JULIA TAZBIROWA
Początki organizacji parafialnej w Polsce
P r z e d m i o t e m n i n i e j s z y c h r o z w a ż a ń j e s t p o w s t a n i e o r g a n i z a c j i p a r a f i a l n e j m a t e r e n i e p o l s k i e j p r o w i n c j i ' k o ś c i e l n e j . S z c z u p ł o ś ć m a t e r i a ł u ź r ó d ł o w e g o i p e w n e r o z b i e ż n o ś c i i n t e r p r e t a c y j n e s p r a w i ł y , ż e w d o t y c h c z a s o w e j l i t e r a t u r z e p r z e d m i o t u p a n u j e d o ś ć z n a c z n e p o m i e s z a n i e p o j ę ć . Z a s a d n i c z ą t r u d n o ś ć s p r a w i a u z g o d n i e n i e d e f i n i c j i p a r a f i i w t a k i m b r z m i e n i u , a b y z j e d n e j s t r o n y o b e j m o w a ł a w s z y s t k i e k o ś c i o ł y , s p e ł n i a j ą c e f u n k c j e p o d o b n e j a k w s p ó ł c z e s n a p a r a f i a , z d r u g i e j z a ś n i e z a c i e r a ł a s p e c y f i k i p r a w n e j k o ś c i o ł a p a r a f i a l n e g o . S t ą d t e ż w y d a j e s i ę r z e c z ą p o ż y t e c z n ą w p r o w a d z e n i e p o j ę c i a k o ś c i o ł a p r o t o p a r a f i a l n e g o . T e r m i n t e n o b j ą ł b y k o ś c i o ł y , k t ó r e z a s p o k a j a j ą p o t r z e b y r e l i g i j n e l u d n o ś c i z a m i e s z k a ł e j w n a j b l i ż s z e j o k o l i c y , a l e n i e p o s i a d a j ą s p r e c y z o w a n y c h u p r a w n i e ń j u r y s d y k c j i k o ś c i e l n e j , p r a w n i e w y d z i e l o n e g o o k r ę g u i n i e s ą e l e m e n t e m z h i e r a r c h i z o w a n e j o r g a n i z a c j i w e w n ę t r z n e j d i e c e z j i . T e r m i n z a ś „ k o ś c i ó ł p a r a f i a l n y ” p o z o s t a ł b y d l a o k r e ś l a n i a k o ś c i o ł ó w p o s i a d a j ą c y c h j u r y s d y k c j ę n a ś c i ś l e o k r e ś l o n y m t e r e n i e i p o d p o r z ą d k o w a n y c h w ł a d z y b i s k u p i e j p o p r z e z s y s t e m a r c h i d i a k o n a t ó w t e r y t o r i a l n y c h i d e k a n a t ó w . O s o b n y m z a g a d n i e n i e m , p o z o s t a j ą c y m p o z a p r o b l e m e m s i e c i k o ś c i o ł ó w p r o t o p a r a f i a l n y c h i p a r a f i a l n y c h , j e s t s p r a w a k l a s z t o r ó w , c h o c i a ż w p e w n y c h s y t u a c j a c h m o g ą o n e r ó w n i e ż p e ł n i ć f u n k c j e d u s z p a s t e r s k i e . D o t y c h c z a s o w e p r ó b y r o z w i ą z a n i a d a ł y w y n i k i j e d y n i e c z ę ś c i o w e . P o s t u l a t y b a d a w c z e s f o r m u ł o w a ł w r o k u 1 9 0 8 S t . Z а с b o r o w s k i , p o d a j ą c j e d n o c z e ś n i e w ł a s n ą p r ó b ę o d p o w i e d z i 1 . Z r e f e r o w a ł o n d w a o d m i e n n e s t a n o w i s k a , i s t n i e j ą c e w ó w c z a s w l i t e r a t u r z e . C z ę ś ć b a d a c z y p o d w p ł y w e m K . L a m p r e c h t a u s i ł o w a ł a w i ą z a ć o r g a n i z a c j ę p a r a f i a l n ą z o r g a n i z a c j ą p o l i t y c z n o - a d m i n i s t r a c y j n ą , i n n i , g ł ó w n i e I m b a r t d e l a T o u r , z o r g a n i z a c j ą p r y w a t n y c h m a j ą t k ó w f e u d a l n y c h . N a p o d s t a w i e a n a l o g i i , c z e r p a n y c h g ł ó w n i e z l i t e r a t u r y d o t y c z ą c e j p a r a f i i c z e s k i c h , n i e m i e c k i c h , w ę g i e r s k i c h i s k a n d y n a w s k i c h Z a c h o r o w - s k i d o s z e d ł d o w n i o s k u , ż e p i e r w o t n ą s i e ć p a r a f i a l n ą s t a n o w i ł y k o ś c i o ł y g r o d o w e , n i e p o k a z a ł j e d n a k m e c h a n i z m u p r z e j ś c i a o d k o ś c i o ł a g r o d o w e g o d o p a r a f i i . W ł a ś c i w e j g e n e z y k o ś c i o ł ó w p a r a f i a l n y c h d o p a t r y w a ł s i ę n a t o m i a s t w i s t n i e n i u k o ś c i o ł ó w w i e j s k i c h , z w i ą z a n y c h z m a j ą t k a m i p r y w a t n y m i . N a p o w s t a n i e o k r ę g u p a r a f i a l n e g o d z i a ł a ł j e d n o c z e ś n i e z a s i ę g m a j ą t k u p a t r o n a o r a z i s t n i e n i e g r u p y w s i , z k t ó r y c h k o ś c i ó ł c z e r p a ł n a d a n e p r z e z b i s k u p a d z i e s i ę c i n y . W k r ó t k i m s z k i c u Z a c h o r o w s k i p r z y t o c z y ł j e d y n i e d r o b n ą c z ę ś ć m a t e r i a ł u ź r ó d ł o w e g o , m i m o t o t r a f n i e z a o b s e r w o w a ł i s t o t n e z j a w i s k a : f a k t s t o p n i o w e g o w z r o s t u l i c z b y k o ś c i o ł ó w g r o d o w y c h i w i e j s k i c h , s p e ł n i a n i e p r z e z n i e f u n k c j i , j a k i e s t a ć s i ę m i a ł y p ó ź n i e j u d z i a ł e m k o ś c i o ł ó w p a r a
1 St. Z а с h o r o w s к i,
Początki parafii polskich. Studia historyczne k u czci
prof. W incentego Zakrzewskiego, K raków 1908.
