PRAWO UBEZPIECZEŃ OSOBOWYCH I MAJĄTKOWYCH – WPROWADZENIE I
ZAGADNIENIA REGULACYJNE
Mgr Monika Szczotkowska
Informacje podstawowe
Art. 805 KC [Umowa ubezpieczenia]:
§ 1. Przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę.
§ 2. Świadczenie ubezpieczyciela polega w szczególności na zapłacie:
1) przy ubezpieczeniu majątkowym - określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku;
2) przy ubezpieczeniu osobowym - umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej.
§ 3. Do renty z umowy ubezpieczenia nie stosuje się przepisów kodeksu niniejszego o rencie.
§ 4. Przepisy art. 385[1]-385[3] KC (niedozwolone postanowienia umowne) stosuje się odpowiednio, jeżeli ubezpieczającym jest osoba fizyczna
zawierająca umowę związaną bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą
lub zawodową.
Art. 821 KC [Przedmiot ubezpieczenia majątkowego]:
Przedmiotem ubezpieczenia majątkowego może być każdy interes majątkowy, który nie jest sprzeczny z prawem i daje się ocenić w pieniądzu.
Art. 829 KC [Zakres przedmiotowy ubezpieczeń osobowych]:
§ 1. Ubezpieczenie osobowe może w szczególności dotyczyć:
1) przy ubezpieczeniu na życie - śmierci osoby ubezpieczonej lub dożycia przez nią oznaczonego wieku;
2) przy ubezpieczeniu następstw nieszczęśliwych wypadków - uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku.
§ 2. W umowie ubezpieczenia na życie zawartej na cudzy rachunek,
odpowiedzialność ubezpieczyciela rozpoczyna się nie wcześniej niż następnego dnia po tym, gdy ubezpieczony oświadczył stronie wskazanej w umowie, że chce skorzystać z zastrzeżenia na jego rzecz ochrony ubezpieczeniowej. Oświadczenie powinno obejmować także wysokość sumy ubezpieczenia. Zmiana umowy na niekorzyść ubezpieczonego lub osoby uprawnionej do otrzymania sumy
ubezpieczenia w razie śmierci ubezpieczonego wymaga zgody tego
ubezpieczonego.
Działalność
ubezpieczeniowa
Art. 4 UoDzUiR:
1. Przez działalność ubezpieczeniową rozumie się wykonywanie czynności ubezpieczeniowych związanych z oferowaniem i
udzielaniem ochrony na wypadek ryzyka wystąpienia skutków zdarzeń losowych.
2. Przez działalność reasekuracyjną rozumie się wykonywanie
czynności związanych z przyjmowaniem ryzyka cedowanego przez zakład ubezpieczeń lub przez zakład reasekuracji oraz dalsze
cedowanie przyjętego ryzyka, w szczególności:
1) zawieranie i wykonywanie umów reasekuracji czynnej i umów retrocesji;
2) składanie oświadczeń woli w sprawach roszczeń o odszkodowania lub inne świadczenia należne z tytułu umów, o których mowa w pkt 1;
3) ustalanie składek i prowizji należnych z tytułu umów, o których mowa w pkt 1;
4) prowadzenie kontroli przestrzegania przez cedentów warunków
umów, o których mowa w pkt 1.
Katalog czynności ubezpieczeniowych
7. Czynnościami ubezpieczeniowymi, o których mowa w ust. 1, są:
1) zawieranie umów ubezpieczenia, umów gwarancji ubezpieczeniowych lub zlecanie ich zawierania uprawnionym pośrednikom ubezpieczeniowym w rozumieniu ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o pośrednictwie
ubezpieczeniowym (Dz. U. z 2014 r. poz. 1450 oraz z 2015 r. poz. 1844), a także wykonywanie tych umów;
2) zawieranie umów reasekuracji lub zlecanie ich zawierania brokerom reasekuracyjnym w rozumieniu ustawy z dnia 22 maja 2003 r. o
pośrednictwie ubezpieczeniowym, a także wykonywanie tych umów, w zakresie cedowania ryzyka z umów ubezpieczenia lub umów gwarancji ubezpieczeniowych (reasekuracja bierna);
3) składanie oświadczeń woli w sprawach roszczeń o odszkodowania lub inne świadczenia należne z tytułu umów, o których mowa w pkt 1 i 2;
4) ustalanie składek i prowizji należnych z tytułu umów, o których mowa w pkt 1 i 2;
5) ustanawianie, w drodze czynności cywilnoprawnych, zabezpieczeń
rzeczowych lub osobistych, jeżeli są one bezpośrednio związane z
zawieraniem umów, o których mowa w pkt 1 i 2.
