"Cheiron. Materiali e strumenti di aggiornamento storiografico, t. 1-4", a cura di Marco Cattini e Marzio A. Romani ; t. 4 a cura di Marco Bianchini, Daniela Frigo e Cesare Mozzarelli, Brescia-Parma 1983, 1984, 1985 : [recenzja]

Tygielski, Wojciech

"Cheiron. Materiali e strumenti di

aggiornamento storiografico, t. 1-4", a

cura di Marco Cattini e Marzio A.

Romani ; t. 4 a cura di Marco Bianchini,

Daniela Frigo e Cesare Mozzarelli,

Brescia-Parma 1 9 8 3 , 1 9 8 4 , 1985 :

[recenzja]

Przegląd Historyczny 77/4, 792-794

1986

Artykuł umieszczony jest w kolekcji cyfrowej bazhum.muzhp.pl,

gromadzącej zawartość polskich czasopism humanistycznych

i społecznych, tworzonej przez Muzeum Historii Polski w Warszawie

w ramach prac podejmowanych na rzecz zapewnienia otwartego,

powszechnego i trwałego dostępu do polskiego dorobku naukowego

i kulturalnego.

Artykuł został opracowany do udostępnienia w Internecie dzięki

wsparciu Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w ramach

dofinansowania działalności upowszechniającej naukę.

792

nej słow iańskiej kolonizacji z X wieku, przez późno-średniowieczną i nowożytną aż do współczesnej. To samo nazewnictwo świadczy, zdaniem Varsika, że już w XI—X II wieku zamieszkała nad górną Cisą ludność słowiańska, która należała do Słowian zachodnich a nie wschodnich, oraz że tereny naddunajskie od Preszbur- ga (Bratysławy) aż po Sopron były w w ieku XI—XII zasiedlone przez Słowian zachodnich (Słowaków).

Branislav Varsik jest badaczem bardzo sumiennym. Zebrał i w ykorzystał wszelkie możliwe źródła do swego tem atu. Interpretując je korzysta często z m e­ tody filologicznej. Metodą tą posługuje się najczęściej wówczas, gdy interesuje go przynależność narodowa ludności zamieszkującej Słowację we wczesnym śred­ niowieczu, a potem napływ ającą do niej w czasach nam bliższych. Inne problemy wiążące się z historią osadnictwa w tej książce autora nie interesują. Pozostawia je innym opracowaniom.

P raca ukazała się nakładem Słowackiej Akademii Nauk. Ma bardzo staranną oprawę graficzną. Wydawcy zadbali o streszczenia w językach obcych (rosyjski, niemiecki, angielski). Korzystanie z książki ułatw ia rejestr nazw miejscowości, ale znacznie utru d n ia brak map (w całej pracy jest tylko jedna!). P raca Varsika spotka się na pewno z ogromnym zainteresow aniem historyków badających dzieje osadnictwa w Europie środkowo-wschodniej w średniowieczu, ale czy wszystkie jego sądy zajmą trw ałe miejsce w nauce, trudno dziś jeszcze sądzić.

Adrienne Körm endy

„Cheiron”. M ateriali e strum enti di aggiornam ento storiografico. t. I: II potere di giudicare. Giustizia, pena e controllo sociale negli stati

d’antico regime, a cura di M arco C a 11 i n i e Marzio A. R o m a n i ,

Grafo edizioni, Brescia 1983, s. 227; t. II: La corte in Europa. Fedeltà,

favori, pratiche di governo, a cura di Marco C a 11 i n i e Marzio

A. R o m a n i , Grafo edizioni, Brescia 1983, s. 185; t. III: II seicento:

un secolo in chiaroscuro, a eura di Marco C a 11 i n i, Edizioni A strea,

P arm a 1984, s. 176; t. IV: Governo delia casa, governo delia città, a eura di Marco B i a n c h i n i, Daniela F r i g o e Cesare M o z z a r e l l i , Edizioni A strea, Parm a 1985, s. 148.

„Jeszcze jedno czasopismo historyczne (!)”. Od tego równow ażnika zdania za­ czynają włoscy wydawcy prezentację swego nowego periodyku — jakby czuli, iż ta inicjatyw a, przy mnogości tytułów ukazujących się obecnie we Włoszech, w y­ maga specjalnego uzasadnienia. Tym ostatnim ma być zarówno adresat, jak i fo r­ m uła w ydaw nictw a stawiającego sobie za cel prezentację w kolejnych, jednolitych tem atycznie num erach, zbiorów szkiców na tem aty będące aktualnie przedm iotem badań i dyskusji naukowych, na tem aty modne, ważne i aktualne w różnych stuleciach. Podstawowego odbiorcę stanowić zaś m ają nauczyciele szkół średnich, co bynajm niej nie skłania wydawców do nadm iernego ograniczania ap aratu nau ­ kowego, stanowi natom iast dodatkowy bodziec do szukania nieszablonowych ujęć prezentow anych zagadnień, jak i nowatorskiego form ułowania tych ostatnich.