P R Z E G L Ą D H I S T O R Y C Z N Y T o m LIV — zeszyt 3
370
JU L IA T A ZBIRO W A f i a l n y c h o r a z s t w i e r d z e n i e , ż e p r o c e s w y t w a r z a n i a s i ę o k r ę g ó w t r w a ł d ł u g o , a w ł a ś c i w a o r g a n i z a c j a p a r a f i a l n a u k s z t a ł t o w a ł a s i ę d o p i e r o n a p r z e ł o m i e X I I i X I I I w i e k u . I n n e s t a n o w i s k o z a j ą ł w r o k u 1 9 0 1 W . S c h u l t e 2 . Z a s t a n a w i a j ą c s i ę n a d g e n e z ą o r g a n i z a c j i p a r a f i a l n e j n a Ś l ą s k u , d o s z e d ł o n d o w n i o s k u , ż e g ł ó w n y m c z y n n i k i e m w p ł y w a j ą c y m n a j e j r o z w ó j b y ł a k o l o n i z a c j a , n a p r a w i e n i e m i e c k i m . S c h u l t e w y r ó ż n i a d w a t y p y p a r a f i i : o b s z e r n e , w i e l o w i o s k o w e p a r a f i e z o k r e s u p o p r z e d z a j ą c e g o k o l o n i z a c j ę i m a ł e , w z a s a d z i e j e d n o w i o s k o w e , p a r a f i e p o k o l o i n i z a c y j n e . Z a j e g o z d a n i e m i d z i e w i ę k s z o ś ć b a d a c z y Ś l ą s k a . O d o s o b n i o n e s t a n o w i s k o z a j m u j e w n a u c e p o l s k i e j S t . A r n o l d , k t ó r y u s i ł o w a ł p o w i ą z a ć p i e r w o t n e p a r a f i e z o p o l a m i . N i e z w r ó c i ł j e d n a k u w a g i , ż e n a i d e n t y f i k a c j ę p o j ę ć : o p o l e = p a r a f i a p o z w a l a d o p i e r o i m a t e r i a ł z w i e k u X I V , a w i ę c z o k r e s u , k i e d y z j e d n e j s t r o n y t r u d n o m ó w i ć o i s t n i e n i u w y r a ź n i e j s z y c h r e l i k t ó w o r g a n i z a c j i o p o l n e j , z d r u g i e j z a ś p a r a f i e u l e g ł y p o w a ż n e j e w o l u c j i , z a c i e r a j ą c e j o b r a z s t o s u n k ó w p i e r w o t n y c h 3 . j ' « ■ \ W r o k u 1 9 3 8 H . F . S c h m i i d w o b s z e r n e j p r a c y d o k o n a ł p o d s u m o w a n i a r o z p r o s z o n y c h b a d a ń n a d o r g a n i z a c j ą p a r a f i a l n ą 4 . P r a c a j e g o j e s t w d u ż y m s t o p n i u p r ó b ą p o g o d z e n i a s p r z e c z n y c h t e o r i i . Z o s t a ł y t u s z e r o k o p o t r a k t o w a n e t a k i s t o t n e z a g a d n i e n i a , j a k s p r a w a p a t r o n a t u i u p r a w n i e ń d z i e d z i c a o r a z w ł a d z k o ś c i e l n y c h w o b e c k o ś c i o ł ó w p a r a f i a l n y c h . D u ż o m i e j s c a p o ś w i ę c a s p r a w o f c u p o s a ż e n i a , z w ł a s z c z a d z i e s i ę c i n o m . P o c z ą t k i p a r a f i i w i d z i w k o ś c i o ł a c h g r o d o w y c h , p o w s t a j ą c y c h j u ż o d X I w i e k u , a z w ł a s z c z a , z g o d n i e z Z a с b o r o w s k i m , w X I I — X I I i - w i e c z n y c h k o ś c i o ł a c h m o ż n o w ł a d c z y c h . S ą d z i j e d n a k , ż e o w ł a ś c i w e j o r g a n i z a c j i p a r a f i a l n e j , t a k j a k c h c i a ł S c h u l t e , m o ż n a m ó w i ć d o p i e r o w z w i ą z k u z k o l o n i z a c j ą n a p r a w i e n i e m i e c k i m . J e g o n i e z w y k l e g r u n t o w n a p r a c a n i e p o z w a l a j e d n a k n a u c h w y c e n i e d y n a m i k i f o r m o w a n i a s i ę o r g a n i z a c j i p a r a f i a l n e j , p r z e d s t a w i a b o w i e m o b r a z c a ł o ś c i r a c z e j s t a t y c z n i e i p r z e d e w s z y s t k i m z p u n k t u w i d z e n i a r o z w o j u i n s t y t u c j i , w m n i e j s z y m s t o p n i u z a j m u j ą c s i ę r o l ą s p o ł e c z n ą i p o l i t y c z n ą k o ś c i