Granice rezygnacji z poczucia podmiotowości menedżerów firm międzynarodowych

Andrzej Zygadło

Granice rezygnacji z poczucia

podmiotowości menedżerów firm

międzynarodowych

Problemy Profesjologii nr 2, 143-156

2009

U N IW ER SY TE T Z IE LO N O G Ó R SK I • PO LSK IE T O W A R Z Y S T W O P R O FE SJO L O G IC ZN E P ro b le m y P ro fesjo lo g ii 2/2009 A n d r z e j Z y g a d ł o

G RAN ICE R E Z Y G N A C JI Z PO C Z U C IA PO D M IO T O W O ŚC I

M EN ED Ż ER Ó W FIR M M IĘD Z Y N A R O D O W Y C H

Problem podmiotowości zarów no w filozofii, psychologii, socjologii, ja k i pedagogice doczekał się wielu teoretycznych opracow ań. Istnieje znaczna liczba odniesień ideologicznych i aksjolo­ gicznych w interpretowaniu pojęcia podmiotowości. Podmiotowość w wielu tych opracow a­ niach jawi się jak o zjawisko indyw idualne związane z subiektywnym jego odczuwaniem. C e­ lem artykułu powstałego w wyniku badań przeprowadzonych wśród m enedżerów pracujących w firmach m iędzynarodowych jest jednak zwrócenie uwagi na niektóre czynniki, które w pływ a­ ją na powstawanie różnego poziomu poczucia podmiotowości w środowisku pracy. Szczególną

uwagę zwrócono na czynniki związane z okresem edukacji szkolnej badanych. Różne dośw iad­ czenia z tego okresu w pływ ają na ustalanie przez badanych menedżerów swoich własnych gra­ nic rezygnacji z podm iotow ego traktow ania w środowisku pracy w globalnych firmach o cha­ rakterze korporacyjnym.

T H E L I M I T S O F R E S I G N A T I O N F R O M T H E F E E L I N G O F S U B J E C T I V I T Y A M O N G M A N A G E R S W O R K I N G F O R I N T E R N A T I O N A L F I R M S

S u m m a r y

The problem o f subjectivity in philosophy, psychology, sociology and pedagogy has been elaborated on in many theoretical studies. There are a number o f references to ideology and axi­ ology in interpretation o f subjectivity. Individual feeling o f being a subject at work appears to be more and more im portant in global w orking society. The aim o f the article based on the re­ search carried out among managers w orking for international corporations is to pay the readers’ attention to that problem and to start a discussion about individual limits o f resignations in this field. There are only some factors influencing such limits mentioned in the article. Individual experiences gathered by the m anagers during the period o f education, in the author’s opinion, may have a great importance for their professional careers The author hopes that more research carried out in the future will allow to explore and describe that extremely interesting field.

W raz ze z m ian am i tra n sfo rm a c y jn y m i z a p o c z ą tk o w a n y m i w P o lsce w latach d z ie w ię ć d z ie sią ­ tych w zro sło z a in te re s o w a n ie z ja w is k ie m z a rz ą d z a n ia w firm ach m ię d z y n a ro d o w y c h o c h a ­ rak terze g lo b aln y m . Z w ią z a n e to by ło z w y ra ź n y m i te n d en c jam i z a u w a ż a ln y m i w g o s p o d a rc e św iato w ej: c o ra z w ię k s z ą lic z b ą b e z p o śre d n ic h in w esty cji z a g ra n ic z n y c h , o g ó ln y m w zro stem a k ty w n o śc i g o sp o d a rc z e j o z a się g u g lo b a ln y m , z m ia n ą p e rsp e k ty w y z a rz ą d z a n ia od k rajo w ej do g lo b aln ej o raz in te g ra c ją p o lity c z n o -g o sp o d a rc z ą w o b ręb ie re g io n ó w i k o n ty n en tó w . Z m ia n y te w y w o ła ły p rz e o b ra ż e n ia w stru k tu rz e i celach d z ia ła n ia w ielu p o d m io tó w g o s p o ­ d arczy ch i in sty tu cji. W śród p o lsk ic h k ie ro w n ik ó w z a c z ę ła się k sz ta łto w a ć n o w a k a te g o ria

144 A N D R ZE J Z Y G A D L O

m en ed ż eró w - m e n e d ż e ro w ie m ię d z y n a ro d o w i. P o ja w iło się zatem p y tan ie, cz y i w ja k im sto p n iu p o lsk a k a d ra m e n e d ż e rsk a je s t p rz y g o to w a n a do o d k ry w a n ia i w y k o rz y sty w a n ia sz a n s pły n ący c h z p ro cesó w u m ię d z y n a ro d o w ie n ia g o sp o d a rk i. In te re s u ją c ą sz c z e g ó ln ie z e w z g lę ­ du na cele p o d e jm o w a n y c h b a d a ń , je s t k w e stia , c z y i w ja k i sp o só b e d u k a c ja re a liz o w a n a prz e z m en e d ż e ró w w o k re s ie szk o ln y m i a k a d e m ic k im w p ły w a ła i w p ły w a n a ich p o d m io to ­ w e sp o strz e g a n ie ro z w o ju w łasn ej śc ie ż k i z a w o d o w e j w firm ac h m ię d z y n a ro d o w y c h .

W p o to czn e j o c e n ie o so b y , k tó re w now ej rz e c z y w isto śc i o b ję ły sta n o w isk a k ie ro w n i­ cze s ą p o strz e g a n e ja k o „ p o d m io to w o tra k to w a n y k a p ita ł lu d zk i” . Z a o b se rw o w a ć m o ż n a j e d ­ nak, iż pod ty m i, b ard zo c z ę sto z e w n ę trz n y m i, p rz e ja w a m i p o d m io to w e g o tra k to w a n ia , k ry ją się p ew n e z ja w is k a w p ły w a ją c e n a o b n iż e n ie o so b iste g o p o c z u c ia p o d m io to w o śc i. W ro z ­ m o w ach , p o d ję ty c h d la p o trz e b b ad ań , m oi ro z m ó w c y w ie lo k ro tn ie p rz y z n a w a li, iż ś w ia d o ­ m ie d o k o n u ją re z y g n a c ji z p e w n y ch asp e k tó w in d y w id u a ln e g o p o c z u c ia p o d m io to w o śc i. P rzy czy n y d o k o n y w a n ia ta k ic h red u k cji o raz ich g ra n ic e b y w a ją ró żn o ro d n e.

Isto tą p o d m io to w e g o c h a ra k te ru istn ien ia c z ło w ie k a je s t sa m o św ia d o m o ś ć , p o jm o w a n a ja k o św ia d o m e p rz e ż y w a n ie zd a rz e ń w ła sn e g o ży cia , sp o so b u u sto su n k o w a n ia się d o n ich , re fle k sja na sw ój te m a t, n a te m a t celu i sen su sw o je g o ży cia . C z ło w ie k , p rz e ż y w a ją c św iat, nad aje m u sz e re g w ła sn y c h s u b ie k ty w n y c h z n a czeń , in d y w id u aln y ch sen só w . Z n a c z e n ia n ad aw an e p rz e z p o d m io t s ą fu n d a m e n ta ln ą k a te g o r ią p o d e jśc ia n arra c y jn e g o . Je d n o s tk a w b ieg u sw e g o ż y c ia n ie u s ta n n ie s e le k c jo n u je , p o rz ą d k u je , p o ró w n u je i in teg ru je n a b y w a n e d o św ia d c z e n ia . D o k o n u je w ten sp o só b ich in terp re tacji n ad ają c im o k re ślo n e z n aczen ia. W p ro cesie z m ian d o k o n u ją c y c h się w św ie c ie z e w n ę trz n y m c zło w ie k p rz y jm u je ró ż n e p u n k ­ ty w id z e n ia p o d o b n y c h z ja w is k , tym sam y m z m ie n ia się w a g a i z n a c z e n ie je g o o so b isty c h d o św ia d c z e ń . D z ie je się to w p ro c e s ie w a rto ś c io w a n ia , k tó reg o e fek tem je s t w y tw o rz e n ie sy stem u z n a c z e ń o so b isty c h . W a rto śc io w a n ia o b e jm u ją nie ty lk o n a p o tk a n e w ży c iu d o ­ św ia d c z e n ia , ale ta k ż e z a c h o d z ą c e m ię d z y nim i relacje. S y stem z n aczeń o so b isty c h je s t d y ­ n am iczn ą, c ią g le z m ie n ia ją c ą się c ało ścią. Z m ia n y te z a c h o d z ą pod w p ły w em p rz e ż y w a n y c h d o św ia d c z e ń i in te n c jo n a ln e j a k ty w n o śc i p o d m io tu (O b u c h o w sk i, 20 0 0 ).

P roblem p o d m io to w o śc i z a ró w n o w filo z o fii, p sy c h o lo g ii, so c jo lo g ii, ja k i p e d a g o g ic e d o c z e k a ł się w ie lu te o re ty c z n y c h o p ra c o w a ń . Istn ieje z n a c z n a liczb a o d n ie sie ń id e o lo g ic z ­ nych i a k sjo lo g ic z n y c h w in te rp re to w a n iu p o ję c ia p o d m io to w o śc i. Z a sa d n ic z a je d n a k tru d ­ ność w y n ik a 'z fak tu , iż z a ró w n o w ję z y k u p o to c z n y m , w ję z y k u filo z o fic z n y m , e ty c z n y m , ja k i w ję z y k a c h sp e c y fic z n y c h d la w ielu d y sc y p lin n a u k o w y c h istn ieje c a ły sz e re g p o k re w n y c h p o jęć, któ re w z a je m n ie n a sie b ie z a c h o d z ą , k rz y ż u ją się. S ą to p o ję c ia sp ra w stw a , a u to n o m ii, o d p o w ie d z ia ln o śc i, w o ln o śc i, to ż s a m o śc i, e m a n c y p a c ji. B y cie p o d m io tem o z n a c z a ć m o że w o ln o ść, to ż s a m o ść , sa m o św ia d o m o ś ć , o s o b o w ą in teg raln o ść, sa m o re a liz a c ję , au to n o m ię , o d p o w ie d z ia ln o ść - czy b ard ziej k o n k re tn ie i p ro z a ic z n ie , ja k to o k re ś la D. B ańka, w y w ie ra ­ nie w p ły w u n a o to c z e n ie , d o k o n y w a n ie w y b o ró w , a ta k ż e p o d e jm o w a n ie d e c y z ji, s p ra w o w a ­ nie k o n tro li, itp. (B a ń k a , 1992). P ew ien p ro b lem w u stalen iu g ra n ic d e fin ic y jn y c h o m a w ia n e ­ go p ro b lem u stan o w i ta k ż e ró ż n o ro d n o ść tra k to w a n ia te g o p o jęcia w ró żn y ch n au k ach . R az je s t on o tra k to w a n e ja k o id eał sp o łe c z n y , dru g i ra z ja k o z a ło ż e n ie o n to lo g ic z n e , k ied y in d ziej ja k o w arto ść s p o łe c z n a i w re sz c ie ja k o p o ję c ie te o re ty c z n e (C ic h o c k i, 2 0 0 3 ).

