ab y w c ą je st osoba fizyczna, m usi ona m ieć — stosow nie do a rt. 160 § 1 k.c. — k w a lifik a c je do p ro w a d ze n ia g o sp o d a rstw a ro lnego. K w a lifik a c je

Fr 1 (121) O g r a n i c z , p r z e n i e ś , w ł a s n . n i e r u c h , r o l n . p r z y r .r r o w ie o d o ż y w o c i e ₂₃

ta k ie po siad a — ja k to w y n ik a z § 3 rozporz. R ady M in istró w z dn ia 28 listo p ad a 1964 r. (Dz. U. N r 45, poz. 304; ro zp o rząd zen ie n az y w an e będzie d alej „rozp. w y k .”) w zw iązku z a rt. 160 § 1 i 3 k.c. — te n k to , ukończył szkołę roln iczą lu b k u r s przysp o so b ien ia rolniczego albo je s t p ra k ty c z n ie p rzy g o to w a n y do p ro w a d ze n ia g o sp o d a rstw a rolnego. O koliczności ty c h n ie m ożna je d n a k u d o w ad n iać w sposób dow olny an i też ich istn ie n ia n ie m oże przyznać sk u te cz n ie d ru g a stro n a. Dowo­ d em są d o k u m e n ty w y m ienione w § 3 rozp. w yk. (św iadectw o lu b zaśw iadczenie).

Z arów no z celu p rz e p isu a rt. 160 k.c., ja k i jego tre ś c i w y n ik a, że p o sia d an ie k w a lifik a c ji m a być w y k azan e ju ż p rzy sp isan iu a k tu n o ta rialn e g o , o b ejm ującego um ow ę o sk u tk u zobow iązującym i ro zp o rzą d zając y m (art. 155 § 1 k.c.). Z tego w zg lę d u n o ta riu sz pow inien zażądać dow odu k w a lifik a c ji, a je śli b ra k je s t tego dow odu, odm ów ić sporządzenia a k tu (art. 15, 16 i 25 p ra w a o notariacie). W raz ie zaś p rz e d sta w ie n ia dow odu n o ta riu sz p o w in ie n go pow ołać w tre śc i a k tu lu b dołączyć do niego (por. a r t. 37 § 1 i 2 p r. o not.). J e s t to is to tn a jego część, k tó re j b r a k p o w o d u je w adliw ość fo rm a ln ą a k tu n o ta rialn e g o m ającego przen ieść w łasność n ieru ch o m o ści ro ln ej.

W adliw ość ta , k tó re j ze w zględu n a założenia ograniczeń n ie m ożna n ie do­ ceniać, je s t przeszkodą do p rze n iesien ia w łasności n a w e t w ów czas, gdy n ab y w c a w rzeczyw istości m a k w a lifik a c je . D opóki ich bow iem n ie w y k azał, istn ie je do­ m n ie m a n ie, że ich n ie posiada. Je że li zaś n ab y w c a w rzeczyw istości n ie m a k w a li­ fik a c ji, sk u te k ro zp o rząd zający w ogóle n ie m oże n a s tą p ić , a to w sk u te k b ra k u zdolność] p ra w n e j do n ab y c ia w łasności n ieruchom ości ro ln ej.

W lite r a tu rz e w ypow iedziano pogląd, że je śli n ab y w c a m a k w a lifik a c je , a ty lk o n ie p rz e d sta w ił stosow nych dow odów , to czynność p ra w n a je s t w ażna, je d n a k ż e n ie będ zie m ożna w p isać n ab y w cy do księgi w ieczystej an i złożyć a k tu do zbioru dok u m en tó w , dopóki w y m ag an y dow ód nie zostanie złożony. 1 P ogląd te n w y ­ m a g a m oim zdaniem — w celu u n ik n ię cia n ieporozum ień — w y ja śn ie n ia , że czyn­ ność p ra w n a je s t w p ra w d zie w ażna, ale n a ra z ie nie m a s k u tk u rozporządzającego.

Zgodzić się m ożna, ja k się w y d aje , z za p atry w an iem , że do w y w o łan ia s k u tk u ro z­ porząd zająceg o (przeniesienia) w y sta rc z a w tej sy tu a c ji p rz e d sta w ie n ie dow odu w p o stę p o w an iu w ieczysto-fesięgow ym bez potrzeb y zaw arcia dod atk o w ej um ow y z a rt. 156 k.c. przenoszącej w łasność lu b sp isan ia u zu p ełn iająceg o a k tu n o ta ria l­ nego stw ie rd z ając eg o w y k az an ie k w a lifik a c ji. Rzecz ja sn a , t e o sta tn ie m ożliw ości

zaw sze sto ją otw orem .