o ł ó w p a r a f i a l n y c h . W o k r e s i e p o w o j e n n y m p r a c e n a d o r g a n i z a c j ą p a r a f i a l n ą z o s t a ł y p o d j ę t e s t o s u n k o w o p ó ź n o i s k u p i a j ą s i ę p r a w i e w y ł ą c z n i e n a K U L - u 5 . M a j ą o n e c h a r a k t e r g ł ó w n i e g e o g r a f i c z n o - h i s t o r y c z n y , a d z i ę k i p r a c y z e s p o ł o w e j i p l a n o w y m b a d a n i o m p r z y c z y n i a j ą s i ę w s p o s ó b i s t o t n y d o p o s z e r z e n i a n a s z e j w i e d z y o p a r a f i a c h . I s t n i e j ą c a d o t y c h c z a s l i t e r a t u r a n i e p o z w a ł a j e d n a k n a z a m k n i ę c i e d y s k u s j i n a d g e n e z ą p a r a f i i p o l s k i c h , n i e t r a k t o w a ł a b o w i e m z a g a d n i e n i a p a r a f i i h i s t o r y c z n i e . K a i ż d y k o ś c i ó ł , k t ó r y n i e b y ł k a t e d r ą b i s k u p i ą , k o l e g i a t ą l u b k l a s z t o r e m , t r a k t o w a n o a u t o m a t y c z n i e j a k p a r a f i ę , m o d e r n i z u j ą c ś r e d n i o w i e c z n e s t o s u n k i k o ś c i e l n e . S t ą d n i n i e j s z a p r ó b a p r z e d s t a w i e n i a d y n a m i k i r o z w o j u t e j o r g a n i z a c j i w c i ą g u w i e k u X I I i X I I I .2 W. S c h u l t e , Die E ntw icklung der Parochialverfassung, „Zeitschrift des
Vereins fü r Geschichte Schlesiens” [ZVGSchl.] t. XXXVI, s. 388—404.
3 St. A r n o l d , Terytoria plem ienne w ustroju adm inistracyjnym Polski pia
stow skiej (X II— X III w ieku), K raków 1927, s. 13, przyp. 1 i 92, przyp. 8.
4 H. F. S c h m i d , Die rechtlichen G rundlagen der Pfarrorganisation a u f W est
slawischen Boden und ihre E ntw icklung w ährend des M ittelalters, W eim ar 1938,
s. 129, por. zwłaszcza s. 161—432.
° Por. Z. S u l o w s k i , Nowsze badania nad budową polskiej organizacji koś
cielnej, „Roczniki Hum anistyozne” t. X, iz. 2, s. 170—178.
POW STAW ANIE K O ŚC IO ŁÓ W Z a o b s e r w o w a n e j u ż w i e l o k r o t n i e 6 p o w i ą z a n i e n a j s t a r s z y c h k o ś c i o ł ó w z g r o d a m i b y ł o p r z e j a w e m o k r e ś l o n e j p o l i t y k i m o n a r s z e j . K s i ą ż ę t a s t a r a l i s i ę o u f u n d o w a n i e o d p o w i e d n i c h k o ś c i o ł ó w w c e n t r a c h d y s p o z y c y j n y c h , j a k i m i b y ł y g r o d y . T a k i e u s y t u o w a n i e k o ś c i o ł a z a p e w n i a ł o p o s ł u g i r e l i g i j n e z n a c z n i e j i s z e m u s k u p i s k u l u d n o ś c i , j a k i m b y ł g r ó d z p o d g r o d z i e m i o t a c z a j ą c y m i o s a d a m i , z a b e z p i e c z a ł o s p o k o j n e o d b y w a n i e p r a k t y k i ś c i ą g a n i e ś w i a d c z e ń . M a m y t u d o c z y n i e n i a z p l a n e m t a k i e j o r g a n i z a c j i , k t ó r a p o z w o l i ł a b y n a ś c i s ł e p o d p o r z ą d k o w a n i e c z y n n i k ó w k o ś c i e l n y c h a d m i n i s t r a c j i k s i ą ż ę c e j . W i ą z a ł o s i ę z t y m t a k ż e p i e r w o t n e u p o s a ż e n i e z a r ó w n o b i s k u p s t w , j a k i k o ś c i o ł ó w g r o d o w y c h c z ę ś c i ą d o c h o d ó w k s i ą ż ę c y c h . P e w n e u z u p e ł n i e n i e s i e c i k o ś c i o ł ó w g r o d o w y c h s t a n o w i ł y w i e j s k i e k o ś c i o ł y w d o b r a c h k s i ą ż ę c y c h . P o w s t a w a n i e k o ś c i o ł ó w n a g r o d a c h n i e j e s t j e d n a k j e d n o z n a c z n e z o r g a n i z o w a n i e m o k r ę g ó w p a r a f i a l n y c h . O k r ę g g r o d o w y n i e b y ł p a r a f i ą a