Z ak res z a g a d n ie ń m ie sz c z ą c y c h się w g ra n icach p o jęcia „ p o d m io to w o ść ” je s t b ard zo szero k i. P ie rw o tn e p o ję c ia p o d m io to w o śc i z o sta ły stw o rz o n e w o b rę b ie filo zo fii i w d alszy m

G ranice rezygnacji z p o c zu c ia podm iotow ości. 145 ciąg u o d w o ła n ia do „ filo z o fic z n y c h k o rz e n i” p o ję c ia s ą b ard zo isto tn y m p u n k tem o d n ie s ie n ia w ięk szo ści teo rii p sy c h o lo g ic z n y c h , p e d a g o g ic z n y c h i so c jo lo g ic z n y c h (A d a m ie c , 1992, C i­ ch o ck i, 2 0 0 3 ).

P rz y g o to w a n ie m ło d y c h ludzi d o w y k o n y w a n ia p racy zaw o d o w ej n a b ie ra sz c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia w d z isie jsz e j sy tu a c ji s p o łe c z n o - g o sp o d a rc z e j w y n ik a ją c e j z o g ó ln o św ia to w y c h p ro cesó w te c h n o lo g ic z n y c h i g lo b a liz a c y jn y c h . B adani m e n e d ż e ro w ie b ęd ą c y w ie lo k ro tn ie w sw o ich firm ac h d e c y d e n ta m i w p ro c e sa c h re k ru ta c ji no w y ch p ra c o w n ik ó w w sw o ich w y ­ p o w ied zia ch z w ra c a ją u w a g ę na fakt, że w sy tu acji p rz y sp ie sz o n e g o ro z w o ju n au k o w o - te c h n ic z n e g o p ro c e só w p ro d u k c y jn o - u słu g o w y c h , w a ż n ie jsz e n iż u m ie ję tn o śc i śc iśle w y n i­ k ające z z a w o d u , s ta ją się ce c h y tak ie ja k : u m ie ję tn o ść p racy w z esp o le, u m ie ję tn o ść d o s to so w a n ia się do z m ia n , o d p o w ie d z ia ln o ść , u m ie ję tn o ść o rg an izacji p racy w łasnej i zesp o łu . B ad an i je d n o z n a c z n ie w s k a z u ją o k re s szkoły, p rz e d e w sz y stk im śre d n ie j, ja k o czas, w któ ry m ta k ie c e c h y i u m ie ję tn o śc i p o w in n y by ć k ształto w an e. Z d o św ia d c z e ń sw o ich ja k o ro d zicó w i o b se rw a to ró w zm ian w p ro c e s ie k sz ta łc e n ia dzieci i m ło d z ie ż y w y c ią g a ją w n io sk i, iż ten p o stu lat n ie je s t ta k ż e o b e c n ie w ła śc iw ie re a liz o w a n y w p o lsk ich sz k o ła c h . W a rto śc ią sz c z e g ó ln ie p ro m o w a n ą p rz e z sty le z a rz ą d z a n ia p rzy jęte w firm ac h m ię d z y n a ro d o w y c h , a p o d k re ś la n ą przez b ad an y ch ja k o w y ra z ich p o d m io to w y c h relacji w m ie jsc u pracy, je s t d u ż a sa m o d z ie ln o ść w re a liz o w a n iu o b o w ią z k ó w w y n ik a ją c y c h z z a jm o w a n e g o stan o w isk a. O c z y w iśc ie tak ro z u m ia n a re a liz a c ja o b o w ią z k ó w m usi p rzy n o sić o k re ś lo n e e fe k ty zb ież n e z zap la n o w a n y m i w stra te g ia c h p rz y ję ty c h p rz e z firm y n a p o z io m ie k ra jo w y m , reg io n aln y m o raz g lo b a ln y m . P o trz e b a k sz ta łc e n ia cech ta k ic h ja k : sa m o d z ie ln o ść i u m ie ję tn o ść p o d e jm o w a n ia d ecy zji i p o n o sz e n ia z a nie o d p o w ie d z ia ln o śc i o raz p rz ek o n an ie, że sz k o ła je s t śro d o w isk ie m p o w o ła n y m do ich tw o rz e n ia i ro z w ija n ia z n a jd u ją o d z w ie rc ie d le n ie w w y p o w ie d z ia c h b a d a n y c h . Isto tn y m fak tem , w y n ik a ją c y m z w y p o w ie d z i b ad an y ch , je s t to, iż sz c z e g ó ln ie w w iek u d o ra sta n ia , m ło d z ie ż o c z e k u je z e stro n y n a u c z y c ie li w sp a rc ia i w iary w sw o je siły. T o w sp a rc ie p o w in n o p rz e ja w ia ć się p o z y ty w n ą o c e n ą i z a u fa n ie m , p o c h w a łą o raz w y rażan iem w ia ry w siłę i m o ż liw o śc i m ło d y ch ludzi. M ło d z ie ż o c z e k u je p o zy ty w n ej m o ty w acji d o p o k o n y w a n ia tru d n y c h zad ań i p rz e c iw n o śc i. N ie ste ty b ad an i m e n e d ż e ro w ie , b ęd ąc u czn ia m i sz k ó ł śred n ich ta k ie w sp a rc ie ze stro n y n au czy cieli o trz y m y w a li rzadko. C zęście j p o ja w ia ły się p rz e ja w y m o ty w o w a n ia n e g aty w n eg o , k tó re w o k re s ie d o ra s ta n ia m o g ą o d n ie ś ć sk u tek p rz e c iw n y d o z a k ła d a n e g o . P o tw ie rd z e n ie tej sy tu acji m o ż e m y z n ale źć w literatu rze p rz e d m io tu (R a c h a lsk a , 2 0 0 0 , W o łk , 2 0 0 0 ). W . R a c h a lsk a p o d k reśla, że w e w sp ó łczesn ej sz k o le w y n ik a ją c e z ro zw o ju nauki ro z ra sta n ie się treści n a u c z a n ia za w ie ra ją c e „ ty lk o n ie z b ę d n e ” , c h o c ia ż n ie je d n o k ro tn ie szy b k o d e z a k tu a liz u ją c e się in fo rm ac je i w y n ik a ją c y z teg o n a c isk na e n c y k lo p e d y c z n ą w ie d z ę u czn ió w p rz y sło n iły ja k ż e w ażn e zab ieg i w y c h o w a w c z e . Z. W o łk p rz y ta c z a ją c w y n ik i w ła sn y c h b adań d o ty c z ą c y c h ś ro d o w isk a z ie lo n o g ó rsk ic h p ra c o d a w c ó w , stw ie rd z a , że c e c h y p o ż ą d a n e g o p rz e z p ra c o d a w c ę p ra c o w n ik a nie w ią ż ą się w z a sa d z ie z p rz y g o to w a n ie m za w o d o w y m , lecz raczej z je g o c ech am i o so b o w y m i. D o n a jb a rd z ie j o c z e k iw a n y c h przez p ra c o b io rc ó w cech p ra c o w n ik a n a le ż ą m .in.: w y so k a sp ra w n o ść in te le k tu a ln a , o tw a rto ść na św ia t i innych ludzi, u m iejętn o ść n a w ią z y w a n ia k o n ta k tó w sp o łe c z n y c h , w y trw a ło ś ć w d ą ż e n iu , u m ie ję tn o ść w sp ó łd z ia ła n ia , k o m u n ik a ty w n o ść , k re a ty w n o ś ć , o d p o rn o ś ć n a stres, k o n se k w e n c ja i w y trw a ło ś ć w d z ia ła n iu . W o b ec p o w y ż sz e g o a u to r stw ie rd z a , że „ p o p rz e z w ła śc iw ie re a liz o w a n ą e d u k a c ję o g ó ln o k s z ta łc ą c ą sp rz y ja ją c ą ro z w o jo w i w łasn ej in w en cji, p o p rz e z p ie lę g n o w a n ie

146 A N D R ZE J Z Y G A D Ł O

inw encji, p o p rz e z p ie lę g n o w a n ie in d y w id u aln ej o ry g in a ln o śc i je d n o s tk i m o ż n a d o sk o n a le p rzy g o to w ać j ą do o d n ie s ie n ia su k cesu z a w o d o w e g o . W y n ik a z teg o to, że p rz y g o to w a n ie do p racy z a w o d o w e j w ią ż e się p rz e d e w sz y stk im z w y s o k ą k u ltu rą p racy z a w ie ra ją c ą się w in­ d y w id u a ln y c h c e c h a c h p ra c o w n ik a (k a n d y d a ta d o p racy ) w śró d k tó ry ch s z c z e g ó ln ie w a ż n a je s t m o b iln o ść, n ie s ta n d a rd o w o ść m y śle n ia o ra z d o jrz a ło ść sp o łe c z n a (z e s p o ło w o ść , k o m u n i­

k acja sp o łeczn a, u c z e stn ic tw o w z a rz ą d z a n y m sy s te m ie - n ie z a le ż n ie od po zy cji w ty m u k ła ­ d zie). Z atem w y c h o w a n ie re a liz o w a n e w sz k o le nie m o że nie u w z g lę d n ia ć z a d a n ia k sz ta łto ­ w an ia w ied zy o p racy , ry n k u p racy i p ra w id ło w o ś c ia c h nim i rząd zący ch . T o z kolei w ią ż e się z k sz tałto w an iem m e n ta ln o śc i a k ty w n e g o p o sz u k iw a c z a d la sieb ie n a jle p sz e g o m ie js c a pracy. W tej a k ty w n o śc i nie m o ż e z a b ra k n ą ć w łasn ej z g o d y je d n o s tk i n a d o sk o n a le n ie , a n ie k ie d y na reed u k ację, n a p o sz u k iw a n ie p racy , n a c ią g łe p o d d a w a n ie się w e ry fik a c ji, na k re a ty w n o ś ć z a w o d o w ą ” (W o łk , 2 0 0 0 ).

