8 8 4 LISTY DO REDAKCJI
rycznych od X V I do p ołow y X I X w iek u “ δ, na podstaw ie k tórej przygotow ałam do druku dokument o rękojem stw ie km iecym . W zw iązku z pow yższym p ragn ę spro stować, co następuje:
1) D rukow anie odm iennych ustępów obu tekstów, jaik p ropon u je m g r Sobol, uważałam za zbędne, wychodząc z założenia, iż chodziło w tych wypadkach o od- rrrenność pisowni, nie zaś o różnice red ak cyjn e w sensie m erytorycznym , co k w a lifik o w a ło b y się do zastosowania p. 14 cytow anej „In stru k cji“ . Zgodnie natom iast z p. 13 „In stru k cji“ odm ianki tekstow e podaw ałam tylk o w w ażn iejszych wypadkach i stosownie do takiego założenia pom inęłam liczn e odm ianki typu: h ortu la n i — ortu la n i, H ieron im u s — Jeronim us i inne.
2) N iekon sekw en cje ortograficzn e pisarza typu n ih il — n ich il, km entho — o m eto — cm etho, neglien cia m — n egligen tia m i i. oraz lapsus calam i typu dom inis —
dom im is popraw iałam w edług zalecenia p. 46 „In stru k cji“ .
3) N ie je s t słuszny w niosek m gra Sobola, iż „m ożna się jed yn ie domyślać, że autorka m iała zam iar p rzyjąć za podstawę w ydaw n ictw a p rzy w ile j zaw arty w księ dze p ło ck iej“ , czemu przeczą w sposób oczyw isty odm ianki w przypisach dotyczą ce w łaśnie księgi płockiej. W yszczególn ien ie w e w stępnej części w yd a w n ictw a obu tekstów, tj. M etryk i K oron n ej oraz K s ię g i płockiej grodzkiej w ieczystej n r 5 w yjaśnia, iż trzeciego, a bliżej nie określonego tekstu, ja k sugeruje recenzent, nie brałam pod uwagę. P o d aw an ie z k olei odm ianek od obu w ym ienionych na wstępie tekstów orientuje, że żaden z nich nie, stanow ił w yłączn ej podstaw y w ydaw nictw a. W yk azan ie natom iast fo lia c ji obydw u tekstów w skazuje na stosowaną m etodę w y dawniczą p olegającą na odtw arzaniu źródła z dwu analogicznych, choć nie iden tycznych przekazów , ja k to przew id u je p. 13 „In stru k cji“ . Błąd edytorski polega tu na
brakiu kom entarza co do użytej m etody, n ie zaś na je j zastosowaniu.
4) Bardzo pożyteczne jest zw rócenie przez autora recen zji u w agi na istniejące poza ob jętym i m oją publikacją p rzek azy źródłowe, zaw arte w innych zbiorach źródeł. Jednak do czasu sporządzenia repertoriu m dla dokum entów poczynając od X I I I w ieku w szelkie tego rodzaju uzupełnienia będą m iały charakter przyp ad k o w ych znalezisk, a odpow iedzialność w tej m ierze nie m oże obarczać w ydaw ców , pom ijając oczyw iście w yd a w n ictw a przek azów źródłow ych znanych nauce.
Anna Sucheni-G rabow ska
L IS T DO R E D A K C J I
W S P R A W IE A U T E N T Y C Z N Y C H I P R Z E R O B IO N Y C H W Y D A Ń A P O K R Y F U KS. P IO T R A Ś C IE G IE N N E G O
W zw iązku z recenzją S. K i e n i e w i c z a z p ra cy C. W y c e c h a pt. „K sią d z P io tr Ściegien n y“ , zam ieszczoną w tom ie X L V z. 1 „P rzeglą d u “ proszę
o zam ieszczenie następujących uwag:
Postulat k rytyczn ego i pełnego w ydan ia tzw. „B u lli G rzegorza X V I do ludu p o l skiego“ jest najzupełniej słuszny i pokryw a się ż m oim projektem e d y c ji pism Ś c i e g i e n n e g o , k tóry ju ż kilkakrotn ie przedstaw iałem instytucjom w y daw niczym .