G dyby p rze d m io te m um ow y były nieruchom ości, z k tó ry c h je d n a je s t ro ln a , a d ru g a n ie m a tego c h a ra k te ru , n ab y w c a zaś n ie p o sia d ał k w a lifik a c ji, to n ie - ’ w ażnością b y ła b y d o tk n ię ta w p ra w d zie ty lk o część czynności p ra w n e j, je d n ak ż e n ie m a l zaw sze w y n ik ać będzie z okoliczności, że bez p rze n iesien ia obu n ie ru c h o ­ m ości um ow a n ie zostałaby z a w arta. Z re g u ły zatem będzie p o d sta w a do u zn an ia ' całej czynności za b ezsk u teczn ą (por. a rt. 58 § 3 k.c.).

N abyw cą n a p o d sta w ie um ow y o dożyw ocie m oże być ró w n ież osoba p ra w n a , . a le jeżeli je s t n ią je d n o stk a o rg an iz ac y jn a n ie p ań stw o w a , to do p rze n iesien ia

w łasn o ści p o trz e b a zezw olenia o rg a n u państw ow ego, m ianow icie p rez y d iu m ra d y n aro d o w ej (rady n aro d o w ej m ia sta stanow iącego pow iat lu b dzielnicow ej ra d y n a ­ ro d o w ej m ia sta w yłączonego z w ojew ództw a), w łaściw ej ze w zględu n a m iejsce położenia n ieruchom ości (art. 909 k.c. i § 1 ust. 3 rozp o rząd zen ia R ady M in istró w z d n ia 16 g ru d n ia 1964 r. — Dz. U. N r 47, poz. 318). N asu w a się p y ta n ie , czy prócz

•1 P or. J. S. P i ą t o w s k l w p r a c y zb iorow ej (B łah u ta, P ią to w sk i, P o lic z k ie w ic z ): G ospo­ d arstw a ro ln e, Obrót — D zied zicze n ie — P o d z ia ł, W y d a w n ictw o P ra w n ic z e 1967, s . 54.

24 r a n c l s z e k B l a h u t a N r 1 (12iy

tego zezw olenia konieczne je s t zezw olenie p rze w id zia n e w a rt. 160 § 2 k.c. w w y ­ p a d k u , gdy nieruchom ość je s t ro ln a . O dpow iedź n e g a ty w n a n ie p o w in n a być- k w e stio n o w a n a 2, je ś li się zw aży, że zezw olenie, o k tó ry m m ow a w a rt. 909 k.c.,. dotyczy każdej nieruchom ości i że w y d a je je p rez y d iu m (organ kolegialny), gdy tym czasem do w y d a n ia zezw oleń z a rt. 160 § 2 k.c. w łaściw y je s t o rgan do sp ra w ro ln y ch (podległy prezy d iu m ), p rzy czym § 4 rozp. w y k . z a w iera zastrzeżenie, że- o rgan te n je s t w łaściw y ty lk o w ów czas, gdy p rze p isy szczególne n ie sta n o w ią in a ­ czej. N ie u leg a w ątp liw o ści, że p rze p isy ro zp o rzą d zen ia RM z dniia 16 g ru d n ia 1964 r. są w ła ś n ie ta k im i p rze p isam i szczególnym i. P rz e w id u ją one k o m p e te n c je sam ego p rez y d iu m , k tó re ro zp o zn ając sp raw ą, bierze pod uw agę w szy stk ie je j a sp ek ty , w ty m ró w n ież c h a ra k te r ro ln y nieruchom ości.

I I I . W zw iązk u z m a k sy m a ln y m i n o rm am i o bszarow ym i o k re ślo n y m i w a rt. 16r k.c. p o w sta je zagadnienie, ja k i w p ły w n a losy um ow y o dożyw ocie m a p rz e k ro ­ czenie n o rm w s k u te k zaw arcia ta k ie j um ow y.

P rz ed e w szy stk im trz e b a odpow iedzieć n a p y ta n ie , czy p rze k ro c zen ie n o rm p o ­ ciąga za sobą niew ażność um ow y. S fo rm u ło w an ie p rze p isu n ie d a je p o d sta w y do ud zielenia odpow iedzi tw ie rd z ąc ej. M imo p rzek ro czen ia n o rm y um ow a przenosi w łasność, n a to m ia st sa n k c ją je s t in n y sk u te k (por. a rt. 58 § 1 k.c.), a m ianow icie m ożliw ość p rz e ję c ia n ad w y żk i o b sz aru n a w łasność P a ń s tw a bez odszkodow ania,, w sta n ie w o ln y m od obciążeń (z w y ją tk ie m obciążeń z ty tu łu służebności g ru n to ­ w ych). S a n k c ja ta b y ła b y niezro zu m iała, gdyby um ow a n ie p rze n o siła w łasności. N o tariu sz obow iązany je s t pouczyć stro n y o sk u tk a c h p rze k ro c zen ia n o rm y (art. 16' p r. o not.), n ie m oże je d n a k odm ów ić sp isan ia a k tu , w w y n ik u k tó reg o n a stą p iło b y p rzekroczenie.