N a tle w ielu w sp ó ln y c h cech , p rz e ż y ć i z a c h o w a ń c h a ra k te ry z u ją c y c h b a d a n y c h m e n e ­ d żeró w firm m ię d z y n a ro d o w y c h m o ż n a w y ró ż n ić je d n a k p e w n e o b sz a ry w k tó ry ch p rz y jm u ją oni różne p o sta w y lub c h a ra k te ry z u ją się o d m ie n n y m sp o so b em p rz e ż y w a n ia p o ja w ia ją c y c h się w p rzeb ieg u k a rie ry z a w o d o w e j sy tu a c ji. M o ż e m y tu taj m ó w ić o p rz y jm o w a n iu p rz e z b a ­ dan y ch ró żn y ch d ró g re a liz a c ji w łasn ej a k ty w n o śc i z aw o d o w ej

Do p ierw szej g ru p y n a le ż ą o s o b y , d la k tó r y c h b a r d z o is to tn y b y ł i j e s t ich w ła s n y w p ły w n a p o d e jm o w a n ą a k ty w n o ś ć i z w ią z a n e z n ią d e c y z je . Z a ró w n o te d o ty c z ą c e re a li­ zacji szc z e g ó ło w y c h za d a ń ja k i te, k tó re n a k re ś la ją o g ó ln e cele in sty tu cji, p rz e d s ię b io rstw a lub sp o łe c z n o śc i, w k tó ry c h bad an i a k tu a ln ie d z ia ła ją . W sw o ich w y p o w ie d z ia c h p o d k re ś la ją s w o ją sp ra w c z ą ro lę w tw o rz e n iu p o w o d z e n ia g ru p y . Istotnym d la ty ch o só b by ło w y ra ź n e (p rz e ja w ia ją c e się w p e łn io n y c h fu n k c ja c h ) p rz e w o d n ic tw o w z esp o le, z a ró w n o sz k o ln y m , ja k i p o z a sz k o ln y m . W o k re s ie e d u k a c y jn y m d o b ro w o ln ie i z o g ro m n y m z a a n g a ż o w a n ie m pełnili n a jw a ż n ie jsz e ro le w ze sp o ła c h k la so w y c h i p o z a sz k o ln y c h i to d a w a ło im p o c z u c ie sa m o realizacji i sp e łn ie n ia . Isto tn y m c z y n n ik ie m w y ró ż n ia ją c y m tę g ru p ę o só b je s t o d c z u w a ­ nie p o trzeb y d e c y d u ją c e g o w p ły w u na c e le p o d e jm o w a n e i re a liz o w a n e p rz e z z e sp o ły , w k tó ­ rych fu n k cjo n u ją. W o k re s ie sz k o ln y m bad an i re la c jo n u ją , iż ta k ż e w te d y o d c z u w a li s iln ą p o trzeb ę d e c y d o w a n ia o p o d e jm o w a n iu i rea liz a c ji p rz e z z e sp ó ł ró ż n o ro d n y c h z a d a ń , w p ły ­ w ali na p rz e b ie g i o rg a n iz a c ję im p re z k la so w y c h i w y cieczek . N a w e t d y sc y p lin y sp o rtu u p ra ­ w ian e p rzez o so b y z tej g ru p y ś w ia d c z ą o ich d e te rm in a c ji w sp e łn ia n iu sw o ich in d y w id u a l­ nych celó w p o p rz e z u c z e stn ic tw o w d z ia ła n ia c h zesp o łu (k o la rstw o in d y w id u a ln e , le k k o a tle ­ ty k a, ten is, szach y ). W o k re s ie p racy z a w o d o w e j w firm ie m ię d z y n a ro d o w e j isto tn y m c z y n n i­ kiem w p ły w ający m na p o c z u c ie p o d m io to w o śc i tych o só b je s t stw o rz e n ie im m o ż liw o śc i z n aczn eg o w p ły w u n a sz c z e g ó ło w e c e le re a liz o w a n e w k ie ro w a n y c h p rz e z nich ze sp o ła c h . D aje to b a d a n y m ta k ż e p o c z u c ie w p ły w u n a o g ó ln e cele u sta la n e d la k o rp o racji m ię d z y n a ro ­ d o w ej, z a ró w n o na p o z io m ie re g io n a ln y m , ja k i g lo b a ln y m . T a k a p o staw a, c h a ra k te ry z u ją c a bad an y ch je s z c z e w o k re s ie sz k o ln y m , w p ły n ę ła p ra w d o p o d o b n ie na ich w y b ó r firm y m ię ­ d z y n aro d o w ej o o k re ślo n y m p o c h o d z e n iu k u ltu ro w y m ja k o m ie js c a pracy. B ad an e o so b y n a ­ leżące do tej g ru p y p ra c u ją g łó w n ie w firm ach p o c h o d z e n ia a m e ry k a ń sk ie g o lub s k a n d y n a w ­ skiego.

D ru g ą g ru p ę s ta n o w ią o s o b y p r z y j m u j ą c e ro lę p o d p o r z ą d k o w a n e g o m e n e d ż e r a p r o ­ fe s jo n a lis ty . B adani n a le ż ą c y do tej g ru p y p o d k re śla li sw ój n iew ielk i w p ły w na d e c y z je ,

G ranice re zyg n a cji z p o czu cia podm iotow ości. 147 sz c z e g ó ln ie o zn a c z e n iu stra te g ic z n y m , p o d e jm o w a n e w firm ach k o rp o ra c y jn y c h , d la których pracu ją. N isk i p o zio m teg o w p ły w u lub je g o b rak ro zm ó w cy o d b ie r a ją ja k o n a tu ra ln ą c ech ę k o rp o racji m ię d z y n a ro d o w y c h . C z y n n ik ten nie p rz e s z k a d z a im w o d c z u w a n iu w łasnej p o d ­ m io to w o śc i, a w rę c z je s t p rz e ż y w a n y ja k o o k o lic z n o ść sp rz y ja ją c a tem u p o c zu ciu . W sp o ­ m n ie n ia d o ty c z ą c e w ła sn e g o fu n k c jo n o w a n ia w o k re s ie szk o ln y m i p rz e ż y ć z ty m zw ią z a n y c h cech u je w y so k i p o zio m o d c z u w a n ia p o trz e b y w sp ó łp ra c y w g ru p ie i sa m o re a liz a c ji p o p rz e z z a d a n ia sta w ia n e p rz e z o rg a n iz a c je (sz k o ła , h a rc e rstw o , klu b sp o rto w y ). R ole p e łn io n e w z e ­ sp o łach isto tn y ch d la b a d a n y c h w o k re s ie e d u k a c ji szk o ln ej z w ią z a n e by ły nie z p ełn io n y m i fu n k cjam i, a le z re alizo w an y m i z a d a n ia m i. Is to tn ą w tej d z ia ła ln o śc i b y ła w s p ó łp ra c a z e sp o ­ ło w a o raz ch ęć o sią g n ię c ia s a m o z a d o w o le n ia p o p rz e z su k c e s z e sp o łu . Z a ję c ia p o z a sz k o ln e p re fe ro w a n e p rz e z b a d a n y c h b y ły z w ią z a n e z d z ia ła ln o ś c ią w g ru p ie. P rzy k ład em takiej d z ia ­ ła ln o śc i je s t h arcerstw o . U c z e stn ic tw o w ż y c iu d ru ż y n y lub z astęp u h a rc e rsk ie g o w y m a g a p o d p o rz ą d k o w a n ia p rz e z w sz y stk ic h c z ło n k ó w sw o ich w łasn y ch ce ló w z a d an io m w y k o n y ­ w an y m p rz e z g ru p ę. O g ó ln e , stra te g ic z n e cele całej o rg an izacji s ą u stalan e b e z ud ziału sz e re ­ g o w y ch c z ło n k ó w i p rz e k a z y w a n e w p o staci c o ro c z n y c h alertó w , m isji, czy ak cji. D y scy p lin y sp o rtu u p ra w ia n e w d z ie c iń stw ie i m ło d o ści p rz e z m en ed ż eró w n ale ż ą c y c h do tej g ru p y ta k ż e p o leg ały p rzed e w sz y stk im na w sp ó łp ra c y ze sp o ło w e j. B adani u p raw iali g ry zesp o ło w e : sia t­ kó w k ę, k o sz y k ó w k ę , p iłk ę n o ż n ą o ra z w io śla rstw o . W ty ch d y sc y p lin a c h c e le stra te g ic z n e u sta la ją tre n e rz y z e sp o łó w lub d z ia ła c z e k lu b ó w , a p o szczeg ó ln i z a w o d n ic y w y k o n u ją sw o je zad a n ia b ęd ąc o d p o w ie d z ia ln y m i z a o k re ś lo n ą czę ść ak ty w n o ści całe g o z e sp o łu . T a k a p o sta ­ w a c h a ra k te ry z u ją c a b a d a n y c h w o k re s ie nauki szk o ln ej m iała, w ich p rz e ż y w a n iu w p ły w na w y b ó r firm y m ię d z y n a ro d o w e j o p o c h o d z e n iu sz w a jc a rsk o - n ie m ie c k im , a u stria c k im lub ja p o ń s k im ja k o sw o jeg o m ie js c a pracy.

J e d n o s tk a w p ro c e sie k re o w a n ia w łasn ej k a rie ry z a w o d o w ej, p rz y p isu ją c w ró żn y ch sy ­ tu acjach ró ż n ą w a rto ść p ełn io n y m rolom d o k o n u je rezy g n acji z je d n y c h d z iałań na rzecz d ru ­ g ich. D ecy zje d o ty c z ą c e in d y w id u a ln e j k a rie ry z aw o d o w ej i d o k o n y w a n e w ich re z u ltacie w y b o ry , a w ięc i re z y g n a c je , co w y n ik a z p rz e p ro w a d z o n y c h bad ań , s ą w o c e n ie sam y ch b a ­ d an y ch w a ż n y m i d e c y z ja m i. Jak w y k a z u ją liczni au to rz y (m .in . A ro n so n , W ilso n , A kert, C z a p iń sk i, N o sa l, K o ziele ck i) p ro c e s d e c y z y jn y n ie k o ń czy się w ra z z ak tem w y b o ru o k re ś lo ­ n eg o w arian tu p o stę p o w a n ia . Jeśli je d n o s tk a d o k o n u je, w sw o jej o cen ie , w a ż n y c h d ecy zji to d o św ia d c z a d y so n a n s u p o d e c y z y jn e g o . Jest to stan p rzy k reg o n ap ięc ia, k tó re p o b u d z a j e d ­ n o stk ę do je g o u su n ię c ia (A ro n so n , W ilso n , A k ert 1994). Jeśli je d n o s tk a po p o d jęciu d ecy zji u św ia d a m ia so b ie re z y g n a c je ja k ic h d o k o n a ła w zw ią z k u z o k re ślo n y m w y b o re m n astęp u je p ró b a p o ra d z e n ia so b ie z p o ja w ia ją c y m się d y so n a n se m .