n i w s e n s i e p r a w n y m , a n i t e ż f a k t y c z n i e , p o n i e w a ż r o z m i a r y k a s z t e l a n i i p i e r w o t n y c h n i e ' p o z w a l a ł y n a f a k t y c z n e w y k o n y w a n i e o b o w i ą z k ó w d u s z p a s t e r s k i c h w o b e c c a ł e j l u d n o ś c i 7 D l a w y j a ś n i e n i a r o l i k o ś c i o ł a g r o d o w e g o w a r t o z a s t a n o w i ć s i ę n a d w z a j e m n y m . p o ł o ż e n i e m t o p o g r a f i c z n y m g r o d u i k o ś c i o ł a . N a j s t a r s z e k o ś c i o ł y p o ł o ż o n e b y ł y w z a s a d z i e ' w o b r ę b i e s a m e g o g r o d u . T a k i u k ł a d s p o t y k a m y w e w s z y s t k i c h s t o l i c a c h b i s k u p i c h , p o d c z a s g d y s a m a k a t e d r a p o ł o ż o n a b y ł a p o z a o b r ę b e m g r o d u , a l e w b e z p o ś r e d n i m j e g o s ą s i e d z t w i e 8 . T e n z w y c z a j z a n i k a j e d n a k n a j p ó ź n i e j w p o ł o w i e X I I w i e k u . O d t ą d o i l e i s t n i e j e ś w i ą t y n i a n a s a m y m g r o d z i e , t o s p e ł n i a j e d y n i e f u n k c j e p o m o c n i c z e , a g ł ó w n y k o ś c i ó ł l o k u j e s i ę n a p o d g r o d z i u 9 .
6 Wł. A t o r a h a m , Organizacja kościoła w Polsce do połow y X II w., Lwów
1893 [wyd. 2], s. 167; St. Z a c h o r - o - w s k i , op. cit., в. 283; W. S c h u l t e , o;p. cit.,
s. 392; E. M i c h a e l , Die schlesische Kirche und ihr Patronat, G örlitz 1926, s. 62;
H. F. S c h m i d , cup. cit., в. 252 oraz -szereg w zm ianek w innych pracach. Odmiennie
H. M ü n c h , Geneza rozplanowania m ia st'w ie lko p o lsk ic h w X III i X IV w ieku,
K raków 1946, s. 211» z grodam i łączy jedynie nieliczne kościoły typu zamkowego,
a z podgrodziam i jedynie k atedry, n ato m iast -większość kościołów chciałby um ieś
cić -z dalek-a od grodów jaiko zawiązek targó-w.
7 Zw olennikiem p arafii grodowej był A b r a h a m , op. cit., s. 167, także S c h u l
t e , op. cit., s. 399; Z a c h o r o w s k i stw ierdza natom iast w yraźnie, że kościoły
grodowe -nie m iały śc-iśle -oznaczonego okręgu (op. cit., s. 287), a cech kościołów
parafialnych nabierały jedynie -przez faktyczne wy-k-omywa-nie posłu-g religijnych.
Podo-bnie S c - h m i d , op. cit., s. 2;58. H. L o e s c h w recenzji z pracy J. P f i t z n e r a,
Besiedlungs-, V erfassungs- und Verw altungsgeschichte des Breslauer Bistum slandes,
R eichenberg 1926, zamieszczonej w „Zeitschrift der Sa-vignyst-iftung fü r Rechtge
schichte. G erm anische A bt.” 1928, s. 572—589 stw ierdza, że wspólność granic p a
rafii i okręgów grodowych -nie da się dla Śląska wy-ka-zać.
8 K. Ż u r o w s k i , Sprawozdanie z badań w ykopaliskow ych na Górze Lecha
w Gnieźnie, „M ateriały wczesnośredniowieczne” t. II, -s. 90, lokalizuje n ajstarszy
gród n-a miejiseu o-becnego -kościoła śiw. Jerzego w płn.-wsch. p a rtii wzgórza. Część
,płd.-:zach. izajmowało wa-rawtne podgrodzie iz kated rą. Wcześnie1! M ü n c à (op. cit.,
s. 62) zwrócił -uwagę n-а -przekaz T hietm ara, k tó ry m ówi, że k ated ra leżała in
suburbio. Podobnie (tamże, s. 52) określa sytuacje k ated ry poznańskiej. Dla W ro
cławia po:r. K. M - a l e c z y ń s k - i , Dzieje W rocławia, Katowice—W rocław 1948, -s. 21;
dla K rakow a J. D o b r z y c k i . Problem y badawcze z dziejów najstarszego K ra
kowa, „M ateriały wczesnośredniowieczne” t. I, s. 65—80, tam że cyt. sta-rs-za lite
ra tu ra.
9 W Gieczu -na grodzisku istnieją fragm enty kości-oła Xl-wieczn-ego, natom iast
X II-w ieczny rom ański kościół Panny M arii i św. M ikołaja -stoi poiza grodem.