Jeżeli w łaściw y o rgan n ie sk o rzy sta z m ożliw ości p rz e ję c ia n ad w y ż k i n a w ła s ­ ność P a ń stw a , n ie p o w sta ją dla stro n ża d n e k o m p lik ac je. S y tu a c ja s ta je się je d n a k groźna zarów no d la nab y w cy , ja k i zbyw cy, gdy o rgan za m ie rz a skoirzyistać z u p r a w ­ n ie n ia. S to so w n ie do § 6 u st. 3 rozp. w y k . n a d w y ż k a o bszaru m oże być p rz e ję ta z n ieruchom ości n ab y w a n ej lu b stan o w iącej ju ż w łasność nab y w cy . J e ś li p rz e jm u je się n ad w y żk ę z in n e j nieruchom ości, a n ie z n a b y w a n e j, n ie m a to żadnego u je m ­ nego s k u tk u p raw n eg o d la d ożyw otnika, gdyż obciążenie n ie ru c h o m o śc i praw em - dożyw ocia is tn ie je n a d a l, a n ab y w c a n ie m oże się zw olnić od sw ego zobow iązania n a te j p o d sta w ie, że m a ją te k jego uległ zm niejszeniu o nadw yżkę. N iem niej je d n a k w zw iązku z ty m zm niejszeniem m ogą się zrodzić u, n a b y w c y opory przeciw k o n a ­ leży tem u sp e łn ia n iu zobow iązania w zględem zbyw cy, fak ty c z n ie w ięc sk u te k może- być u je m n y .

W ra z ie p rz e ję c ia n ad w y ż k i z n ieru ch o m o ści o b ję tej um ow ą o dożyw ocie, g d y nad w y ż k ą tą będzie cała ta nieruchom ość, w ygasłoby o b ciążen ie je j p ra w e m do­ żyw ocia i p o zo stałab y tylk o osobista odpow iedzialność n ab y w cy , co znacznie po ­ gorszyłoby pozycję d ożyw otnika, zw łaszcza w te d y , k ie d y do tre śc i p ra w a dożyw o­ cia (art. 908 § 2 k.c.) n ależ y uży tk o w an ie, służebność m ie sz k an ia lu b in n a służeb­ ność osobista. P o ru sz o n e o sta tn io k o n se k w e n cje p ra w n e zm u szają do p o d ję cia p ró b y zw ężającej w y k ła d n i a rt. 161 § 1 zd. 2 k.c. w sen sie o g ran ic ze n ia m ożliw ości p rz e ­ jęcia. M ianow icie n ależ ało b y p rz y ją ć , że sa n k c ja ta , ja k o sk ie ro w a n a g łó w n ie p rz e ­ ciw ko zbyw cy, n ie p o w in n a być zastosow ana w ów czas, gdy o g ranicza w sposób isto tn y p ra w a zbyw cy. J e s t to szczególnie w aż n e dla um ow y o dożyw ocie, k tó r e j r e g la m e n ta c ja p ra w n a n acec h o w an a je s t siln ą te n d e n c ją do d alek o id ą ce j o ch ro n y d ożyw otnika. W ty c h zaś w y p ad k a ch , w k tó ry c h p rz e ję c ie n ad w y ż k i n ie n a ru sz a ło b y

N r 1 (12i) O g r a n i c z , p r z e n i e ś , w ł a s n . n i e r u c h , r o l n . p r ? y u m o w i e o d o ż y w o c i e ₂₅

p ra w dożyw otnika, n ależało b y m im o to postulow ać, aby organ* o rze k ają cy zre­ zygnow ał w ogóle z m ożliw ości p rze ję c ia , co n ie w ą tp liw ie odpow iadać b ęd z ie w skazów kom za w a rty m w § 16 in s tru k c ji n r 14 M in istra R o ln ictw a z dn ia 31 g ru d ­ n ia 1964 r. (Dz. U rz. M in. Roln. z 1965 r. N r 1, poz. 1).