8. Czynnościami ubezpieczeniowymi są również:
1) ocena ryzyka w ubezpieczeniach osobowych i ubezpieczeniach majątkowych oraz w umowach gwarancji ubezpieczeniowych;
2) wypłacanie odszkodowań i innych świadczeń należnych z tytułu umów, o których mowa w ust. 7 pkt 1 i 2;
3) przejmowanie i zbywanie przedmiotów lub praw nabytych przez zakład ubezpieczeń w związku z wykonywaniem umowy ubezpieczenia lub umowy gwarancji
ubezpieczeniowej;
4) prowadzenie kontroli przestrzegania przez ubezpieczających lub ubezpieczonych, zastrzeżonych w umowie lub w ogólnych warunkach ubezpieczeń, obowiązków i zasad bezpieczeństwa odnoszących się do przedmiotów objętych ochroną ubezpieczeniową;
5) prowadzenie postępowań regresowych oraz postępowań windykacyjnych związanych z wykonywaniem:
a) umów ubezpieczenia i umów gwarancji ubezpieczeniowych,
b) umów reasekuracji w zakresie cedowania ryzyka z umów ubezpieczenia i umów gwarancji ubezpieczeniowych;
6) lokowanie środków zakładu ubezpieczeń;
7) wykonywanie innych czynności przewidzianych dla zakładu ubezpieczeń w
odrębnych ustawach.
9. Czynnościami ubezpieczeniowymi są także następujące czynności, jeżeli są wykonywane przez zakład ubezpieczeń:
1) ustalanie przyczyn i okoliczności zdarzeń losowych;
2) ustalanie wysokości szkód oraz rozmiaru odszkodowań oraz innych świadczeń należnych uprawnionym z umów ubezpieczenia lub umów gwarancji ubezpieczeniowych;
3) ustalanie wartości przedmiotu ubezpieczenia;
4) zapobieganie powstawaniu albo zmniejszenie skutków zdarzeń losowych oraz finansowanie tych działań z funduszu prewencyjnego.
10. Czynności, o których mowa w ust. 8 pkt 5 oraz ust. 9 pkt 1 i 2, a także wypłacanie odszkodowań i innych świadczeń należnych z tytułu umów, o których mowa w ust. 7 pkt 1 i 2, uważa się za czynności ubezpieczeniowe także wtedy, gdy ich wykonywania podejmuje się zakład ubezpieczeń na wniosek innego zakładu ubezpieczeń, Ubezpieczeniowego Funduszu
Gwarancyjnego, Polskiego Biura Ubezpieczycieli Komunikacyjnych lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia i umowy gwarancji
ubezpieczeniowej, także w przypadku gdy umowy te zawarte są z innym
zakładem ubezpieczeń.