O d p o w ie d z i na p o sta w io n e w to k u ro z m o w y p y ta n ia d o d a tk o w e d o ty c z ą c e ró żn y ch asp e k tó w ich fu n k c jo n o w a n ia , z k tó ry ch z re z y g n o w a lib y w sy tu acji p o ja w ie n ia się p ro p o zy cji aw an su lub z m ia n y m ie js c a p ra c y p o z w o liły na p o d ję c ie p ró b y p o d z ia łu b ad an y ch na k ilk a gru p . P o d staw o w e k ry te riu m te g o p o d ziału sta n o w ił sp o só b ra d z e n ia so b ie z k o n flik tem o b e c n y m w w ięk szo ści b io g rafii d o ty c z ą c y c h in d y w id u aln y ch k a rie r z a w o d o w y c h . Z a w ie ra się o n o w staw ian y m co d z ie się ć lat P o lak o m p rzez C en tru m B ad an ia O p in ii S p o łeczn e j p y ta­ niu: „ C o stan o w i o b e c n ie tre ść P a n i(a ) ż y c ia ? N ie z m ie n n ie (b a d a n ia b y ły p rz e p ro w a d z a n e trz y k ro tn ie (w latach 1988, 1998 i w ro k u 2 0 0 8 ) w ię k sz o ść P o lak ó w d e k la ru je , iż n a jw a ż n ie j­ sze d la nich s ą sp ra w y ro d z in n e - z d ro w ie w ła sn e i b lisk ich , sz c z ę śc ie ro d z in n e , sp o k o jn e

148 AN D R ZE J Z Y G A D Ł O

ży cie (w 2 0 0 8 roku 6 9 % re s p o n d e n tó w p o d a ło tę o d p o w ie d ź ). N a d ru g im m ie jsc u , ta k ja k w p o p rzed n ich latach , z n a la z ła się p ra c a i a sp ira c je z w ią z a n e z ży ciem z a w o d o w y m sta n o ­ w iąc g łó w n ą tre ść c o d z ie n n e g o ż y c ia d la co d ru g ie g o P o lak a.

In teresu jąco p rz e d s ta w ia się w ty m k o n te k ś c ie część te g o b a d a n ia d o ty c z ą c a o p in ii re­ sp o n d en tó w na te m a t n a jw a ż n ie jsz y c h treści ż y c ia p refe ro w a n y c h p rz e z ich zn a jo m y c h . O k a ­ zało. się, że 7 1 % b a d a n y c h w sk a z a ło p ra c ę ja k o a sp e k t co d zie n n ej a k ty w n o śc i, n a k tó ry p o ­ św ię c a ją n ajw ięc ej cz a su ich z n a jo m i, a ży cie ro d z in n e u m ie jsc o w ili n a drugiej p o z y c ji (5 2 % b ad an y ch ). P rz y to c z o n e w y n ik i u k a z u ją isto tn o ść i c z ę sto tliw o ść w y s tę p o w a n ia d y le m a tó w d o ty czą cy ch w sp ó łw y stę p o w a n ia ról p ra c o w n ik a i c z ło n k a ro d z in y i d e c y z ji p o d e jm o w a n y c h w zw iązk u z ich p e łn ien iem .

P ie rw s z ą w y o d rę b n io n ą z g ru p y b ad an y ch m e n e d ż e ró w k a te g o rię s ta n o w ią o so b y m a ­ ją c e poczu cie, ż e r o d z i n a s ta n o w i z n a c z n ie w a ż n ie js z y a s p e k t ich ż y c ia n iż p r a c a z a w o ­ d o w a . Do g ru p y tej z a k w a lifik o w a łe m trz y z b ad a n y c h o sób. Ich w s p ó ln ą c e c h ą je s t p o d o b n y w iek (p rz e d z ia ł 4 0 -4 3 lata). W b rew p o to c z n y m o p in io m o k re s ży cia, w któ ry m s ą bad an i stw a rz a w ie le sy tu a c ji m o g ący c h w y w o ła ć k o n flik ty n a p ła sz c z y ź n ie p ra c a - ro d z in a . P od- o k res trw a ją c y od w ie k u 31 do 44 lat S u p e r o k re ś lił ja k o c zas u z y sk iw a n ia sta b iliz a c ji w p ra ­ cy zaw o d o w ej. Z a ry so w u je się w te d y w z ó r k a rie ry i je d n o s tk a p o d e jm u je d z ia ła n ia re a liz u ją ­ ce ten w zór. Z arazem sy tu a c ja ro d z in n a w y m a g a n ie je d n o k ro tn ie z w ię k sz o n e g o z a a n g a ż o w a ­ nia (m .in.: dziec i w w iek u sz k o ln y m , sy tu a c je m ie sz k a n io w e ). F irm y m ię d z y n a ro d o w e s tw a ­ rz a ją d la sw o ich p ra c o w n ik ó w d u ż e m o ż liw o śc i a w an su . N ie m a l k a ż d a ta k a p ro p o z y c ja m i­ m o, że n iesie z e s o b ą w p e rsp e k ty w ie o sią g n ię c ie sta b iliz a c ji, w y m a g a w p o c z ą tk o w y m o k re ­ sie z w ię k sz o n e g o z a a n g a ż o w a n ia . N ie je s t to ty lk o z w ię k sz o n a ilość czasu p o św ię c o n e g o n a pracę, ale n ie je d n o k ro tn ie ta k ż e k o n ie c z n o ść p rz e n ie sie n ia się do innego k raju . Jed n y m z e lem en tó w p o lity k i m ię d z y n a ro d o w y c h k o rp o ra c ji z a tru d n ia ją c y c h m e n e d ż e ró w z ró żn y ch krajó w je s t tw o rz e n ie g łęb sz y c h relacji p o m ię d z y firm ą a p ra c o w n ik a m i. O so b y w y je ż d ż a ją c e zag ran icę m ie sz k a ją w w y n a jm o w a n y c h p rz e z firm ę d o m ach lub m ie sz k a n ia c h , j e ż d ż ą s łu ż ­ bo w y m i sa m o c h o d a m i, sp o ty k a ją się to w a rz y s k o w sw o im g ro n ie. N a w e t a k ty w n o ść p o z a z a - w o d o w a (sp o rt, h o b b y , ro z ry w k a ) je s t o rg a n iz o w a n a p rz e z firm ę. E fek te m ta k ie g o d z ia ła n ia m a być, z p u n k tu w id z e n ia firm y , m o c n ie js z e ta k ż e e m o c jo n a ln e , z a a n g a ż o w a n ie p ra c o w n ik a w sp raw y słu ż b o w e . K ażd y z b a d a n y c h z a k w a lifik o w a n y c h do tej g ru p y m e n e d ż e ró w o trz y ­ m ał w tra k c ie ro z w o ju sw o jej k a rie ry z a w o d o w e j in te re su ją c ą p ro p o z y c ję aw a n su . C zasam i były to p ro p o z y c je n ie s p o d z ie w a n e , n a stąp iło w ię c z w ię k sz e n ie a tra k c y jn o śc i p o p rz e z w y w o ­ ła n ie efektu z a sk o c z e n ia . C z a sa m i p ro p o z y c je w y n ik a ły z lo g iczn eg o u k ład u sy tu acji c z y p ro ­ c esó w n a stę p u ją c y c h w k o rp o racji. W sp ó ln y m i ce c h a m i p ro cesu d e c y z y jn e g o w sz y stk ic h trzech b ad an y ch o só b by ło p rz e p ro w a d z e n ie a n a liz y p rz e d d e c y z y jn e j w ra z z in n y m i c z ło n ­ kam i n ajb liższej ro d zin y . B y ły to d łu g ie d y sk u s je , z a się g a n ie op in ii innych o só b (n a p rzy k ład c z ło n k ó w ro d zin k o leg ó w , k tó rzy j u ż d o k o n ali ta k ic h w y b o ró w ), a n a w e t k ró tk ie w y ja z d y do d o c e lo w e g o m ie js c a a b y p rz y jrz e ć się sy tu acji „ n a m ie js c u ” . Z g o d n ie z z a ło ż e n ia m i beck e- row skiej ek o n o m ic z n e j teorii zac h o w a ń lu d zk ich b ad an i m e n e d ż e ro w ie d o k o n y w a li w n ik li­ w ych a n a liz z e sta w ia ją c ze s o b ą z a le ty i w a d y p ro p o n o w a n y c h p o su n ięć. W szy scy bad an i n ależ ący do tej g ru p y w w y n ik u p o d jętej d e c y z ji zre z y g n o w a li z p rz e d sta w io n y c h im p ro p o ­ zycji aw an su z w ią z a n e g o z d łu ż sz y m w y ja z d e m z a g ran iczn y m .