IV. Je że li um ow ą o dożyw ocie objęto w szy stk ie nieru ch o m o ści ro ln e zbyw cy lu b w szy stk ie jego n ieruchom ości sta n o w iąc e jedno g ospodarstw o ro ln e w rozu m ien iu § 2 rozp. w yk., p rze n iesien ie w łasności ty c h nieruchom ości n ie p ow oduje, rzecz ja sn a , p o d ziału g o sp o d a rstw a rolnego. P rz e p isy a r t. 163 k.c. są w ów czas n ie a k tu a ln e ; Inaczej n a to m ia st p rz e d sta w ia się sp raw a, gdyby w w y n ik u um ow y o dożyw ocie m iało dojść do podziału g o sp o d a rstw a rolnego zbyw cy. W a ru n k i dopuszczalności tak ieg o p o d ziału n o rm u ją a rt. 163 i 166 k.c., k tó ry c h om ów ienie p rz e k ra c z a ło b y ra m y i cele n in ie jsz y ch rozw ażań . C hciałbym je d n a k poczynić tu je d n ą ty lk o uw agę.

O tóż jeżeli w w y n ik u um ow y m a n a s tą p ić podział g o sp o d a rstw a rolnego, to p o trz e b n a je st w y k o n a ln a decyzja w łaściw ego do sp raw ro ln y c h o rg an u ra d y n a ­ rodow ej (art. 165 k.c. i § 11 ust. 1 rozp. w yk.) stw ie rd z a ją c a , że zam ierzony podział zgodny je s t z p rzep isam i o n o rm ac h obszarow ych. N asu w a się p y ta n ie , w ja k i spo­ sób n o ta riu sz m a up ew n ić się, czy um ow a w ogóle zm ierza do podziału, a w zw iąz­ k u z ty m — czy p o trz e b n a je s t decyzja. Czy n o ta riu sz m oże p o p rze stać n a o św iad ­ czeniu stro n w y łąc za ją cy m podział, czy też pow in ien m im o to (art. 15 p r. o not.) żądać odpow iedniego dow odu. W p rze p isac h n ie m a n a to p y ta n ie w y ra ź n ie j o d ­

pow iedzi. M oim zdaniem jeżeli n o ta riu sz n ie je s t w sta n ie sp raw d zić sam d o stę p ­ n y m i m u n o rm a ln ie śro d k am i praw d ziw o ści ośw iadczenia, to pow in ien zażądać o d ­ pow iedniego za św iadczenia o rg an u w łaściw ego do w y d an ia decyzji, stw ierd zająceg o zbędność je j w y d an ia w dan ej sp raw ie.

V. Z ag a d n ien ie, czy do obciążenia n ieruchom ości ro ln ej u ży tk o w a n ie m n a rzecz zbyw cy (art. 908 § 2 k.c.) stosow ać należy ta k ie sam e o g ran iczen ia ja k do p rz e n ie ­ sienia w łasn o ści nieruchom ości ro ln e j lu b je j części, w iąże się z w y k ła d n ią a rt. 245 § 1 k.c. i ze sto su n k iem tego p rze p isu do a rt. 908 § 2 k.c.

Co do w y k ła d n i art.245 § 1 k.c., to cy to w a n a ju ż in s tru k c ja n r 14 M in. R oln. w y p o w iad a w § 11 bez żadnych zastrzeżeń pogląd, w edług któ reg o do u sta n o w ien ia u ży tk o w a n ia n ieruchom ości sto su je się odpow iednio p rzepisy o p rze n iesien iu w ła s­ ności, a za te m użytk o w n ik iem nieruchom ości ro ln ej m oże być ty lk o osoba p o sia ­ d a ją c a k w a lifik a c je do p ro w a d ze n ia g o sp o d a rstw a rolnego, a jeżeli u ży tk o w an ie dotyczy części n ieruchom ości ro ln e j — m a ją zastosow anie p rze p isy o n o rm ac h ob­ szarow ych (norm a p o d sta w o w a oraz n o rm y m inim alne). P rz ep isy in s tru k c ji n ie m a ją zapew ne c h a ra k te ru ta k zw anej w y k ła d n i a u te n ty c z n e j, n ie są u sta w ą an i rozporządzeniem w ykonaw czym , n ie w iążą w ięc w żadnym w y p a d k u sądów , k tó re m ogą zająć in n e stanow isko i n ie podzielić pow yższej w y k ła d n i. D otychczas b ra k ta k ic h w ypow iedzi S ąd u N ajw yższego, k tó re by m ożna było uznać za p o tw ie rd z e ­ n ie lu b odrzu cen ie p o g lą d u in stru k c ji. S ą w p ra w d zie w sp o m n ian e n a w stę p ie orze­ czenia dotyczące dożyw ocia spadkow ego, a le m a ją one znaczenie rac zej d la w y ­ k ła d n i a rt. 908 § 2 aniżeli a r t. 245 § 1 k.c. (treść isto tn ą ty c h orzeczeń p o d a je się n iżej pod VI).