Wymogi regulacyjne dla ZU
Spółka akcyjna:
- obowiązek i wyłączne prawo do używania w nazwie lub firmie wyrazów "towarzystwo ubezpieczeń", "zakład ubezpieczeń", "towarzystwo ubezpieczeń i reasekuracji", "zakład ubezpieczeń i reasekuracji",
- przepisy dotyczące ustroju tej spółki są opisane zarówno w UoDzUiR, jak i w KSH, przepisy znajdujące się w UoDzUiR stanowią lex specialis w stosunku do przepisów w KSH,
- statut zakładu ubezpieczeń i jego zmiany wymagają zatwierdzenia przez organ nadzoru (KNF),
- kapitał zakładowy krajowego zakładu ubezpieczeń nie może być niższy niż nieprzekraczalny dolny próg minimalnego wymogu kapitałowego wymaganego dla grup ubezpieczeń, o których mowa w załączniku do ustawy, w zakresie których krajowy zakład ubezpieczeń posiada
zezwolenie na wykonywanie działalności ubezpieczeniowej (od 2,5 mln EUR do 3,7 mln EUR),
- gospodarka akcjami jest o wiele bardziej rygorystyczna w stosunku do przepisów zawartych w KSH, co do zasady akcje zakładu ubezpieczeń mogą być tylko imienne,
- zarząd musi być co najmniej dwuosobowy, członków (w tym jednego będącego prezesem) powołuje się za zgodą organu nadzoru, co najmniej połowa z nich musi legitymować się
udowodnioną znajomością języka polskiego (KNF może z tego wymogu zwolnić w szczególnych wypadkach) i doświadczenia zawodowego niezbędnego do zarządzania zakładem ubezpieczeń,
- mała spółka akcyjna - KNF może uznać zakład ubezpieczeń wykonujący działalność w formie spółki akcyjnej za małą spółkę akcyjną po łącznym spełnieniu 6 przesłanek, co skutkuje
wyłączeniem obowiązywania przepisów szczególnych dot. kapitału zakładowego z UoDzUiR, w miejsce to wchodzą odpowiednie przepisy z KSH (m.in. roczna składka przypisana brutto zakładu nie przekracza równowartości w złotych 5 mln euro - art. 101 UoDzUiR);
Forma prawna prowadzenia działalności ubezpieczeniowej
Art. 6 UoDzUiR:
1. Zakład ubezpieczeń może wykonywać działalność
ubezpieczeniową wyłącznie w formie spółki akcyjnej, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych albo spółki europejskiej określonej w
rozporządzeniu Rady (WE) nr 2157/2001 z dnia 8 października 2001 r. w sprawie statutu spółki europejskiej (SE) (Dz. Urz. WE L 294 z 10.11.2001, s. 1, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 6, t. 4, s.
251).
2. Zakład reasekuracji może wykonywać działalność reasekuracyjną
wyłącznie w formie spółki akcyjnej, towarzystwa reasekuracji wzajemnej albo spółki europejskiej określonej w rozporządzeniu Rady (WE) nr
2157/2001 z dnia 8 października 2001 r. w sprawie statutu spółki europejskiej (SE).
3. Do zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji wykonujących działalność ubezpieczeniową lub reasekuracyjną w formie spółki
europejskiej przepisy ustawy dotyczące wykonywania takiej działalności w
formie spółki akcyjnej stosuje się odpowiednio, o ile ustawa nie stanowi
inaczej.
Art. 79 UoDzUiR
1. Statut krajowego zakładu ubezpieczeń i statut krajowego zakładu
reasekuracji wymagają przed zarejestrowaniem zatwierdzenia przez organ nadzoru.
2. Zmiany w statucie w zakresie:
1) siedziby lub firmy,
2) podwyższenia lub obniżenia kapitału zakładowego,
3) w przypadku:
a) zakładu ubezpieczeń - zasięgu terytorialnego lub rzeczowego zakresu działalności,
b) zakładu reasekuracji - zakresu działalności,
4) dotyczącym uprzywilejowania akcji lub uprawnień przyznanych akcjonariuszom osobiście,
5) tworzenia w ciężar kosztów funduszy, rezerw techniczno-ubezpieczeniowych dla celów rachunkowości i innych rezerw,
6) zasad reprezentacji,
7) gospodarowania majątkiem i aktywami zakładu ubezpieczeń i zakładu reasekuracji, w tym w zakresie określenia kompetencji organów zakładu ubezpieczeń i zakładu
reasekuracji,
8) funduszu organizacyjnego
- wymagają przed zarejestrowaniem zatwierdzenia przez organ nadzoru.