G ranice rezygnacji z po czu cia podm iotow ości.. 149 O d m ie n n e je d n a k , a za ra z e m in teresu jące z b ad aw czeg o p u n k tu w id z e n ia by ły sp o so b y p o ra d z e n ia so b ie z d y so n a n se m p o d e c y z y jn y m p o jaw iający m się w w y n ik u d o k o n a n e j re z y ­ gn acji. W k a rie rz e je d n e g o z b a d a n y c h m e n e d ż e ró w p ro p o z y c je w y ja z d u z a g ra n ic z n e g o n a k ilk a lat p o łą c z o n e z a w an sem w ra m a c h k o rp o ra c ji p o ja w ia ją się sto su n k o w o c zęsto . Je s t o n . w ięc w ie lo k ro tn ie z m u s z o n y do p o d e jm o w a n ia p o d o b n y ch d e c y z ji. P ro p o z y c je w y ja z d u w y ­ n ik a ją z g lo b aln ej p o lity k i k ad ro w ej k o rp o racji (m .in . a n g a ż o w a n ie m e n e d ż e ró w z E u ro p y Ś ro d k o w ej i W sch o d n iej do d z ia ła ń w E u ro p ie Z a c h o d n iej). S p e c ja ln e słu ż b y H R d z ia ła ją c e w k o rp o racji p rz y g lą d a ją się n ie k tó ry m p ra c o w n ik o m i k ied y p o ja w ia się o d p o w ie d n ie d la nich sta n o w isk o zo staje z ło ż o n a p ro p o z y c ja . E lem en tem sp rzy jają cy m p o c z u c iu p o d m io to w o ­ ści b ad a n e g o , w je g o o p in ii, je s t to , że n e g a ty w n e o d p o w ied zi n a sk ła d a n e p ro p o z y c je n ie w y w o łu ją n e g a ty w n y c h k o n se k w e n c ji ze stro n y k o rp o racji. K ażd a n o w a p ro p o z y c ja n iesie ze sobą, o p ró c z sta n d a rd o w y c h za le t (w y ż sz a p e n sja o raz w y ż sz a p o z y c ja w ram ach k o rp o ra c ji) ja k iś no w y e le m e n t a tra k c y jn y d la w y b ra n e g o m en ed ż era. O sta tn io o d rz u c o n a p rz e z b ad an eg o p ro p o z y c ja d o ty c z y ła k raju , k tó ry ja w ił się d la niego ja k o „ w y m a rz o n e m ie js c e do p ra c y ” . B adany, stając w o b ec w ła sn e g o , w e w n ę trz n e g o d y so n a n su po p o d ję c iu d e c y z ji, w sw o ich w y p o w ie d z ia c h z w ra c a w ię k s z ą u w a g ę n a złe stro n y ro z w a ż a n e g o n ie d a w n o w y ja z d u . Jak o te c h n ik ę ro z w ią z a n ia p o ja w ia ją c e g o się d y so n a n s u p o d e cy zy jn eg o w y b ra ł o p isy w a n e w lite ra ­ tu rz e (m .in .: A ro n so n , W ilso n , A k ert, 1997) „ z n ie k sz ta łc e n ie ” o b razu z a ró w n o w y b ra n y c h , ja k i o d rzu co n y ch a ltern aty w . B ad an y sta ra się z lik w id o w a ć o d c z u w a n y d y sk o m fo rt p rz e z p o d w y ż sz e n ie a tra k c y jn o śc i w y b ran ej alte rn a ty w y , czyli d o k o n an ej re z y g n acji z w y ja z d u i aw an su . E lem en tem isto tn y m w śró d w y m ie n io n y c h a rg u m e n tó w je s t p rz y s z ło ść dziec i i n ie ­ k o rzy stn y , w o c e n ie b a d a n e g o , w p ły w w y ja z d u n a ich d a ls z ą ed u k ację. D o d atk o w y m e le m e n ­ tem p o m ag ający m z re d u k o w a ć o d c z u w a n y d y so n a n s je s t o c e n a w ła sn e j, a k tu a ln e j sy tu acji zaró w n o m aterialn ej, ja k i z a w o d o w e j ja k o b ard zo k o rzy stn ej (c ie k a w a praca, sto su n k o w o w y so k ie zaro b k i, n o w y d o m ). W o c e n ie b a d a n e g o c z y n n ik i te w p ły n ę ły n a p o d ję c ie , w sp ó ln ie z ro d z in ą d ecy zji o re z y g n a c ji z w y jazd u .

D rugi z b ad an y ch ta k ż e d o k o n a ł rezy g n acji p ro p o n o w an ej p ra c y z a g ra n ic ą . S p o so b em p o ra d z e n ia so b ie z d y so n a n se m p o d e c y z y jn y m je s t o d su n ię c ie o d p o w ie d z ia ln o śc i z a p o d jęty w y b ó r i p rz e n ie sie n ie je j n a in n ą o so b ę - w ty m p rzy p ad k u żonę. B a d a n y d o d aje, że w y z w a ­ n ia z w ią z a n e z a w an sem , n o w e o b o w ią z k i i p o d ję c ie w ięk szej o d p o w ie d z ia ln o śc i w ram ach ak ty w n o ści z aw o d o w ej n ie sta n o w iły a rg u m e n tu p rz y c z y n ia ją c e g o się do p o d jętej rezy g n acji z w y jazd u . W p ro st p rz e c iw n ie , w p ły w a ły n a p o d w y ż sz e n ie a trak cy jn o ści o trz y m a n e j oferty . D ecyzja, w o d czu ciu b a d a n e g o , m im o że z w ią z a n a b y ła z je g o k a rie rą z a w o d o w ą nie d o ty c z y ­ ła ty lk o sfery z a w o d o w e j je g o a k ty w n o śc i. D o k o n an ie w y b o ru z w ią z a n e b y ło z k o n ie c z n o ś c ią o p o w ie d z e n ia się po stro n ie ro d zin y . A k c e p ta c ja arg u m e n tó w ż o n y b y ła te g o w y razem . W je g o ro z u m ie n iu w sp ó ln e p o d ję c ie d ecy zji o b ra z u je je g o in d y w id u a ln ie p rz e ż y w a n ą g ra n i­ cę rezy g n acji d o k o n y w a n y c h na p ła s z c z y ź n ie ro d z in a - d o m . O p o w ie d z e n ie się z a w ięk szy m z a a n g a ż o w a n ie m się po stro n ie sp raw w y n ik a ją c y c h z p e łn ie n ia roli c z ło n k a ro d z in y n ie sie z a so b ą isto tn ie o d c z u w a ln e re z y g n a c je w sfe rz e ak ty w n o śc i p ra c o w n ik a . B ad an y św ia d o m ie rezy g n u je z p ew n y ch d ziałań w sfe rz e zaw o d o w ej m ając św ia d o m o ść , ż e m o g ły b y o n e w p rzeży w an iu je g o ż o n y m ieć n ie k o rz y stn y w p ły w n a sy tu a c ję ro d zin n ą. O d c z u w a , co w y ­ raźn ie z a z n a c z a w sw o jej w y p o w ie d z i, d y sk o m fo rt sp o w o d o w a n y p o d ję tą d e c y z ją . Ś w ia d c z y to , ja k tw ie rd z i A ro n so n , o in d y w id u a ln y m p rze k o n a n iu o w ażn o ści d o k o n a n y c h w y b o ró w .

150 AN DR ZE J Z Y G A D Ł O

Im d e c y z ja je s t w a ż n ie js z a w o d c z u c iu d e c y d e n ta , ty m w ię k sz y p rz e ż y w a n y po je j p o d ję c iu d y so n an s p o d e c y z y jn y (A ro n so n , W ilso n , A k ert, 1997).

W k arierze trz e c ie g o m e n e d ż e ra , p o d o b n ie ja k u p o zo sta ły c h d w ó ch , p ro p o n o w a n y aw an s i d łu żej trw a ją c y w y ja z d , w je g o o c e n ie , m o g ły być s z a n s ą o sią g n ię c ia sta b iliz a c ji z a ­ w o d o w ej na w y ż sz y m p o z io m ie . B ad an y z re z y g n o w a ł je d n a k z teg o k ie ru ją c się a n a liz ą z y ­ sków i strat, k tó re p o n io s ła b y w w y n ik u tej d ecy zji je g o ro d zin a. Istotnym c z y n n ik ie m d e c y ­ d u jący m o p o d ję c iu w ażn ej d e c y z ji była, w je g o o d c z u c iu , sy tu a c ja ro d zin n a. Z m ia n a m ie js c a p racy w ią z a ła b y się z d u ży m i u tru d n ie n ia m i d la ro d z in y , której c z ło n k o w ie w ło ży li sp o ro w y siłk u w stw o rz e n ie d o g o d n y c h w a ru n k ó w fu n k c jo n o w a n ia w o b e c n y m m ie jsc u z a m ie s z k a ­ n ia (a tra k c y jn y d o m , g ro n o p rz y ja c ió ł i b lisk ich , p lan y e d u k a c y jn e d ziec i, p ra c a żo n y ). G ra n i­ ce rezy g n acji p o sta w io n e p rz e z b a d a n e g o w ram ach d ecy zji d o ty c z ą c y c h je g o k a rie ry z a w o ­ d ow ej u n ie m o ż liw ia ją te ż je g o w y ja z d z a m ie sz k a n ie z d a la od ro d zin y . T a sy tu acja, p o d o b n ie ja k u p o zo sta ły c h b a d a n y c h , nie ty lk o rodzi d y sk o m fo rt, ale ta k ż e u św ia d a m ia c o ra z c z ę s ts z ą k o n iecz n o ść p o d e jm o w a n ia p o d o b n y c h d e c y z ji. F irm y, w k tó ry ch p ra c u ją b ad an i o ra z sta n o ­ w isk a p rzez nich z a jm o w a n e im p lik u ją w ię k sz e n iż u in nych, m o ż liw o śc i m ig racy jn e.

P o staw a re p re z e n to w a n a p rz e z b ad an y ch w tej g ru p ie , w ich o d c zu ciu , z w ią z a n a je s t ściśle z d o św ia d c z e n ia m i ze b ra n y m i w to k u ro zw o ju ich in d y w id u aln ej k a rie ry z a w o d o w e j. P rzy k ład em teg o m o że być w y p o w ie d ź je d n e g o z m e n e d ż e ró w , k tó ry w sp o m in a ją c p o czątk i sw o jej k ariery z a w o d o w e j p rz y z n a je , że d o k o n y w a ł sto su n k o w o c zęsto re z y g n acji ze sp raw ro d zin n y ch na rz e c z o b o w ią z k ó w z a w o d o w y c h . In te re su ją c a je s t je g o in te rp re ta c ja tej s y tu ­ acji. T w ie rd z i o n, że w o w y m c z a sie n a w e t n ie z a s ta n a w ia ł się nad ty m , że m ó g łb y n ie d o k o ­ nać tych re zy g n acji. T a k ie d e c y z je b y ły n a tu ra ln e na p o c z ą tk u ro zw o ju k ariery z a w o d o w e j. Z je g o a k tu a ln e j p e rs p e k ty w y p o d ję c ie w ó w c z a s p rz e c iw n y c h d ecy zji (z m ia n a o rg a n iz a c ji p racy na k o rz y ść ż y c ia ro d z in n e g o ) być m o że nie sp o w o d o w a ły b y żad n y c h n e g a ty w n y c h re ­ akcji ze stro n y p ra c o d a w c ó w . T a k a a n a liz a je s t n ie w ą tp liw ie arg u m e n te m p o tw ie rd z a ją c y m h ip o tezy w y su w a n e p rz e z w ie lu a u to ró w (m .in . D an ieck i, K o rzen io w sk i, Z ie liń sk i, C z e re p a - n ia k -W a lc z a k , C ic h o c k i), tw ie rd z ą c y c h , iż su b ie k ty w n e p o c z u c ie p o d m io to w o śc i, a w ięc i z w ią z a n e z p o d e jm o w a n y m i d e c y z ja m i re z y g n a c je , s ą w e w n ę trz n y m i, z m ie n ia ją c y m i się w cza sie in d y w id u a ln y m i sc h e m a ta m i każdej je d n o s tk i. T o , ja k i sc h e m a t realizacji w ła sn y c h ról p rz y jm u je je d n o s tk a z a le ż y , ja k to w y k a z a ł S u p er, od w ielu c z y n n ik ó w , ale w o s ta te c z n o ­ ści je s t s u w e re n n ą in d y w id u a ln ą d e c y z ją je d n o s tk i.