W Spicymierzu w początku w ieku XI kościół -s-tał -na m iejscu nieobronnym (Gall
II, 43). W Żarnow ie kościół stoi poza grodziskiem (J. iG ą s -s o w -s -k i, C m entarzysko
372
JTJLIA T A ZB IR Ó W A S t a n ź r ó d e ł n i e p o z w a l a o c z y w i ś c i e n a z e s t a w i e n i e p e ł n e j l i s t y k o ś c i o ł ó w g r o d o w y c h . N a l e ż y t a k ż e b r a ć p o d ' u w a g ę f a k t , ż e w c i ą g u X I I i X I I I w i e k u k s i ą ż ę t a r o z b u d o w u j ą o r g a n i z a c j ę g r o d o w ą , z a t e m c z ę ś ć g r o d ó w z n a n y c h z e ź r ó d e ł p ó ź n i e j s z y c h n a p o c z ą t k u X I I w i e k u n i e i s t n i a ł a . Z w i ę k s z a t o t r u d n o ś c i o c e n y i l o ś c i o w e j k o ś c i o ł ó w g r o d o w y c h . K o ś c i o ł y n a p o d g r o d z i a c h n i e s ą w w i e k u X I I j e d y n y m i k o ś c i o ł a m i p r o t o p a r a f i a l n y m i . J e d n o c z e ś n i e p o w s t a j ą b o w i e m k o ś c i o ł y w i e j s k i e . P i e r w s z ą w z m i a n k ę o t a k i e j f u n d a c j i p r z y n o s i k r o n i k a G a l l a , n i e s t e t y n a p o d s t a w i e t e k s t u k r o n i k i n i e m o ż n a u s t a l i ć , g d z i e s i ę t e n k o ś c i ó ł z n a j d o w a ł . W n a s t ę p n y c h l a t a c h p o w s t a j ą d a l s z e k o ś c i o ł y . R o z w a ż e n i e o g ó l n e j s y t u a c j i k o ś c i o ł a . p o l s k i e g o p o z w a l a p r z y p u s z c z a ć , ż e p i e r w s z e w z m i a n k i o k o ś c i o ł a c h g r o d o w y c h i i w i e j s k i c h d o t y c z ą r z e c z y w i ś c i e o k r e s u n a j s t a r s z y c h f u n d a c j i . O d b u d o w a k o ś c i o ł a p o l s k i e g o w d r u g i e j p o ł o w i e X I w i e k u p o s t ę p o w a ł a p o w o l i , a k o ś c i o ł y m n o ż ą s i ę d o p i e r o , j a k s i ę z d a j e , w k o ń c u X I I w i e k u 1 0 . F u n d o w a n i e w i e j s k i c h k o ś c i o ł ó w m o ż n o w ł a d c z y c h n i e m i e ś c i s i ę j e d n a k w r a m a c h k s i ą ż ę c e j a d m i n i s t r a c j i k o ś c i e l n e j . J a k k o l w i e k z a c h o w a n e w z m i a n k i s ą n i e l i c z n e i m a j ą c h a r a k t e r d o ś ć p r z y p a d k o w y , u d e r z a f a k t , ż e f u n d a c j e n i e s ą p o w i ą z a n e ż a d n y m p l a n e m o g ó l n y m . W w y b o r z e m i e j s c a m a m y d o c z y n i e n i a z g r ą i n t e r e s ó w i n d y w i d u a l n y c h , k t ó r a p r o w a d z i d o p o w s t a n i a k i l k u k o ś c i o ł ó w o b o k s i e b i e , p o d c z a s g d y i n n e m i e j s c o w o ś c i s ą i c h c a ł k o w i c i e p o z b a w i o n e 1 1 . I s t n i e n i e k o ś c i o ł a n a g r o d z i e l u b w c e n t r u m w ł o ś c i f e u d a l n e j n i e p r z e s ą d z a j e s z c z e o t y m , k t o b y ł f a k t y c z n y m o d b i o r c ą p o s ł u g r e l i g i j n y c h . I s t n i e j ą d w i e m o ż l i w o ś c i : a l b o m ó g ł b y ć t o k o ś c i ó ł d w o r ś k i p r z e z n a c z o n y d l a w ł a ś c i c i e l a w s i i j e g o n a j b l i ż s z e g o o t o c z e n i a , l u b t e ż m ó g ł k o r z y s t a ć z n i e g o o g ó ł l u d n o ś c i . D e c y d u j ą c y m a r g u m e n t e m s ą w t y m w y p a d k u r o z m i a r y ś w i ą t y n i , p o z w a l a j ą c e z o r i e n t o w a ć s i ę i l e o s ó b j e d n o c z e ś n i e m o g ł o b r a ć u d z i a ł w n a b o ż e ń s t w i e . M a t e r i a ł u d o s t a r c z a j ą t e k o ś c i o ł y r o m a ń s k i e , w k t ó r y c h d a s i ę o d c z y t a ć p i e r w o t n y u k ł a d p r z e s t r z e n n y n i e z a t a r t y p r z e z p ó ź n i e j s z e p r z e b u d o w y . . T a k i c h k o ś c i o ł ó w w i e j s k i c h z w i e k u X I I , X I I I i p o c z ą t k u X I V , p r z e w a ż n i e d o ś ć p o d o b n y c h d o s i e b i e , j e d n o n a w o w y c h , z w ę ż s z y m , n i ż s z y m p r e z b i t e r i u m , z a k o ń c z o n y m z w y k l e a b s y d ą — z n a m y o k o ł o c z t e r d z i e s t u . P o w i e r z c h n i a p r z e z n a c z o n a d l a w i e r n y c h w y n o s i z a z w y c z a j 1 0 0 — 1 5 0 m 2 . K o ś c i o ł y d w u n a s t o w i e c z n e s ą z a z w y c z a j n i e c o m n i e j s z e o d p ó ź w K ońskich, „M ateriały (Wczesnośredniowieczne” t. II, «. 84, tairnże plam sy tu a
cyjny). Podobnie w Radom iu ((tamże, s. 76) i w Rogoźnie ( M ü n c h , op. cit., s. 101).