N ie b r a k n a to m ia st n a te n te m a t głosów w p iśm ie n n ic tw ie p raw n iczy m . Je d en z n i c h 3 w istocie p o w tarz a ty lk o p ogląd in s tru k c ji bez żad n y ch uw ag. D r u g i4

s P or. S. C i c h o s z i T. S z a w l o w s k i : P ra w a rzeczo w e o g ra n iczo n e, w y d . Z rzesze­ n ie P r a w n ik ó w P o ls k ic h 1965/66, s. 16.

* P o r. S. B r e y e r : P r z e n ie sie n ie w ła sn o ści n ieru ch o m o ści, W y d a w n ictw o P ra w n icze 1966,

26 F r a n c i s z e k . B t a h u t a _{N r 1 (121)}

u w a ż a w y ja ś n ie n ia za w a rte w § 11 in s tru k c ji za „urzędow ą, w iąż ąc ą in te r p re ta c ję ”, a le w y ra ż a w ątp liw o ści co do tra fn o śc i w y ja ś n ie n ia . In n y z n o w u 5 sk ła n ia się do p o g lą d u w yłączającego ograniczenie. W olno w obec tego stw ierdzić, że pogląd r e ­ p re z e n to w a n y w in s tru k c ji budzi w dotychczasow ej lite ra tu rz e raczej z a strze­

żenia.

C hciałbym przyłączyć się do głosów d ez ap ro b u ją cy c h . Je że li chodzi o a rg u m e n t ściśle ju ry d y c z n y p rz e m a w ia ją c y za ta k im głosem , to trz e b a p rzypom nieć sfo rm u ­ ło w an ie a rt. 234 k.c. Mimo że n a k a z u je on stosow ać do o ddania te re n u p a ń s tw o ­ w ego w u ży tk o w a n ie w ieczyste odpow iednio p rze p isy o p rze n iesien iu w łasności n ie ­ ruchom ości, to je d n a k sam u sta w o d aw ca n ie u w ażał, by sfo rm u ło w an ie to o bejm o­ w ało ró w n ież o g ran iczen ia z a r t. 160 i n a s t. k.c., skoro w a rt. X X p rzepisów w prow . k.c., n o w elizu ją c u sta w ę z d n ia 14 lip c a 1961 r. o gospodarce te re n a m i w m ia sta ch i osiedlach (Dz. U. N r 32, poz. 159), p o sta n o w ił w u stę p ie 4, że do u sta n o w ien ia u ż y tk o w a n ia w ieczystego te re n u stanow iącego gospodarstw o ro ln e sto su je się p rz e ­ p isy o n o rm a c h obszarow ych i k w a lifik a c ja c h p o trze b n y ch do n a b y c ia n ie ru c h o ­ m ości ro ln e j. W ty c h w a ru n k a c h tru d n o w b rzm ien iu a rt. 245 § 1 k.c. stan o w iący m , że do u sta n o w ien ia ograniczonego p ra w a rzeczow ego sto su je się odpow iednio p rz e ­ p isy o p rz e n ie sie n iu w łasn o ści, w idzieć tre ś ć szerszą od p rzy w ią zan e j do a rt. 234 k.c. J e ś li w n o rm a c h re g u lu ją c y c h in sty tu c ję u ży tk o w a n ia b ra k takiego p rze p isu , ja k im u zupełniono a rt. 234 k.c., to w tła c z a n ie w r a m y a r t. 245 § 1 k.c. ogran iczeń w łaści­

w ych do p rz e n ie sie n ia w łasn o ści nosi zn am io n a w y k ła d n i contra legern, ch y b a że są n ie n a s u w a ją c e żadnej w ątp liw o ści p o d sta w y do p rzy p isa n ia u staw o d aw cy oczy­ w istego p rzeoczenia albo że n iesto so w an ie do u ży tk o w a n ia w sp o m n ia n y ch o g ra­ niczeń n aru sz a ło b y zasady u s tro ju i cele P o lsk ie j R zeczypospolitej L ud o w ej (art. 4 k.c.). W ty m w zględzie p o trz e b n e są nieco szersze rozw ażania.