A spekt inform acyjno-instruktażow y reprezentują zamieszczane w kolejnych n u ­ m erach inform acje i omówienia zawartości zespołów źródłowych — użytecznych przy studiow aniu zagadnień, których dotyczą publikowane szkice, omówienia n o ­ wych, znaczących prac syntetycznych (np. „The Modern World System II” Im m a­ nuela W a l l e r s t e i n a ) oraz obszerne wskazówki bibliograficzne.

Poczynaniom redaktorów pisma patronow ać ma tytułow y centaur Chejron — syn Kronosa i Filitry, nauczyciel młodego Achillesa, mędrzec i lekarz będący między innym i preceptorem Jizo n a, Asklepiosa i Apolla. Ten to znawca medycyny,

R E C E N Z JE

₇₉₃

raniony strzałą H eraklesa, nie chciał bądź nie potrafił sobie pomóc — wolał umrzeć, niż cierpieć na wieki. Los lekarza pomagającego innym, lecz nie potrafią­ cego wyleczyć siebie samego może symbolizować kondycją historyka znającego i rozumiejącego świat dzięki swym studiom, lecz nie potrafiącego znaleźć sku­ tecznego lekarstw a na problem y współczesności. Konsekwencją tej pesymistycznej konstatacji nie ma być jednak zawodowa bierność, lecz dalsze próby zrozumienia przeszłości — poprzez form ułowanie stale nowych pytań i badawczych problemów.

„Cheiron” wydaw any jest w Parm ie, a w skład redakcji wchodzą uczeni związani z uniw ersytetam i północnych i środkowych Włoch — Marco B i a n c h i n i, Marco C a 11 i n i, Daniele M o n t a n a r i , Cesare M o z z a r e l l i , Roberto N a ­

V a r г i n i, Maurizio P e g r a r i, Marzio A. R o m a n i , którzy, poza gronem stałych

współpracowników włoskich, korzystają przy redagow aniu kolejnych numerów z pomocy historyków zagranicznyah (Y. C a s t a n — F rancja, A. M ą c z a k — Pol­ ska, T. K l a n i c z a y — Węgry, P. P a r t n e r — Wielka B rytania, D. S e l l a — Stany Zjednoczone, V. V a s q u e z d e P r a d a — Hiszpania).

Na szczegółowe omówienie 28 studiów zawartych w czterech dotąd opubliko­ wanych tom ach brak tu miejsca, zmuszeni więc jesteśm y do pobieżnego przeglądu interesującej autorów tem atyki.

Tom pierwszy, zatytułow any „Władza sądzenia: sprawiedliwość, kara i kon­ trola społeczna w państw ach ancien régim e’u", otw iera interesujący a rty k u ł Ro­ berto C e l l i e g o poświęcony początkom sądownictwa na terenie m iast włoskich w wiekach X I i XII. A utor rutynow o zwraca uwagę na całkow ity do niedawna monopol historyków praw a — z reguły koncentrujących swą uwagę na form alno­ -praw nym aspekcie badanych zjawisk oraz na brak podstawowych opracowań monograficznych, a co za tym idzie i ujęć syntetycznych, dotyczących procesu pow staw ania systemów praw a karnego na terenie Włoch. W skazuje na komuny m iejskie z przełomu XI i X II wieku, jako miejsce pierwszych realizacji takich systemów, podkreślając ich zasadniczą odmienność, jeśli idzie o źródło praw a, w -stosunku do nowożytnych stru k tu r państwowych. O ile bowiem w tych ostat­ nich praw a ustanaw iał władca, o tyle w ówczesnych republikach miejskich praw o­ dawcą był jeszcze ogół obywateli (universitas civium). Analizie płynących z tego faktu konsekwencji oraz w skazaniu na różnice i analogie między systemami praw ­ nymi i odpowiednimi instytucjam i średniowiecznych komun m iejskich — głównie toskańskich i nowożytnego państw a, poświęca Celli swe dalsze rozważania. Po­ zostałe szkice pierwszego num eru dotyczą: przymusowych pielgrzymek w Holandii XIV—XV w. (Jan v a n H e r w a a r d e n ) , zwalczania przestępczości oraz różno­ rodnych elementów systemu penitencjarnego na terenie Szkocji 1500—1800 (Bruce L e n m a n, Geoffrey P a r k e r ) , Holandii 1550—1800 (Herman D i e d e r i к s, Pie­ ter S p i e r e n b u r g ) i szesnastowiecznej Anglii (James A. S h a r p e ) . O przestęp­ czości i jej zwalczaniu w stanie M assachusetts 16Θ3— 1770 pisze David F l a h e r t y , raś absolutystyczną F rancję charakteryzują pod tym względem Alfred S o m a n, Nicole C a s t a n i André Z y s b e r g.