D ru g ą w y o d rę b n io n ą w w y n ik u a n a liz y , g ru p ę s ta n o w ią o s o b y m a ją c e p o c z u c ie z a ­ w a r te g o k o m p r o m is u p o m ię d z y s p r a w a m i z a w o d o w y m i i r o d z in n y m i. D o tej g ru p y z a ­ k w alifik o w ałem c z te ry b a d a n e o so b y . W sz y stk ie o n e z n a jd u ją się w g ru p ie w iek o w ej p o m ię ­ d zy 30 a 35 ro k iem ży cia . W ed łu g S u p e ra o so b y te s ą na sty k u p o m ię d z y o k re se m pró b , a o k resem sta b iliz a c ji. Is to tn ą c e c h ą o k resu p ró b je s t d o k o n y w a n ie w ielu z m ian w k arierze z aw o d o w ej aż do m o m e n tu o k re ś le n ia w łasn ej p o zy cji z aw o d o w ej lub u sta le n ia b rak u p re fe ­ rencji do w y k o n y w a n ia o k re ś lo n e g o ty p u pracy. Z a n a liz y z e b ra n y c h w y p o w ie d z i w y n ik a , ze badani w tej g ru p ie ta k ie d e c y z je j u ż p o d jęli. W szy scy to k u ro zw o ju sw o jej k a rie ry z a w o d o ­ w ej d o k o n ali sto su n k o w o d u ż o zm ian d o ty c z ą c y c h sta n o w isk , firm czy branż, w k tó ry ch ro z ­ w ija ją s w o ją a k ty w n o ść . A k tu a ln e d z ia ła n ia w a sp e k c ie k ariery zaw o d o w e j d o ty c z ą raczej u sta b iliz o w a n ia sy tu acji w y n ik a ją c y c h z k o n ie c z n o śc i je d n o c z e s n e g o p e łn ie n ia w ielu ról. W ro zw o ju k ariery z a w o d o w e j ty ch o só b m ija w ięc lub z n a c z n ie traci na in te n sy w n o śc i o k res

G ranice re zyg n a cji z p o czu cia podm iotow ości. 151 zm ian c h a ra k te ry sty c z n y d la p rz e ło m u fazy p o sz u k iw a ń i fazy z a ję c ia p o zy cji. W ży ciu poza- zaw o d o w y m p o ja w iła się sieć o b o w ią z k ó w i relacji, któ re n io s ą z a s o b ą k o n ie c z n o ść z a a n g a ­ żo w an ia. Ż y cie z a w o d o w e , m im o o sią g n ię c ia pew nej sta b iliz a c ji ciąg le a b so rb u je d u ż ą część czasu i w y siłk ó w . Z a c z y n a d o c h o d z ić do k o n flik tó w na styku a k ty w n o śc i w y n ik a ją c y c h z p ełn io n y ch ról p ra c o w n ik a i c z ło n k a ro d zin y . P o w ię k sz a ją c e się ro d zin y , z a m ie sz k a n ie w no w y ch d o m a c h lub m ie sz k a n ia c h , g ro n o p rz y ja c ió ł i z n a jo m y ch s ta n o w ią o b sz a ry ż y c ia b a d a n y c h , w y m a g a ją c e p o św ię c e n ia o k re ś lo n e j, co ra z w ięk szej ilości uw agi i c zasu . N ie je d ­ n o k ro tn ie o c z e k iw a n ia w sp ó łm a łż o n k ó w i dziec i d o ty c z ą c e czasu sp ę d z a n e g o z nim i z a c z y n a ­ j ą się zw ię k sz a ć . Istn ie ją c a s y tu a c ja p o w o d u je , z e badani p o d e jm u ją p ró b y stw o rz e n ia k o m ­ p ro m isu m ająceg o na c e lu u ło ż e n ie w z a je m n y c h relacji p o m ięd zy d w ie m a o m aw ian y m i p łaszczy zn am i sw o jej a k ty w n o śc i ( p r a c ą i ro d zin ą). K ry teriu m z a k w a lifik o w a n ia o só b d o tej g ru p y sta n o w iło w y ra ż o n e p rz e z n ich p o c z u c ie stw o rz e n ia , ja k to o k re ś lił je d e n z b ad an y ch „ p e w n e g o sta b iln e g o u k ład u p o m ię d z y ro d z in ą i pracą, w k tó ry m w sz y sc y s ą z a d o w o le n i” .

P rzy k ład em , k tó ry m o ż e z ilu stro w a ć ta k ie p o d e jśc ie m o g ą b y ć treści z a w a rte w w y p o ­ w ied zia ch je d n e g o z b a d a n y c h . Jeg o p ra c a z a w o d o w a w y m a g a c z ę ste g o p rz e m ie s z c z a n ia się p o m ię d z y o d leg ły m i m ie js c o w o śc ia m i w P o lsce (jed n o biuro fu n k c jo n u je w G liw ic a c h , d ru ­ g ie w W arszaw ie a dom w Z ielo n ej G ó rz e ) B ad an y p racu je w firm ie m ię d z y n a ro d o w e j o c e ­ ch ach g lo b aln ej k o rp o racji. W iąż e się to w ię c ta k ż e z k o n ie c z n o śc ią c z ęsty ch w y ja z d ó w z a ­ g ra n ic z n y c h . W to k u ro zw o ju sw o jej k ariery zaw o d o w ej d o k o n y w a ł on isto tn y ch zm ian. W je g o o d c zu ciu były to n ie je d n o k ro tn ie z m ia n y p o d y k to w a n e nie ty lk o c h ę c ią ro z w o ju k a ­ riery z a w o d o w e j, ale ta k ż e k o n ie c z n o ś c ią p o łą c z e n ia p ełn io n y ch przez sie b ie ról p ra c o w n ik a i c z ło n k a ro d zin y . W ią z a ło się to n a p rzy k ład z d o k o n a n ie m rezy g n acji z w y k o n y w a n e j a tra k ­ cy jn ej p racy d lateg o , że, w o d c z u c iu b a d a n e g o , n a k ła d a n e na n ieg o p rz e z b e z p o śre d n ie g o p rz e ło ż o n e g o o b o w iązk i i sp o só b ich e g z e k w o w a n ia k o lid o w a ły z m o ż liw o śc ią u c z e stn ic tw a w życiu ro d zin y . P o sta w a sz e fa in g e ru ją c e g o w sp ra w y ro d z in n e b a d a n e g o m e n e d ż e ra p rz y ­ c z y n iła się do p o d ję c ia istotnej d ecy zji o z m ia n ie m ie jsc a pracy. B ad an y sw o je p o stę p o w a n ie w tym c zasie u w aża z a je d e n z p rz e ja w ó w k sz ta łtu ją c e g o się k o m p ro m isu p o m ię d z y w y p e ł­ n ian iem sw o ich p o d sta w o w y c h ról.

W aru n k iem p o ja w ie n ia się p o c z u c ia w ła śc iw e g o p o łą c z e n ia w y k o n y w a n ia ról p ra c o w ­ n ik a i c z ło n k a ro d z in y je s t d o k o n a n ie d z iałań m ający ch na celu u sp ra w n ie n ie w łasn ej a k ty w ­ ności w ty ch d w ó ch p o d sta w o w y c h o b sz a ra c h . W o rg an izacji sw o jeg o ży cia , z a ró w n o z a w o ­ d o w eg o , ja k i ro d z in n e g o , b a d a n y d o k o n a ł szereg u „ z a b ie g ó w ” z m ie rz a ją c y c h do o sią g n ię c ia o c z e k iw a n e g o stanu. S u b ie k ty w n e p o c z u c ie o sią g n ię te g o k o m p ro m isu p o m ię d z y sp raw am i ro d zin n y m i a z a w o d o w y m i w z m a c n ia n e je s t p rz e z b ad an eg o p rz e n ie sie n ie m w sp ó łu c z e s tn ic ­ tw a w p o d e jm o w a n y c h d ec y z ja c h na b lisk ich (n a żonę). In te rp re to w a n ie tak iej sy tu acji ja k o w sp ó ln y ch d e cy zji p o z w a la na o s ła b ie n ie w e w n ę trz n e g o d y so n a n su p o d e c y z y jn e g o . W szelk ie ew e n tu a ln e o d stę p stw a od zasad u sta la n y c h w ram ach za w a rte g o k o m p ro m isu na rz e c z p racy z aw o d o w ej m o g ą być w te d y in te rp re to w a n e ja k o k o n iecz n o ść w y n ik a ją c a ze w sp ó ln ie u sta lo ­ nego p o zio m u ży cia i b e z p ie c z e ń stw a rodziny.