P rz ed e w sz y stk im u w y p u k lić n ależy isto tn e dla in te resu ją ce g o n a s zag ad n ien ia ró żn ice m iędzy u ż y tk o w a n ie m w ieczystym a u ży tk o w an iem . K ażde z n ic h je st w p ra w d z ie p ra w e m rzeczow ym , a le u ży tk o w a n ie w ieczy ste zbliżone je s t bardzo do w łasności i n ie zostało zaliczone do ograniczonych p ra w rzeczow ych. U żytkow anie w ieczyste je s t w p ra w d z ie ogran iczo n e w czasie, je d n a k ż e czas jego tr w a n ia w za­ sadzie n ie m oże być k ró tsz y niż 99 la t, p rzy czym istn ie je m ożliw ość p rze d łu że n ia tego czasu (por. a rt. 236 k.c.), gdy ty m czasem u ży tk o w a n ie w y g asa n ajp ó źn ie j ze śm iercią u ży tk o w n ik a (art. 266 k.c.). P ierw sze je s t p ra w e m p rze n o śn y m (art. 237 k.c.), d ru g ie n ie z b y w a ln y m (art. 254 k.c.). J u ż w św ie tle p o d k reślo n y ch w yżej cech u ży tk o w a n ia w ieczystego p o stu la t zró w n an ia tego p ra w a pod w zględem ograniczeń z a r t. 160 i n a s t. k.c. z p ra w e m w łasności n a rz u c a ł się z o czyw istą koniecznością. P o m in ięcie bow iem ty c h ograniczeń w u ży tk o w a n iu w ieczystym p row adziłoby do ta k ieg o sam ego zagrożenia celów p o lity k i a g ra rn e j ja k n ie re sp e k to w a n ie ic h przy p rze n ie sie n iu w łasności.

W ypada dodać w ty m m iejscu , że p o ję cie ro z d ro b n ien ia g o sp o d a rstw a czy n ie ­ ru ch o m o śc i ro ln y ch w łaściw e je s t z isto ty rzeczy ty lk o p rze n ie sie n iu w łasności. Nie m a ro z d ro b n ie n ia w ju ry d y c z n y m znaczeniu tego słow a, je śli n ie n a s tę p u je żad n a zm ian a co do p o d m io tu w łasności ty c h nieruchom ości. D latego te ż ta k ż e p rz y od­ d an iu n ieru ch o m o ści ro ln y c h w u ż y tk o w a n ie w ieczyste n ie dałoby się jeszcze z sam ego p o ję cia ro z d ro b n ie n ia w y sn u ć w n io sk u o konieczności stosow ania o g ra ­ niczeń p rze w id zia n y ch d la p rze n iesien ia w łasności, skoro pod w zględem p odm ioto­ w y m w łasność p o zo staje bez zm ian. W zw iązku z ty m ro zciągnięcie o g raniczeń n a -wieczyste u ż y tk o w a n ie m u siało b y ć w y ra ź n ie w y p o w ied z ian e i ta k się też stało.

J a k ju ż w sp o m n ian o , a r t. 245 § 1 k.c., dotyczący m . in. uży tk o w an ia, n ie z a w iera

N r 1 (121) O g r a n i c z , p r z e n i e ś , w l a s n . n i e r u c h , r o l n . p r z y u m o w i e o d o t y w o c i e ₂₇

ta k ieg o ro zc iąg n ię cia w ogóle, a ty m b ard z iej w yraźnego. Czy je s t to oczyw iste p rz e ­ oczenie lu b n ied o p atrze n ie ? W y d a je się, że nie, a to z przyczyn n astęp u ją c y c h . U w y p u k lo n e w yżej różnice m iędzy u ży tk o w a n ie m w ieczystym a zw ykłym u ży tk o ­ w a n ie m p rz e m a w ia ją raczej przeciw , a n ie za koniecznością zró w n an ia u ży tk o w an ia po d w zględem o graniczeń a r t. 160 i n a s t. k.c. z p ra w e m w łasności. N iezbyw alność i — o w iele d alej idący, niż m a to m ie jsc e w w ieczystym u ży tk o w a n iu — p rz e m i­ ja ją c y c h a ra k te r p ra w a u c h y la ją konieczność u sta n o w ien ia ry g o ry sty czn y ch o g ra­ niczeń w łaściw ych p rze n iesien iu w łasności. Jeżeli za raz po w e jśc iu w życie u s ta ­ w y z d n ia 29 czerw ca 1963 r. o ograniczeniu g o sp o d arstw ro ln y c h (Dz. U. N r 28, poz. 168) n ap o ty k a m y p o stu la ty w y p o w iad a jąc e się za stosow aniem ty c h ograniczeń TÓwnież do uży tk o w an ia, a n a w e t do dzierżaw y n ieruchom ości ro ln y ch , p rz y czym te n d e n c ja ta do dzisiaj jeszcze n ie za m a rła , to źródłem je j je s t zap ew n e n ie p ra w n e , lecz ekonom iczne p ojęcie ro zd ro b n ien ia. R ozu m u je się w ty m asp ek c ie w te n sposób, że rozw ój p ro d u k c ji ro ln e j i żyw otność gosp o d arstw ro ln y ch zagrożone są x ea ln ie ró w n ież p rzy u ży tk o w a n iu w ra z ie n ie p rz estrz eg a n ia p rze sła n e k w łaściw y ch p rz e n ie sie n iu w łasności. Ja k k o lw ie k n ie da się zaprzeczyć, że u p o d sta w ograniczeń u stan o w io n y ch dla p rze n iesien ia w łasn o ści n ieruchom ości ro ln y c h leży w spom niany w zg ląd ekonom iczny, to je d n a k n ie w olno n ie dostrzegać, że w zasadzie stopień I za k re s zagrożenia celom p o lity k i a g ra rn e j je s t p rzy u ży tk o w a n iu — w p o ró w n a ­ n iu z w ieczystym użytkow aniem , a ty m b a rd z iej z w łasn o ścią — n ie p ro p o rc jo n a ln ie m niejszy. Z dru g iej stro n y trz e b a t u m ieć n a uw adze, że m iędzy uży tk o w an iem a dzierżaw ą nieruchom ości ro ln y ch w istocie rzeczy n ie m a różnicy gospodarczej (choć jed n o z nich n ależy do p ra w p odm iotow ych bezw zględnych, a d ru g ie w zg lę d ­ nych), je s t zaś chyba poza w szelk ą d y sk u sją, że do d zierżaw y nieru ch o m o ści r o l­ n y ch n ie sto su je się p rzepisów o n o rm ac h obszarow ych i k w a lifik a c ja c h p o trz e b ­ n y ch do n ab y c ia nieruchom ości ro ln ej.