5 W r. 1952 p rzygotow u ją c dokum ent do druku korzystałam z p ow ielan ego m a szynopisu In s tru k c ji w ydaw niczej dla now ożytnych źródeł historycznych K om isji H istorycznej P A U (maszynopis z r. 1949), zgodnego w cytow anych punktach z p rzy toczoną w y żej In s tru k cją drukow aną (W rocław , Zakład im. Ossolińskich, 1953).
LISTY DO REDAKCJI 885
Prof. K i e n i e w i c z słusznie stwierdz'a, że ustalenie w iarygodności tekstu te j odezw y spraw ia dużo kłopotu. Chcę na tym m iejscu dorzucić garść in form acji dotyczących tej sprawy, głów n ie jako badacz, który w szystkie pełne i skrócone w ydania tego utworu m iał w ręku i najw ażniejsze z nich zestaw ił w obszernym przypisie w pracy sw ej pt. „S p raw a ks. P. Ś ciegiennego“ (W arszaw a 1948, s. 184— 185).
P ra gn ę zw rócić uw agę na dw ie kw estie:
1) na listę dotychczasow ych wydań, która w ujęciu recenzenta n ie jes't pełna, 2) na zagadnienie w iarogodn ości (przekazów dotąd opublikowanych.
W zakresie w ydań popularnych lis tę zacytow aną p rzez recenzenta n ależy uzu pełnić „L istem ks. Ś ciegiennego“ , ogłoszonym przez Z w ią zek Z agraniczny S ocjalistów Polskich w Lon d yn ie w r. 1896 1, „w yd a n iem in terp elacyjn ym “ socjalistycznej „ L a tarni“ w K ra k o w ie (1900) (na podstaw ie stenogramu w iedeńskiego parlamentu w zw iązku z in terpelacją J. D a s z y ń s k i e g o z 3 m arca 1900 r . ) a, w y d a niem w ileńskiego kom itetu S D K P iL (1906), w ydaniem ludow ym krakowskim z 1907 („Jak chłopi polscy w a lczyli o wolność?“ ), przedrukiem w dłuższych fragm en tach w J . K u c h a r z e w s k i e g o „G en ezie m aksym alizm u“ (W arszaw a 1925), bardzo skróconym przedrukiem przez M. P i s z c z k o w s k i e g o w „O broń cach chłopów w literatu rze p olsk iej“ cz. I I (K ra k ó w 1948), m ało zredukow anym przedrukiem Czesława W ycecha w „M ateriałach do d ziejó w ruchu lu dow ego“ (W ar szawa 1949). W szystkie te przekazy oparte zostały na tekście najw cześniejszym z dostępnych, tj. „G a zety R obotn iczej“ (B erlin 1893), w w oln ej adiustacji agitacyjnej Stanisława P r z y b y s z e w s k i e g o (w yd. ros. M. B e r g a , w „Zapiskach o polskich zagow oraeh i w ozstaniach“ , 1883 — zostało bardzo szybko w ycofan e z k ol portażu) bądź też na znacznie późniejszym przedruku M. M u r a w s k i e g o w „R obotn iku “ (1925, n r 162— 167). Z. B a l i c k a w sw ej pu b lik acji „B u lli“ w „Insu rekcjach“ (1929) n ie potrzebow ała się opierać ani na Przybyszew skim , ani na M urawskim , poniew aż m iała do d ysp ozycji kopię rękopiśm ienną z akt procesu p rzeciw Ściegiennem u i tow arzyszom z r. 1845.