W Wolborzu zw olnienia im m unitetow e uzyskała ludność zam ieszkała iwoikół koś
cioła na podgrodziu (KPol. II, cz. 1, s. 30, n r 24. Por. także St. A r n o l d , W ładztwo
biskupie na grodzie wolborskim , Warszaiwa 1920, is. 57).
lu Odtworzenie sieci kościołów X ll-w iecznych napotyka znaczne trudności.
W zmianek o istnieniu kościoła jest przew ażnie niew iele. Na podstaw ie kom binacji
danych ze źródeł pisanych, architektonicznych i (retrospektywnego w ykorzysty
w ania wiadomości późniejiszych odtworzono sieć kośoiołów Śląska ( M i c h a e l , op.
dit., passim; także В. P a n z r a m , Geschichtliche Grundlagen der ältesten schle
sischen Pfarrorganisation, B reslau 1940, s. 156. Z ininych p rac należy wymienić
S t K u j o t a , K to założył parafie w dzisiejszej diecezji chełm ińskiej t. I d II, To
ru ń 1903—1905 oxaiz P. S z a f r a n a, Rozw ój średniow iecznej sieci parafialnej
w Lubelskiem , Lublin 1958.
11 Przykładem może być Mogilno (por. KW p mr 3), gdzie istniały w X II w.
trzy kościoły, każdy fundow any przez innego wielmożę. Pod tym kątem widzenia
należy tez analizować skupiska kościołów 'dużych ośrodków, jak: K raków , W ro
cław, Gniezno, Poznań, Płock, Łęczyca czy Sandom ierz.
n i e j s z y c h , j e d n a k m o g ą p o m i e ś c i ć r ó w n i e ż O k o ł o 3 0 0 o s ó b I 2 . W y d a j ą s i ę w i ę c n a d m i e r n i e o b s z e r n e , j e ż e l i b y p r z y j ą ć , ż e s ł u ż y ł y j e d y n i e w ł a ś c i c i e l o w i i j e g o r o d z i n i e . B a r d z i e j ( p r a w d o p o d o b n e j e s t , ż e g r o m a d z i ł y o g ó ł l u d n o ś c i . D o p o d o b n y c h w n i o s k ó w s k ł a n i a f a k t i s t n i e n i a e m p o r w k o ś c i o ł a c h X I I - w i e c z n y c h . S ą o n e u m i e s z c z o n e w a b s y d z i e z a c h o d n i e j b ą d ź t e ż w w i e ż y o t w a r t e j o d s t r o n y k o ś c i o ł a . M o g ł y p o m i e ś c i ć k i l k a n a ś c i e o s ó b . W k o ś c i e l e w W y s o c i c a e h z p r z e ł o m u X I I i X I I I w i e k u s p o t y k a m y e m p o - r ę w f o r m i e s z c z ą t k o w e j . Z n a j d u j e s i ę w e w n ą t r z z a c h o d n i e j w i e ż y k o ś c i o ł a , a l e o d s t r o n y n a w y - p o s i a d a j e d y n i e n i e w i e l k i e o k i e n k a . M o ż n a p r z y p u s z c z a ć , ż e w i t y m ' w y p a d k u m i e j s c e d z i e d z i c a z n a j d o w a ł o s i ę w p r e z b i t e r i u m , z a ś o k i e n k a m i ę d z y w i e ż ą a k o ś c i o ł e m b y ł y j e d y n i e a r c h i t e k t o n i c z n y m r e l i k t e m p o p r z e d n i e g o o k r e s u . W p ó ź n i e j s z y c h k o ś c i o ł a c h , n a w e t p o s i a d a j ą c y c h w i e ż ę o d s t r o n y z a c h o d n i e j , b r a k i c h z u p e ł n i e 1 3 . I s t n i e n i e k o ś c i o ł a w y t w a r z a ł o s t o p n i o w o s t a ł y k r ą g o d b i o r c ó w p o s ł u g r e l i g i j n y c h . J e s z c z e p r z e d p o w s t a n i e m p a r a f i i w s e n s i e p r a w n y m w y t w a r z a ł y s i ę s t o p n i o w o o k r ę g i k o ś c i e l n e . Ś l a d e m t e g o s ą d o k u m e n t y , w k t ó r y c h j e s t m o w a o i s t n i e n i u l u b p r z e k a z a n i u k o ś c i o ł a z e w s i ą a l b o g r u p ą k i l k u w s i . W s i e t e ł ą c z y ł a z a z w y c z a j o s o b a w ł a ś c i c i e l a . K o ś c i ó ł z a l i c z o n y j e s t n i e k i e d y d o p r z y n a l e ż n o ś c i w s i , w i n n y c h w y p a d k a c h m ó w i s i ę , ż e w s i e d o n i e g o p r z y n a l e ż ą 1 4 .