Art. 80 UoDzUiR:
1. Kapitał zakładowy krajowego zakładu ubezpieczeń nie może być niższy niż nieprzekraczalny dolny próg minimalnego
wymogu kapitałowego wymaganego dla grup ubezpieczeń, o których mowa w załączniku do ustawy, w zakresie których krajowy zakład ubezpieczeń posiada zezwolenie na
wykonywanie działalności ubezpieczeniowej.
2. Kapitał zakładowy krajowego zakładu reasekuracji nie może być niższy niż nieprzekraczalny dolny próg minimalnego wymogu
kapitałowego wymaganego dla tego zakładu.
3. Kapitał zakładowy jest pokrywany wkładem pieniężnym i podlega wpłaceniu w całości przed zarejestrowaniem krajowego zakładu
ubezpieczeń i krajowego zakładu reasekuracji w Krajowym Rejestrze Sądowym.
4. Wpłaty na akcje nie mogą pochodzić z nielegalnych lub
nieujawnionych źródeł oraz nie mogą mieć związku z finansowaniem
terroryzmu.
Organy zakładu ubezpieczeń
Art. 48 UoDzUiR:
1. Członkiem zarządu zakładu ubezpieczeń, członkiem zarządu zakładu reasekuracji, a w przypadku zakładu wykonującego działalność ubezpieczeniową lub reasekuracyjną w formie spółki europejskiej, w której przyjęto system monistyczny - członkiem rady administrującej, z zastrzeżeniem art. 50 ust. 4-7, może być osoba, która spełnia łącznie następujące wymagania:
1) posiada pełną zdolność do czynności prawnych;
2) posiada wyższe wykształcenie uzyskane w Rzeczypospolitej Polskiej lub uzyskane w innym państwie wykształcenie będące wykształceniem wyższym w rozumieniu właściwych przepisów tego państwa;
3) nie była skazana za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe prawomocnym wyrokiem sądu;
4) daje rękojmię prowadzenia spraw zakładu w sposób należyty.
2. Członkiem rady nadzorczej zakładu ubezpieczeń lub członkiem rady nadzorczej zakładu reasekuracji może być osoba, która spełnia łącznie wymagania, o których mowa w ust. 1 pkt 1 i 3, oraz daje rękojmię
należytego wykonywania swojej funkcji.
3. Osobą nadzorującą inną kluczową funkcję w zakładzie ubezpieczeń lub zakładzie reasekuracji może być osoba, która spełnia łącznie wymagania, o których mowa w ust. 1 pkt 1-3, oraz:
1) posiada doświadczenie zawodowe niezbędne do wykonywania nadzorowanej kluczowej funkcji;
2) daje rękojmię wykonywania zadań w sposób należyty.
4. Organ nadzoru, na wniosek zakładu ubezpieczeń lub zakładu reasekuracji, może odstąpić, w drodze decyzji, od wymogu posiadania wyższego wykształcenia w stosunku do danej osoby, uwzględniając w szczególności doświadczenie zawodowe kandydata na stanowisko osoby pełniącej kluczową funkcję.
5. Równoczesne zajmowanie przez tę samą osobę analogicznych stanowisk osób pełniących kluczowe funkcje w zakładach ubezpieczeń lub zakładach reasekuracji wykonujących działalność w zakresie ubezpieczeń, o których mowa w dziale I i dziale II załącznika do ustawy, nie może być uznane za naruszenie wymagania dotyczącego rękojmi.
W stosunku do KSH UoDzUiR wprowadza szereg ograniczeń dotyczących osoby kandydującej na stanowisko członka zarządu zakładu ubezpieczeń. W pierwszej kolejności, kandydat ten podlega zatwierdzeniu przez organ nadzoru, czy spełnia łącznie następujące kryteria:
1/ posiada pełną zdolność do czynności prawnych;
2/ posiada wyższe wykształcenie uzyskane w Rzeczypospolitej Polskiej lub uzyskane w innym państwie wykształcenie będące wykształceniem wyższym w rozumieniu właściwych
przepisów tego państwa (organ nadzoru może na wniosek zakładu ubezpieczeń zwolnić od spełnienia tego warunku przy uwzględnieniu doświadczenia zawodowego kandydata);
3/ nie była skazana za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe prawomocnym wyrokiem sądu;
4/ daje rękojmię prowadzenia spraw zakładu w sposób należyty.