W zw iązku z pow yższym kształtuje się kw estia autentyczności tekstu. E gzem p larze „B u lli“ b y ły kopiow ane ręcznie i kolportow ane w śród chłopów głów nie w K ielecczyźnie, a najpraw dopodobniej także w innych guberniach K rólestw a (o czym św iadczyłaby późniejsza popularność Ściegiennego w pow iatach środko w ych i północnych Kongresówki,, nie m ów iąc już o Lubelszczyźnie). Jest bardzo m ożliw e, że p rzy kopiowaniu w k rad ły się do poszczególnych egzem plarzy inter polacje, skrócenia lub przeróbki. Skoro jednak jed en z egzem plarzy został użyty w śledztw ie p rzeciw dom niem anem u autorow i jako lico sądow e {k tórego treści nie w y p iera ł się podsądny, a czk olw iek zaprzeczał swemu .autorstw u)3, skoro ten w łaś nie egzem plarz opatrzony był własnoręcznym i adnotacjam i namiestnika ks. P a - skiewicza, a naw et cara M ik ołaja I — m usim y ten w łaśnie akt arch iw aln y uważać za najbardziej bliski oryginału. Pięćdziesiąt odchyleń w p rzek azie M ariana M u ra w skiego od tekstu egzem plarza, k tóry czytano Ściegiennem u w czasie śledztwa, to nie błędy zecerskie ani p rzyp ad k ow e uchs’ibienia z pośpiechu czy niezrozum ienia
1 Z. K o r m a n o w a , M a teria ły do b ib lio g ra fii druków socjalistycznych na ziem iach p olskich w latach 1866— 1918, W arszaw a 1949, s. 168.
■ N a w ydan ie to zw rócił uw agę e x re k ieleck iej w y s ta w y pośw ięconej ks. Ście giennem u L. Z b r o ż e k w artyku le Z dziejów pew nego apokryfu, „O d ra “ 1949, nr 32 i 34.
3 P orów n a j J. S i e r a d z k i , P roces ks. Ściegiennego i 24 towarzyszy, „T w ó r czość“ 1949, nr październ., s. 84.
886 LISTY DO REDAKCJI
pewnych słów czy zw rotów . Zasadnicza m iędzy nim i różnica polega n iew ątp liw ie na różn icy przekładów .
T ek st B alick iej je s t n iew ą tp liw ie n ajbliższy B e rg o w i (k tóry bezsprzecznie ko rzystał z tego samego fascykułu arch iw aln ego — choć tego n ie pódaje) z tym, że B erg dał przekład rosyjski z egzem plarza polskiego, a B alicka polski z rosyjskiego. A n i w jednym , ani w drugim w ypadku nie jest tekst autentyczny sensu stricto, ale oba są najbardziej ze wszystkich znanych przekazów zbliżone do słownej za w artości dokumentu.
T y lk o szczególnem u fatum a rch iw ów polskich, trapionych przez zniszczenia w ojenne, przypisać n ależy fakt, że zarów no głośny a p o k ryf rew o lu cyjn y ks. Ście giennego, ja k i w ydana ostatnio w p ełn ym brzm ieniu odezw a do ludu polskiego Juliana G o s l a r a z r. 18454, dwa kapitalne źródła do d ziejó w polskiego ruchu n arodow o-w yzw oleńczego, mogą być uprzystępnione badaczom tylko w przekładach: jeden z język a rosyjskiego, drugi zaś z niem ieckiego.
W y d a je się w łaściw e w yrażen ie opinii, że na k rytyczn e w ydan ie zasługuje n ie tylko „B u lla G rzegorza X V I “ , ale i inne pisma ks. Ściegiennego, a zwłaszcza roz p raw a o przyczynach upadku Polski, po raz p ierw szy w yd ob yta n>a św iatło dzien ne na w ysta w ie kieleck iej przez podpisanego, a następnie om ówiona przez ks. M ie czysław a Ż y w c z y ń s k i e g o 5. D okum enty dotyczące Ściegiennego i listy jego nie znane dotąd — to osobna pozycja edytorska. W każdym razie postulat dotyczący wydania tzw. „B u lli“ zasługuje na rozszerzenie.
M a ria n Tyrow icz
4 S. K i e n i e w i c z , R ew olu cja 1846 r. W ro cła w 1950, s. 57— 63 i M. T y - r с w i с z, Ju lia n M a c ie j Goslar, W arszaw a 1953, s. 123—141.
s M. Ż у w c z у ń s к i, H istorioaofm Ściegiennego, „P rz e g lą d H istoryczn y“ t. X L II, 1951, s. 392 sq.