12 Na terenie Śląska istniej,e 29 kościołów 'romańskich, datow anych n a w iek
X III. W 18 .powierzchnia naw y w ah a się w granicach 100—150 im2, rw trzech d a l
szych przekracza nieznacznie te rozm iary (Pakosławice 163 m 2, Gośoiszów 168 m 2,
Źródła 175 m 2). Jedynie w czterech kościołach pow ierzchnia naw y przekracza
200 m2 (Środa, Złotoryja, Raciborowice i św-ieżawa), a w czterech jest znacznie
m niejsza (Strom a 72 m2, K ałków 64 m 2, Górka pod Ślężą 56 m 2, Strzelin 14 m2).
Por. Z. Ś w i e c h o w s i k i , A rchitektura na Śląsku do połow y X III w ieku, W ar
szawa 1955, s. 37 'пп., 44, 46, 49—-56, 59—67, 72 m., 91 n. Podobnych rozm iarów są
kościoły
(WKościelcu M ałopolskim (Wł. Ł u s-z c-z-k i e w i с z, Kościół św. Wojciecha
we w si Kościelcu, „Sprawozdania .Komisji H istorii S ztu k i” [SKHS] t. 1, s. 34 n.),
we W łostowie (T. S z y d ł o w s k i , P om niki arch itektu ry epoki piastow skiej, K ra
ków 1928, s. 30) w Kościelcu n a K ujaw ach (J. К o h t e , Die K unstdenkm äler des
Regierungsbezirks Bromberg, B erlin 1897, s. 34), w S tarym K oninie (Wł. Ł u s z c z
k i e w i с z, Kościół rom ański we w si Stare Miasto pod Kownem , SKHS IV, s. 27
i tafol. VI) oraz w czesne gotyckie kościoły z początku XIV w . w Górze pod Żni
nem ( K o h t e , qp. cit., s. 156) oraz w Starym Gostyniu i Sobótce (J. K o h t e , Die
K unstdenkm äler der Landkreise des Regierungsbezirks Posen t. III, B erlin 1896,
s. 249 i 308). Nawa kościoła rom ańskiego w Praodooinie, pochodzącego z połowy
X II wieku, obejm uje 82 m 2 ( S z y d ł o w s k i , op. cit., s. 21—24). Podobnych roz
m iarów jest kościół w Siew ierzu i fragm enty przedcysterskich kościołów w Brzeź
nicy. Tarczku, Żarnowie i Wysocicaeh (T. S z y d ł o w s k i , op. cit., s. 22—30).
13 Na em pory w kościołach rom ańskich zwrócił już uwagę S z y d ł o w s k i ,
op. cit., s. 25 oraz s. 183, przyp. 36. Przypuszczał, że mógł się tam mieścić babi
niec. W yróżniał em pory w absydzie zachodniej (Jędrzejów, Pramdooim), w wieży
zachodniej (Giebło, Żarnów, Wysocice), w postaci balkonu w zachodniej części
naw y (Siewierz, Tarczek) oraz em pory boczne (Katalog zabytków sztu ki t. I,
s. 243 i 255; t. III, z. 2, s. 22 i ,z. 3, s. 8 i 62 oraiz Ł-u >s iz с z k-i e w i с z, Kościół św.
Wojciecha w Kościelcu pod Proszowicami, SKHS I, s. 35). Dodać tu można jeszcze
Strzelno na K ujaw ach ( K o h t e , Die K unstdenkm äler des Regierungsbezirks B rom
berg, s. 53) i Inowłódz (Katalog za b ytkó w sztu ki t. II, s. 265 п.). O emporze w Wy-
socicach por. T. D o b r o w o l s k i , Kościół św. M ikołaja w Wysocicaeh, W arszawa
1931. s. 6 oraz Katalog zabytków sztu ki t. I, s. 255.
14 O w si z kościołem m ew a jest w dokum entach KMazK, n r 117 (1185); KŚ1,
n r 71 (1193); Κ Μ ρ ,η τ 375 (1198); KMip, n r 381 (1210): DKM, «. 65 (1224); KMp,
n r 416 (1239); KlMaizK, n r 473 (1247): KM-aizK, n r .301 (b.d.), KPol I, n r 43 (1254);
KWp, n r 357 (1257); KWp, n r 619 (1280?); KW.p, n r 620 (1288); KMaizL, n r 69 (1347);
O kościele z w sią lufo grupą w si KWp, n r 11 (1145?); KŚ1, n r 25 (1149); KŚ1, n r 55
(1175); KMazK, n r 116 (1186); KMog, n r 3 (1-223); K Pol I, n r 39 (1252).