W św ie tle przytoczonych ro zw ażań w y k ła d n ię a rt. 245 § 1 k.c., ja k ą s u g e ru je § 11 cy t. in s tru k c ji n r 14 n ależ y odrzucić, ja k o n ie d o sta tec zn ie uzasad n io n ą, i tra k to w a ć ją jaiko p o s tu la t de lege feren d a . P o s tu la tu tego, jeślib y n a w e t o d pow iadał on p o ­ trze b o m p o lity k i a g ra rn e j, n ie w olno realizo w ać w drodze w y k ła d n i contra legem , lecz trz e b a całą rzecz pozostaw ić do decyzji ustaw odaw czej. B yłoby ró w n ież n ie ­ w ła ś c iw e sz u k an ie oparcia w a rt. 4 k.c. dla w y k ła d n i rep re z e n to w a n e j in s tru k c ji — z ty m uzasadnieniem , że n ie sto so w an ie ograniczeń p rzy u sta n o w ien iu u ży tk o w an ia t y ł o b y połączone z u je m n y m w p ły w em n a p ro d u k c ję ro ln ą. M usiałoby być oczy­ w iste , że zagrożenie in te resó w gospodarczych je st ta k w ie lk ie ja k p rz y w łasności i w ieczystym u ży tk o w an iu , ta k ie j zaś oczyw istości, ja k to w y n ik a z p o p rz e d z a ją ­ cych w yw odów , n ie da się p rzy ją ć.

V I. P o w ra c a ją c do u ży tk o w an ia, o k tó ry m m ow a w a rt. 908 § 2 k.c., jeżeli uzna s ię pow yższe w yw ody (V) za p rze k o n y w a jąc e, to w ów czas n ie m a zag ad n ien ia p r a w ­ nego budzącego w ątp liw o ści. S p ra w a je s t ja sn a. G dyby n a w e t co do w y k ła d n i a rt. 245 § 1 k.c. m ożna było podzielić stanow isko z a ję te w § 11 cyt. in stru k c ji, to n ie d a je to p o d sta w y do sto so w an ia w sp o m n ia n y ch ograniczeń do u ży tk o w a n ia za­ strzeżonego w um ow ie dożyw ocia. W w ypow iedziach lite r a tu ry n a te m a t w y k ła d n i a r t . 908 § 2 k .c . 6 p rz e b ija je d n o m y śln y pogląd, w ed łu g którego p rzy u sta n o w ien iu

8 P or. W. Z a b a g l o : T reść d o ży w o cia w k o d e k sie cy w iln y m , N P 1966 n r 9, s. 1083; W . H a n s : D o ż y w o c ie w n o w y m k o d e k sie c y w iln y m , N p 1965 nr 14, s. 381; S. M a d a j : U m o w a o d o ż y w o c ie pod rządem k o d ek su c y w iln e g o , N P 1966 n r 4, s. 336—337; J. S. P i ą t o w - s k i : op. c it., s. 38—39; P or tak że A . S t e l m a c h o w s k i : N ie fo r m a ln y o b ró t ziem ią, PU G 1967, n r 2, s. 52—57 oiraz J. P a l i w o d a : Czas u p orząd k ow ać ż y w o tn e sp ra w y w s i, P iZ n r 16/1966.