W problem atykę drugiego num eru, poświęconego dworom europejskim , kom­ petentnie wprowadza czytelnika Alberto T e n e n t i. Na ewolucji roli dworu jako centrum adm inistracyjnego F rancji — od Franciszka I do Ludwika X III — kon­ centruje się André S t e g m a n n ; Jacqueline B o u c h e r omawia wzajemne prze­ nikanie się stru k tu r państwowych i dworskich za panowania ostatnich Walezju- szów, zaś Tibor K l a n i c z a y analizuje — na przykładzie Siedmiogrodu — a n ta ­ gonizmy między dworem a społeczeństwem w Europie środkowej. Na szczególną uwagę zasługuje w tym num erze tekst P etera P a r t n e r a om awiający stan fi­ nansów papiestwa w powiązaniu z renesansową aktywnością urbanizacyjną na terenie Rzymu (1420—1623), całkowicie zdominowaną przez inwestorów duchownych,

794

podporządkowujących swe działania centralnym założeniom propagandowym Sto­ licy Apostolskiej.

ЛУіек XVII ze swymi sprzecznościami to tem at kolejnego, trzeciego już, numeru. Przegląd — choć niestety bardzo lapidarny — dotychczasowych prób patrzenia na to stulecie kontrowersyjnego kryzysu daje Aldo D e M a d d a l e n a . Pozostali autorzy, co było do przewidzenia przy takim sform ułowaniu tem atu, poruszają zagadnienia bardzo różnorodne — od religijności (Massimo M u s s i n i) poprzez problem atyką gospodarczą (Marco B i a n c h i n i, Alberto G u e n z i, Dante В o- l o g n e s i ) i społeczną (Fabio G i u s b e r t i) aż po demografię (Carlo M arco B e 1- f a n t i, który w cennych zestawieniach tabelarycznych wykazał ówczesną stagna­ cję — z w yjątkiem Piemontu, Sabaudii i Sycylii — stanu zaludnienia większości Półwyspu Apenińskiego.

Tom czw arty — „Zarząd domu, władze m iasta”, poświęcony jest specyficznemu gatunkow i piśm iennictwa — podręcznikom rządzenia, czy też zarządzania organiz­ mami społecznymi różnej skali — od pryw atnej siedziby i skupionego w niej dworu po republiki miejskie, czy księstwa. Ponieważ bogactwo tego typu literatu ry w ydaje się być italską specjalnością, zamieszczone teksty w zasadzie nie w y k ra­ czają — w sensie geograficznym — poza półwysep, natom iast chronologicznie śledr.ą dzieje owego gatunku, określanego m ianem economica od starożytności (Carlo N a t a l i , Marco B i a n c h i n і), poprzez średniowiecze (Roberto L a m b e r ­ t i n i) i czasy nowożytne (Daniela F r i g o), aż po początki epoki przemysłowej (Adriana C h e m e 11 o).

Ukontentow ani otw artością i przystępnością form uły „Cheirona” oraz różno­ rodnością podejmowanej na jego łam ach tem atyki z niecierpliwością oczekujemy na ukazanie się następych numerów. W bieżącym roku będą to: zbiór studiów na tem at zjaw iska patronatu i klienteli w Europie nowożytnej („Padrini e clienti nell’Europa m oderna”) oraz tom poświęcony modlitwie — form ule życia w ew nętrz­ nego towarzyszącej ludzkości od czasów starożytnych po dzień dzisiejszy, analizo­ wanej w skrajnych sytuacjach kryzysu i zewnętrznego zagrożenia („Tra uomini e dei: la preghiera”). W dalszych planach parm eńskich wydawców znajduje się analiza relacji człowieka i tworzonych przez niego maszyn („Da Dedalo a oggi: per una storia degli autom i”) oraz — znowu odwiecznej — skłonności ludzi obojga płci do u p :ększania, przy pomocy kosmetyków, własnego wyglądu („La maschera del viso: la cosmesi”).

Wojciech Tygielski

Äm terhandel im Spätm ittelalter und im 16. Jahrhundert. Referatđ eines internationalen Colloquiums in Berlin vom 1. bis 3. Mai 1980.

Studien aus dem Forschungsprojektschw erpunkt „Soziale M obilität im frühm odernen Staat: B ürgertum und Ä m terw esen” am Fachbereich Geschichtswissenschaften der Freien U niversität Berlin, Band 3, wýd. Ilja M i e с k. „Einzelveröffentlidhungen der Historischen Kommission zu B erlin” t. 45, Colloquium Verlag, Berlin 1984, s. XII, 294, 6 nlb. Sprzedaż urzędów zdaje się budzić w ostatnich dekadach niemal tyle zainte­ resow ania wśród historyków, ile okazywali jej praw nicy — zwłaszcza we F rancji — w czasach H enryka IV i Ludwika X III. Podobnie też podzielone są zdania na tem at politycznych i społecznych skutków rozpowszechnienia się tego zjawiska w Europie (i zamorskich posiadłościach europejskich metropolii). Najszersza dys­

kusja rozgorzała w odniesieniu do XV—XVII w., w związku ze sporem o genezę i istotę nowożytnego państwa, jednak najciekawszym może głosem był artykuł