Ponadto połowa członków zarządu (nie mniej niż dwóch - prezes i członek zarządu odpowiadający za zarządzanie ryzykiem) muszą ponadto:
1/ posiadać udowodnioną znajomość języka polskiego (organ nadzoru może na wniosek zakładu ubezpieczeń zwolnić od spełnienia tego warunku, jeśli nie będzie to to niezbędne ze względów nadzoru ostrożnościowego),
2/ posiadać doświadczenie zawodowe niezbędne do zarządzania zakładem ubezpieczeń.
Ponadto zakład ubezpieczeń musi poinformować organ nadzoru o każdorazowej zmianie w składzie zarządu w terminie 7 dni od dnia powzięcia uchwały o powołaniu członka zarządu.
Członek zarządu krajowego zakładu ubezpieczeniowego nie może łączyć tej funkcji z pracą w organie
zarządzającym:
1/ towarzystwa funduszy inwestycyjnych lub
zarządzającego ASI w rozumieniu ustawy o funduszach inwestycyjnych prowadzącego działalność na podstawie zezwolenia;
2/ podmiotu prowadzącego działalność maklerską w rozumieniu ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie
instrumentami finansowymi (Dz. U. z 2014 r. poz. 94, z późn. zm.) lub inną działalność w zakresie obrotu
instrumentami finansowymi w rozumieniu tej ustawy;
3/ powszechnego towarzystwa emerytalnego;
4/ banku.
Warunkiem wykonywania działalności
ubezpieczeniowej jest uzyskanie zezwolenia organu nadzoru, który musi także zatwierdzić statut krajowego zakładu ubezpieczeń przed jego zarejestrowaniem.
Kapitał zakładowy jest pokrywany wkładem
pieniężnym i podlega całkowitej wpłacie przed zarejestrowaniem w KRS (nie dotyczy małych spółek akcyjnych) lub w terminie 30 dni od dnia zarejestrowania towarzystwa w KRS (TUW).
Osobowość prawną zakład ubezpieczeń
uzyskuje z momentem wpisu do KRS.
Podstawowe cechy charakterystyczne form prawnych
Spółka akcyjna - jest to bardziej szczegółowo uregulowana wersja spółki akcyjnej z KSH.
Regulacje zawarte w UoDzUiR stanowią lex specialis w stosunku do przepisów KSH. Od "zwykłej"
spółki akcyjnej odróżniają ją głównie szerokie kompetencje organu nadzoru (KNF) do ingerencji w sprawy spółki. KNF ma decydujący głos w przypadku uchwalania i zmian w statucie spółki,
gospodarki jej akcjami oraz przy wyborze członków zarządu. Ponadto tylko ta spółka akcyjna może posługiwać się w nazwie tytułem "zakład ubezpieczeń". Bardziej rygorystycznie też potraktowano kandydatów na członków zarządu, którzy muszą spełniać szereg wymogów.
Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych - o ile spółka akcyjna będąca zakładem ubezpieczeń jest bardziej szczegółowym uregulowaniem spółki akcyjnej z łamów KSH, o tyle TUW jest instytucją uregulowaną tylko w UoDzUiR. Porównałbym je jednak do spółdzielni, ponieważ ubezpieczenia są zawierane na zasadzie wzajemności, a (o ile statut nie stanowi inaczej), członkiem TUW może być tylko osoba w nim ubezpieczona. Podlega kontroli KNF w zakresie statutu na podobnej zasadzie jak SA.