O sią g a n y p rzez m e n e d ż e ró w k o m p ro m is w p ełn ien iu ról ro d z in n y c h i z a w o d o w y c h z b u d o w a n y je s t w m yśl e k o n o m ic z n e j teo rii z ach o w ań lu d zk ich na b azie n ie je d n o k ro tn ie w n ik liw ej a n a liz y e w e n tu a ln y c h z y sk ó w i strat. D ziała n ia w y n ik a ją c e z teg o p ro cesu p o z w a ­ lają na stw o rz e n ie sy ste m u u sp ra w ie d liw ie ń i w y jaśn ień d o ty c z ą c y c h d o k o n y w a n y c h rezy ­

152 A N D R ZE J Z Y G A D Ł O

g n acji w ra m ach p e łn io n y c h ról. Jeśli s y tu a c ja z a w o d o w a w y m a g a p o z o sta w a n ia d łu żej w pracy, to m e n e d ż e r re k o m p e n su je to na p rzy k ład m o ż liw o śc ią o d w ie z ie n ia d z ie c k a do lek a­ rza w d o w o ln y m c z a sie w g o d z in a c h p racy lub p ro p o n u je a trak cje w postaci na p rzy k ład w y ­ ja z d u z a g ra n ic z n e g o „ n a k o sz t firm y ” . M ię d z y n a ro d o w e k o rp o ra c je z a p e w n ia ją sw o im k lu ­ czo w y m p ra c o w n ik o m p e w n ą „ p o m o c ” w ro z w ią z y w a n iu ew e n tu a ln y c h k o n flik tó w p o ja w ia ­ ją c y c h się n a sty k u p e łn ie n ia d w ó ch p o d sta w o w y c h ról. F irm y g w a ra n tu ją n ie je d n o k ro tn ie b ard zo k o sz to w n e p a k ie ty z d ro w o tn e d la c a ły c h ro d zin sw o ich p ra c o w n ik ó w . P ak iety te o b e jm u ją d a rm o w ą o p ie k ę z d ro w o tn ą n a b a rd z o w y so k im p o z io m ie o ra z ro z b u d o w a n y sy s­ tem u b ezp ie czeń z d ro w o tn y c h . O rg a n iz o w a n e s ą ta k ż e , w zo rem k rajó w m ają c y c h w ty m o b ­ szarze w ię k sz e d o św ia d c z e n ie , ro d z in n e sp o tk a n ia , p ik n ik i, z a w o d y sp o rto w e. S tw o rz e n ie p ew n eg o ro d z a ju w ię z ó w e m o c jo n a ln y c h p o m ię d z y firm ą a ro d z in ą m e n e d ż e ra z n o si lub o g ra n ic z a sk u tk i sy tu a c ji k o n flik to w y c h w m o m e n c ie p o d e jm o w a n ia p rz e z p ra c o w n ik a z n a c z n ie jsz y c h re z y g n a c ji z a k ty w n o śc i w ż y c iu ro d zin n y m n a rz e c z czasu p o św ię c o n e g o na p racę z aw o d o w ą.

T rz e c ią g ru p ę w y o d rę b n io n ą w w y n ik u a n a liz y w y p o w ie d z i b ad an y ch m e n e d ż e ró w sta n o w ią o s o b y , k tó r e d e k l a r u j ą w ię k s z e z a a n g a ż o w a n ie w s p r a w y z a w o d o w e n iż w in n e s f e r y sw o je g o ż y c ia . D o g ru p y tej z a k w a lifik o w a n y c h zo sta ło c z w o ro b a d a n y c h (d w ie k o b ie ­ ty i d w óch m ę ż c z y z n ). S ą to o so b y w w ie k u 2 5 -3 0 lat. O k res, w którym się z n a jd u ją , w p ro ­ p o n o w an y ch p rz e z ró żn y ch a u to ró w k la sy fik a c ja c h e ta p ó w p rzeb ieg u k a rie ry z a w o d o w e j c e ­ ch u je się p o d e jm o w a n ie m w ielu p ró b i starań z m ie rz a ją c y c h do u k sz ta łto w a n ia się p o d staw ro zw ijan ej w p ó ź n ie jsz y m o k re s ie sta b iliz a c ji z a w o d o w e j. W w y n ik u p ró b z w ią z a n y c h n ie ­ je d n o k ro tn ie ze z m ia n ą sta n o w isk a , b ran ży c z y firm y m ło d y c z ło w ie k z m ie rz a do n a b y c ia

su b ie k ty w n e g o p rz e k o n a n ia , ze śc ie ż k a ro z w o ju z a w o d o w e g o , w k tó rej p o c zątk u z n a jd u je się b ęd zie d la n ie g o w y sta rc z a ją c o sa ty sfa k c jo n u ją c a . Z m ia n y w y m a g a ją p o d e jm o w a n ia o k re ś lo ­ n ych, isto tn y ch z p u n k tu w id z e n ia ro zw o ju in d y w id u aln ej k a rie ry z a w o d o w e j, d e c y z ji. D e c y ­ zje, ja k to w y k a z a n o j u ż w c z e śn ie j, to p ro c e sy z w ią z a n e nie ty lk o z sam y m ak tem w y b o ru , ale ta k ż e z d o k o n y w a n y m i re z y g n a c ja m i. Isto tn y m k ry teriu m z a k w a lifik o w a n ia p o sz c z e g ó ln y c h o só b d o tej g ru p y b y ły ich d e k la ra c je d o ty c z ą c e c z y n n ik ó w ja k ie b ra lib y pod u w a g ę w sw o ich d ec y z ja c h , g d y b y p o ja w iła się p ro p o z y c ja a w a n su z w ią z a n a ze z m ia n ą m ie js c a p racy . T a k a sy tu a c ja to n a jb a rd z ie j o c z e k iw a n y p rz e z b a d a n y c h e le m e n t ro zw o ju ich k ariery . In te re su ją c a je s t ró żn ica d o ty c z ą c a c h a ra k te ru sam ej h ip o te ty c z n ie ro zw ażan ej p rz e z b ad an y ch sy tu a c ji w p o ró w n an iu do sy tu a c ji b ran y ch pod u w a g ę p rz e z m e n e d ż e ró w z d w ó ch w c z e śn ie jsz y c h g rup. B adani z a k w a lifik o w a n i do trz e c ie j g ru p y z a k ła d a ją ja k o p ra w d o p o d o b n ą m o ż liw o ść p o jaw ien ia się p ro p o z y c ji a w an su z w ią z a n e g o ze z m ia n ą m ie js c a p ra c y w ram ach innej firm y , kraju czy n a w e t b ran ży . Ś w ia d c z y to m ied zy in n y m i o w c ią ż je s z c z e słabej p o zy cji b ad an y ch w o b ecn y m m ie js c u z a tru d n ie n ia , a tym sam y m o n isk im p o z io m ie id en ty fik acji z re p re z e n ­ to w a n ą k o rp o ra c ją . W p o z o sta ły c h g ru p ach m e n e d ż e ro w ie n ajcz ęściej ro z w a ż a ją c a w a n s, czy z m ia n ę m ie js c a w y k o n y w a n ia p ra c y p o ru s z a ją się w o b rę b ie w łasn ej k o rp o racji. Je s t to w y ra ­ zem d alec e z a a w a n so w a n e g o p ro c e su sta b iliz a c ji z a w o d o w e j, k tó re g o cele m by ło z n a le z ie n ie o d p o w ie d n ie g o sta łe g o m ie js c a p racy . O so b y , d la k tó ry ch p ra c a z a w o d o w a je s t o b e c n ie n a j­ w a żn iejszy m e le m e n te m c o d z ie n n e j ak ty w n o ści w y k a z u ją w ię k sz ą g o to w o ść do rezy g n acji z innych sfe r ży cia , m .in . z ż y c ia ro d z in n e g o na rz e c z w y p e łn ia n ia zad ań w y n ik a ją c y c h z zajm o w a n e j roli p ra c o w n ik a . Z w ię k sz o n y p o z io m tej g o to w o śc i w y w o ła n y je s t ró ż n o ro d ­

G ranice rezygnacji z p o c zu c ia podm iotow ości. 153 nym i asp e k ta m i ż y c ia z a w o d o w e g o . P raca w firm ac h m ię d z y n a ro d o w y c h , ja k to było j u ż w ie ­ lo k ro tn ie o p isan e, w ią ż e się z c zęsty m i w y ja z d a m i, ta k ż e zag ra n ic z n y m i. D la m ło d eg o c z ło ­ w ie k a ro z p o c z y n a ją c e g o k a rie rę z a w o d o w a sta n o w i to a tra k c y jn y e le m e n t w y m a g a ją c y j e d ­ n ak zn a c z n e g o z a a n g a ż o w a n ia cz a so w e g o . W o statn ich latach w z ró sł ta k ż e z n a c z n ie p o zio m g o to w o śc i P o lak ó w , sz c z e g ó ln ie ro z p o c z y n a ją c y c h k arierę z a w o d o w ą , d o w y ja z d ó w z a g ra ­ n iczn y c h w cela ch z a w o d o w y c h . K o rp o ra c je ze w z g lę d u n a sw ój z a się g w y m a g a ją w ie lo k ro t­ nie od sw o ich p ra c o w n ik ó w d e k la ra c ji g o to w o śc i do w y p e łn ia n ia d łu g o trw a ły c h k o n tra k tó w z a g ra n ic z n y c h . W o fe rta c h p ra c y p rz e d s ta w io n e je s t to ja k o c z y n n ik z w ię k sz a ją c y a tra k c y j­ n ość p ro p o n o w a n e g o sta n o w isk a . B adani z a k w a lifik o w a n i do tej g ru p y d e k la ru ją sw o ją g o ­ to w o ść do w y ja z d u z a g ra n ic z n e g o je ś li w ią z a łb y się on z s z a n s ą a w an su i ro zw o ju z a w o d o ­ w ego.