28 F r a n c i s z e k B ł a h u t a _{N r 1 (121)}

p rzew idzianego w ty m p rze p isie u ży tk o w a n ia n ie w chodzi w ogóle w ra c h u b ę p rz e ­ strze g an ie n o rm obszarow ych. U za sad n ien ie tego p o g lą d u je s t. u poszczególnych au to ró w nieco od m ien n e, n ie o sła b ia to je d n a k w niczym ostatecznego w y n ik u , z aak cep to w an eg o ta k ż e p rze z M in isterstw o R o ln ictw a i M in isterstw o S p ra w ie ­ dliw ości 7.

J e ś li id z ie o orzecznictw o S ą d u N ajw yższego, to przypom nieć trz e b a dw a o rze­ czenia dotyczące sp a d k o b iercy (m ałżonka), k tó re m u z m ocy a rt. 232 k.c. K r. P. p rz y p a d ła część sp a d k u do dożyw otniego u ży tk o w a n ia . W p ie rw sz y m z ty c h o rze­ czeń (z d n ia 22.IX.1964 r . I I I CR 201/64 — O SN C P 1965/111/187), w y d a n y m p rz e d w ejście m w życie a r t. 908 k.c., a le ju ż pod rz ą d e m p rzepisów o g ran ic za jąc y ch p o ­ dział g o sp o d a rstw a rolnego, S ąd N ajw yższy — w zw iązku z działem sp a d k u — stw ierd ził, że je ż e li w y d zie le n ie d ożyw otnikow i (art. 232 k.c. K r. P.) g ru n tó w w n a ­ tu rz e n a ru sz a ło b y p o d sta w o w e n o rm y obszarow e, to w ów czas dopuszczalne je s t zasądzenie dożyw otnikow i stosow nej re n ty w za m ia n za użytkow anie. W d ru g im orzeczeniu (z d n ia 21.VI.1966 r. I CR 343/66 — O SN C P 1967/2/3il) S ąd N ajw yższy z a ją ł w rę c z p rz e c iw n e stan o w isk o w y ja ś n ia ją c , że w y d zie le n ie dożyw otnikow i n a p o d sta w ie a r t. 232 k.c. K r. P. części g r u n tu n a u ży tk o w a n ie n ie w y m ag a zachow a­ n ia p o d staw o w ej n o rm y obszarow ej, a p rz y z n a n ie m u w zam ian tego o d pow iedniej1 r e n ty lu b s p ła ty je s t dopuszczalne ty lk o za jego zgodą. W u za sa d n ien iu tego orze­ czenia p o w o łan y je s t m iędzy in n y m i a rty k u ł 908 § 2 k.c. z p o d k reśle n ie m , że k o d ek s cyw ilny n ie w p ro w a d z a żad n y ch ograniczeń obszarow ych, gdy chodzi o u sta n o w ien ie p rzew idzianego w ty m p rze p isie u ży tk o w a n ia .

S podziew ać się należy , że p ogląd te n , zgodny z p rze d staw io n y m w yżej sta n o ­ w iskiem w y ra żo n y m je d n o m y śln ie w lite ra tu rz e , u trzy m a się w ju d y k a tu rz e .

W ypada zaznaczyć, że w sp o m n ia n e w yżej w ypow iedzi ro zw a ż a ją zag ad n ien ie z p u n k tu w id ze n ia dopuszczalności p o d ziału (norm obszarow ych), n ie w y p o w ia d a ją się zaś co do p o sia d a n ia k w a lifik a c ji p rze z zbyw cę. N iepodobna p rzy ją ć, b y m im o n ieo b o w iązy w an ia o g raniczeń z a r t. 163 i 164 k.c. m iało obow iązyw ać o g raniczenie z a rt. 160 § 1 k.c. P oza ty m n ie m a l zaw sze zbyw ca m a k w a lifik a c je (p rz y n ajm n iej p ra k ty c z n e ), a choćby n a w e t ich d otychczas n ie p o siad ał, byłoby rzeczą n ie z ro ­ zum iałą w y m a g a n ie ich w sy tu a c ji, gdy w y zb y w a się w łasności nieru ch o m o ści, a zach o w u je ty lk o pzęść do uży tk o w an ia.

R e a su m u ją c n a le ż y stw ierd zić, że u ży tk o w a n ie p rz e w id z ia n e w a rt. 908 § 2 k .c . n ie p odlega o g ran ic ze n iu z a rt. 160 i n a st. k.c., choćby się n a w e t p rzy ję ło pogląd, w edług k tó reg o a r t. 245 § 1 k.c. n a k a z u je sto so w an ie ty c h ograniczeń ró w n ież do u ży tk o w a n ia . O d m ie n n a w y k ła d n ia a r t. 908 § 2 k.c. p rz e k re śliła b y p ra k ty c z n ie w zupełności cel tego przepisu.