Spółka europejska - ta instytucja powstała na mocy rozporządzenia Rady WE. W gruncie rzeczy mamy tutaj do czynienia z fuzją co najmniej dwóch spółek, które mają siedziby w różnych
Państwach Członkowskich. W statucie ustalają one kraj swojej siedziby, a co za tym idzie również prawo, któremu podlegają w zakresie rejestracji i prowadzenia działalności ubezpieczeniowej.
Główną zaletą tego typu spółek jest możliwość przeniesienia siedziby w ramach UE bez konieczności wyrejestrowania jej w jednym kraju i ponownej rejestracji w drugim.
Tajemnica
ubezpieczeniowa
Obowiązek zachowania tajemnicy ma charakter
względny, ponieważ jego zakres jest ograniczony do poszczególnych umów ubezpieczenia, nie zaś (gdyby była mowa o charakterze bezwzględnym) na wszystkie aktywności zakładu ubezpieczeń. Tajemnica ubezpieczeń nie dotyczy m.in. danych zbiorczych o charakterze
statystycznym, ewidencyjnym lub danych
sprowadzonych do określonego poziomu ogólności.
Natomiast w zakresie charakteru prawnego, należy
dodać, że prawo do zachowania w tajemnicy informacji dotyczących umów ubezpieczeniowych konkretnych
klientów podlega ochronie przepisów prawa publicznego
(UoDzUiR) oraz prawa cywilnego (art. 23 i następne KC).
Wyjątki
UoDzUiR przewiduje w art. 35 aż 27 takich wyjątków, wszystkie je łączy fakt, że udostępnienie informacji nie następuje do wiadomości publicznej lecz do wiadomości uprawnionych podmiotów, lecz wyłącznie informacji
pozostających w związku lub w zakresie wykonywanych przez dany podmiot zadań. Katalog podmiotów uprawnionych do otrzymania informacji jest
enumeratywny, zamknięty. 5 przykładów podmiotów uprawnionych:
1/ sąd lub prokuratura, o ile są niezbędne w toczącym się postępowaniu;
2/ Policja, o ile są niezbędne w toczącym się postępowaniu lub na potrzeby wykonywania czynności operacyjno-rozpoznawczych na zasadach i w trybie określonym w ustawie o Policji;
3/ komornik sądowy, w związku z toczącym się postępowaniem egzekucyjnym lub zabezpieczającym;
4/ organ nadzoru, w zakresie wykonywania jego ustawowych zadań;
5/ ubezpieczający, ubezpieczony, a w przypadku zgłoszenia wystąpienia zdarzenia losowego, z którym umowa wiąże odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń - także uprawniony z umowy ubezpieczenia.
Nie dochodzi też do złamania obowiązku zachowania tajemnicy w przypadku
złożenia zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa.
Zgoda na zwolnienie z tajemnicy
Sama ustawa ubezpieczeniowa nie przewiduje wyrażenia zgody na zwolnienie z tajemnicy ubezpieczeniowej (w przeciwieństwie do prawa bankowego, gdzie takie regulacje istnieją).
Natomiast zgodnie z poglądami doktryny, niepodważalna wydaje się ochrona każdej informacji osobowej, a co za tym idzie, także swobodne udostępnianie danych przez zakład ubezpieczeń innym podmiotom za zgodą osoby, której dane dotyczą. Nawet w przypadku, gdy upoważnienie takie nie wynika bezpośrednio z przepisów UoDzUiR.
Źródeł tego uprawnienia należy się doszukiwać w instytucji dóbr osobistych, w szczególności w prawie do prywatności, które za zgodą uprawnionego uchylają bezprawność naruszenia dobra osobistego.
Do tego dochodzi jeszcze kontrowersyjne zagadnienie udostępnienia publicznie danych wynikających z umowy ubezpieczenia (do nieoznaczonego kręgu podmiotów). Biorąc jednak pod uwagę, że celem przepisów jest ochrona ubezpieczającego, podanie do publicznej wiadomości danych dotyczących jego osoby, faktu zawarcia umowy, sumy ubezpieczenia i zakresu ubezpieczenia powinno nastąpić po uzyskaniu zgody
ubezpieczającego w formie pisemnej.