K o lejn e p y ta n ia b a d a w c z e d o ty c z y ły p o w o d ó w , d la k tó ry ch b ad an i w y k a z u ją się g o to ­ w o ś c ią do re z y g n acji z p o d m io to w e g o tra k to w a n ia w p racy z aw o d o w ej i sy tu a c ji, w k tó ry ch ta k a re z y g n a c ja n a stę p u je . O p isy w a n a w n in ie jsz e j p ra c y g o to w o ść je s t z z a ło ż e n ia z ja w i­ sk iem in d y w id u aln y m . Je d n a k a n a liz a m ateriału e m p iry c z n e g o p o z w a la n a w y su n ię c ie p e w ­ n ych p ra w id ło w o śc i w sp ó ln y c h d la b a d a n y c h o só b . B adani m e n e d ż e ro w ie z a tru d n ie n i w fir­ m ach m ię d z y n a ro d o w y c h c e c h u ją się w y so k im p o zio m em p o c z u c ia p o d m io to w o śc i w ś ro d o ­ w isk u pracy. Je s t to, w m yśl p rzy jęty ch p o d sta w te o re ty c z n y c h n in iejszej an alizy , o c e n a ze w szech m ia r su b iek ty w n a. P ró b y d o k o n a n ia o b ie k ty w n e j o c e n y p o c z u c ia p o d m io to w o śc i p ra­ c o w n ik ó w sk a z a n e b y ły b y na n ie p o w o d z e n ie p o n ie w a ż j u ż sam p ro ces d o k o n y w a n ia takiej o ce n y sta w ia b a d a n e g o w roli p rz e d m io tu a n ie p o d m io tu ro z w a ż a ń b a d a c z a (K o rz e n io w sk i, Z ie liń sk i, D an ieck i, 1983, C ic h o c k i, 2 0 0 3 , C z e re p a n ia k -W a lc z a k 2 0 0 6 ). B ad an e o so b y sw ój in d y w id u aln y p o zio m p o d m io to w o śc i w a ru n k u ją sp e łn ie n ie m p rz e z zak ła d p ra c y o k re ślo n y c h w aru n k ó w . W aru n k i te, sta n o w ią c e k ry te ria w y z n a c z a n ia g ra n ic re zy g n acji z p o c z u c ia p o d ­ m io to w o śc i, to p rz e d e w sz y stk im z n a c z n a , w su b ie k ty w n y m o d c z u c iu b a d a n y c h , s a m o d z ie l­ n o ść i su w e re n n o ść d z iałań z a w o d o w y c h . Je d n o c z e ś n ie z a n a liz y w y p o w ie d z i w y w n io sk o w a ć m o żn a, że badani a k c e p tu ją o g ra n ic z e n ia tej n ie z a le ż n o śc i w y n ik a ją c e ze stru k tu ry o rg a n iz a ­ c y jn ej k o rp o racji, d la której p racu ją. D la b a d a n y c h m e n e d ż e ró w w y so k i p o zio m p o d m io to w o ­ ści o z n a c z a p o c z u c ie n ie z a le ż n o śc i w p o d e jm o w a n iu d ecy zji w y k o n a w c z y c h d o ty czą cy ch o b sz a ru , z a k tó ry s ą o d p o w ie d z ia ln i. D ec y d u ją c się na rozw ój sw o jej ścieżk i z aw o d o w ej w k o rp o ra c ja c h m ię d z y n a ro d o w y c h św ia d o m ie d o k o n u ją re z y g n acji z o so b iste g o w p ły w u na o g ó ln e cele i stra te g ie p rz y jm o w a n e p rz e z ich zak ład pracy. A n a liz a in terp re tacji d o św iad czeń z o kresu sz k o ln e g o b a d a n y c h m e n e d ż e ró w p o z w a la na z a u w a ż e n ie p ew n ej p raw id ło w o ści następ u jącej w sto su n k u b a d a n y c h do p o d e jm o w a n y c h ak ty w n o ści. W szy scy bad an i o p isu ją c d o św ia d c z e n ia sz k o ln e p o d k re śla li s w o ją g o to w o ść u c z e stn ic tw a w ró ż n o ro d n y c h d ziałan iach g ru p fo rm aln y c h lub o rg a n iz a c ji. Ju ż w ó w c z a s w y k azy w ali g o to w o ść do re z y g n acji z b e z p o ­ śre d n ie g o w p ły w u na u sta lo n e p rz e z tę o rg a n iz a c ję cele. N a le ż y tu taj p o d k re ślić , ż e d la p o ­ trz e b n in iejszej p racy isto tn y m b y ła p ró b a u sta le n ia ja k badani in te rp re tu ją i p rz e ż y w a ją d o ­ k o n y w a n e re z y g n a c je , a nie ja k a k o lw ie k ich o cen a.

P ełn ien ie roli m e n e d ż e ra w firm ie m ię d z y n a ro d o w e j w iąże się ta k ż e z d o d a tk o w y m i, w y n ik a ją c y m i ze s ta n o w isk a k o rz y śc ia m i. B adani w sw o ich w y p o w ie d z ia c h p o d k re śla li brak g o to w o śc i do rezy g n acji z, o k re ś la n e g o p rz e z sieb ie ja k o w y so k i, p o z io m u ty ch d o d a tk o w y c h k o rzy ści. P ak iety z a w ie ra ją c e m .in . d o d a tk o w e usługi m e d y c z n e , fu n d u sze u b e z p ie c z e n io w e

154 AN D R ZE J Z Y G A D Ł O

i e m ery taln e, n ie n o rm o w a n y c zas p racy o ra z cały sz e re g k o rzy ści m ate ria ln y c h sta n o w ią , w ich p rz e ż y w a n iu , w a ż n y p rz e ja w p o d m io to w e g o tra k to w a n ia p ra c o w n ik a p rz e z z a k ła d p ra ­ cy. P rzy zn an ie ta k ie g o p ak ietu i je g o z a w a rto ś ć w ią ż e się d la b a d a n y c h z isto tn y m d la ich p o czu cia p o d m io to w o śc i p restiże m z w ią z a n y m z k iero w n ic z y m sta n o w isk ie m w o rg a n iz a c ji.

W łaściw e, z p u n k tu w id z e n ia p rz e d s ię b io rstw m ię d z y n a ro d o w y c h , w y p e łn ia n ie fu n k ­ cji m en ed ż era, w o p is a c h d o św ia d c z e ń b a d a n y c h , ja w i się ja k o sta ją c e w sp rz e c z n o śc i z p e ł­ n io n ą ro lą c z ło n k a ro d zin y . S z c z e g ó ln e g o z n a c z e n ia k o n flik t ten n a b ie ra w p o c z ą tk a c h re a li­ zo w a n ia ścieżk i z a w o d o w e j. In te re su ją c ą je s t, z a u w a ż a ln a w w y p o w ie d z ia c h b a d a n y c h , te n ­ den cja do sw o iste g o in te rp re to w a n ia k o n ie c z n o śc i d o k o n y w a n ia re z y g n a c ji z cz a su p o ś w ię ­ co n eg o na ż y c ie p o z a z a w o d o w e ja k o w ła sn e g o , su w e re n n e g o w y b o ru . O c e n a te g o w y b o ru z m ie n ia się je d n a k w w y n ik u n a b y ty c h d o św ia d c z e ń ży cio w y ch (np. k o n flik ty ro d z in n e , p o ­ ja w ie n ie się k o le jn e g o d z ie c k a ). Isto tn y m , w in te rp re ta c ji b ad an y ch , w y d a je się te ż by ć z w ią ­ zan y z n a b y ty m i d o św ia d c z e n ia m i o sią g a n y w iek . Ś w ia d o m o ść teg o c z y n n ik a p o w o d u je in ­ d y w id u a ln e z m ia n y p rio ry te tó w w p o d e jm o w a n y c h d ecy zjach na rz e c z sta b iliz a c ji ż y c ia ro ­ dzin n eg o . P rzy k ład em z m ian w p o d e jśc iu d o p o d e jm o w a n y c h d e c y z ji m o że by ć m a le ją c a g o to w o ść do d łu g o trw a ły c h w y ja z d ó w z a g ra n ic z n y c h c e c h u ją c a o so b y z k ilk u n a sto le tn im stażem na sta n o w isk u m e n e d ż e rsk im . R e z y g n a c je w sfe rz e p o z a z a w o d o w e j s ą w m yśl b eck e- row skiej e k o n o m ic z n e j te o rii zac h o w a ń lu d zk ich k o sz te m , k tó ry m e n e d ż e ro w ie b ę d ą c na p o ­ czątk u ścieżki k a rie ry z a w o d o w e j s ą g o to w i p o n ie ść d la je j ro zw o ju . M e n e d ż e ro w ie z d łu ż ­ szym stażem p racy p o d e jm u ją c d e c y z je d o ty c z ą c e k a rie ry z a w o d o w e j z w ra c a ją u w a g ę na szereg innych p o z a z a w o d o w y c h c z y n n ik ó w (d e c y z je tak ie u z a le ż n ia ją m ięd zy in n y m i od o p i­ nii c z ło n k ó w ro d zin y ). D o k o n y w a n e re z y g n a c je o b e jm u ją ta k ż e inne sfery ż y c ia b ad an y ch m en ed ż eró w . A u to rz y a n a liz o w a n y c h n arracji o p isy w ali sw o je p asje, z a in te re s o w a n ia , sp o s o ­ by sp ę d z a n ia w o ln e g o cz a su . T e o b sz a ry ich in d y w id u a ln e g o ro z w o ju n ie je d n o k ro tn ie z a c z ę ły k ształto w ać się w o k re s ie sz k o ln y m lub a k a d e m ic k im . P o d jęcie p ra c y i ro zw ó j k a rie ry m e n e ­ dżersk iej w firm ie m ię d z y n a ro d o w e j w y m a g a ł d o k o n a n ia re z y g n acji z w ielu z tych a k ty w n o ­ ści. W raz z n a b y w a n y m i d o św ia d c z e n ia m i z m ie n ia się św ia d o m o ść k o sz tó w d o k o n y w a n y c h rezy g n acji. C zęście j w w y p o w ie d z ia c h m e n e d ż e ró w z d łu ż sz y m stażem p ra c y p o ja w ia ją się o p isy rezy g n acji z c z a su p o św ię c o n e g o p ra c y z a w o d o w e j n a rz e c z innych ról isto tn y ch d la in d y w id u aln eg o ro z w o ju i sa m o re a liz a c ji. P o w y ż sz a p ra w id ło w o ść w y stę p u ją c a w a n a liz o ­ w an y ch n arracjach m o ż e u p ra w n ia ć do w y su n ię c ia w n io sk u iż g o to w o ść do re z y g n a c ji z p o ­ cz u c ia p o d m io to w o śc i w ży ciu z a w o d o w y m je s t k a te g o rią nie ty lk o in d y w id u a ln ą , ale ta k ż e z m ie n n ą w ram ach je d n o s tk o w e g o p rzeb ieg u k ariery . B adani m e n a d ż e ro w ie w y k a z y w a li się w ięk szy m p o z io m e m tej g o to w o śc i w k ra c z a ją c na śc ie ż k ę ro zw o ju z a w o d o w e g o . W m iarę p o jaw ian ia się z w ię k sz o n e j a k ty w n o śc i w inn y ch sferach ż y c ia ( np. ż y c ie ro d z in n e ) n a stę p o ­ w ała w e ry fik a c ja in d y w id u a ln e g o je j p o zio m u .

S u g e stie i re k o m e n d a c je b ę d ą c e re a liz a c ją celu p ra k ty c z n e g o n in iejszej p racy m o ż n a sk iero w ać do d w ó ch isto tn y ch , w y stę p u ją c y c h w n arracjach b a d a n y c h , śro d o w isk .: z a k ła d u pracy i sz k o ły ja k o in sty tu cji. Z p e rs p e k ty w y z a k ła d u p racy n ie o d z o w n y m w y d a je się s k u p ie ­ nie uw agi n a k o rz y ś c ia c h w y n ik a ją c y c h z p o s trz e g a n ia sto su n k ó w in te rp e rso n a ln y c h c h a ra k ­ te ry sty c z n y c h d la k ażd ej g ru p y ja k o w a ż n e g o p o la ed u k a c y jn e g o . E d u k acja c a ło ż y c io w a re­ a liz o w a n a w ram ach d z ia ła ln o śc i z a k ła d u p racy nie m o ż e o b e jm o w a ć ty lk o u m ie ję tn o śc i m e ­ ry to ry czn y ch z w ią z a n y c h z p e łn io n ą ro lą zaw o d o w ą . P o zn an ie i ro z w ija n ie in d y w id u a ln y c h