374
JU L IA TAZ'BIROWA T a k a z a l e ż n o ś ć m o g ł a b y ć p o p a r t a s t o s o w a n i e m w o b e c l u d n o ś c i n a c i s k u z a r ó w n o w s p r a w i e p o j a w i a n i a s i ę w k o ś c i e l e , j a k i ś w i a d c z e n i a n a j e g o r z e c z . P i e r w o t n e u p o s a ż e n i a z w i ą z a n e b y ł y z k o ś c i o ł e m t a k ż e p r z e z o s o b ę p a t r o n a . N i e t y l k o ' u c z e s t n i c z y ł o n w y d a t n i e w d o s t a r c z a n i u k o ś c i o ł o w i ś r o d k ó w m a t e r i a l n y c h , a l e i p o ś r e d n i c z y ł w ś c i ą g a n i u n a l e ż n o ś c i o d i n n y c h . B i s k u p n a d a w a ł k o ś c i o ł o m d z i e s i ę c i n y c h ł o p s k i e z w y k l e z m a j ą t k u f u n d a t o r a , a b y w t e n s p o s ó b z a p e w n i ć i c h ś c i ą g a n i e . W s y s t e m i e t y m j e d n o c z e ś n i e t k w i ł o n i e b e z p i e c z e ń s t w o c a ł k o w i t e g o w y e l i m i n o w a n i a m o ż l i w o ś c i i n g e r e n c j i b i s k u p i e j w s p r a w y t a k i e g o k o ś c i o ł a . K o ś c i o ł y p r o t o p a r a f i a l n e u z y s k i w a ł y s t o p n i o w o k o n k r e t n e u p r a w n i e n i a d u s z p a s t e r s k i e . O d p o c z ą t k u w i e k u X I I I r o z r ó ż n i a s i ę w ź r ó d ł a c h k o ś c i o ł y p o s i a d a j ą c e c u r a m a n i m a r u m i i n n e p o z b a w i o n e t y c h u p r a w n i e ń 1 5 . T e u p r a w n i e n i a d u s z p a s t e r s k i e s ą i s t o t n y m c z y n n i k i e m p o w s t a w a n i a w ł a ś c i w e j p a r a f i i , m a j ą j e d n a i k c h a r a k t e r u p r a w n i e ń ś w i e ż o n a b y t y c h . W p r a w d z i e w z n a k o m i t e j w i ę k s z o ś c i ' w y p a d k ó w k o ś c i o ł y z n a n e , z w i e k u X I I j a k o e c c l e s i a c u m v i l l i s b y ł y p ó ź n i e j k o ś c i o ł a m i p a r a f i a l n y m i , a l e c h a r a k t e r t e n u z y s k a ł y d o p i e r o p ó ź n i e j . P i e r w s z e r o z g r a n i c z e n i e p a r a f i i , z a n o t o w a n e w ź r ó d ł a c h , p o c h o d z i z r o k u 1 2 1 7 1 6 , d o t y c z y t r z e c h k o ś c i o ł ó w s t a n o w i ą c y c h w ł a s n o ś ć k l a s z t o r u w L u b i ą ż u . Z e s f o r m u ł o w a n i a n i e w y n i k a , ż e d o k o n a n y p o d z i a ł s a n k c j o n o w a ł s t a n i s t n i e j ą c y . Z a l e d w i e w s t o s u n k u d o k i l k u w s i d a s i ę w y k a z a ć i c h w c z e ś n i e j s z y z w i ą z e k d z i e s i ę c i n n y z k o ś c i o ł e m , d o k t ó r e g o n a l e ż a ł y . P o d o b n i e z e s t a w i e n i e i n n y c h „ w s i z k o ś c i o ł e m ” , p o ś w i a d c z o n y c h w X I I w i e k u , z p ó ź n i e j s z y m i p a r a f i a m i w y k a z u j e d a l e k o i d ą c e r ó ż n i c e . Z g o d n i e z p r a w e m k o ś c i e l n y m d o p a r a f i i n a l e ż y w y ł ą c z n o ś ć o p i e k i d u s z p a s t e r s k i e j n a d l u d n o ś c i ą . W k o ś c i e l e p a r a f i a l n y m o d p r a w i a s i ę m s z a n i e d z i e l n a c z y ś w i ą t e c z n a , n a k t ó r ą m u s z ą u c z ę s z c z a ć w s z y s c y p a r a f i a n i e ; j e d y n i e p r o b o s z c z m o ż e u d z i e l a ć s a k r a m e n t ó w , d o n i e g o n a l e ż y u r z ą d z a n i e p o g r z e b u . P o s t a n o w i e n i a w s p r a w i e t y c h o b o w i ą z k ó w s p o t y k a m y d o p i e r o o d p o ł o w y X I I I w i e k u i t o p o c z ą t k o w o w y ł ą c z n i e w s t a t u t a c h l e g a t ó w p a p i e ś k i c h . P o l s k i e u s t a w o d a w s t w o z a j ę ł o · s i ę t y m i s p r a w a m i d o p i e r o w k o ń c u X I I I w i e k u 1 7 . P i e r w s z ą w z m i a n k ą , ś w i a d c z ą c ą p o z y t y w n i e o i s t n i e n i u w y ł ą c z n o ś c i p r a w d u s z p a s t e r s k i c h p a r a f i i , j e s t u g o d a z r o k u 1 2 5 9 m i ę d z y r e k t o r e m15 KŚ1, n r 182 iz r. 1217: N overint igitur presentes et fu tu ri, quod ad capellam
S. Iohannis in foro cura pertinet anim arum in villis, quorum n o m in a 'su n t hec ...
Iwo Odrowąż, przekazując dom inikanom kościół św. Trójcy w K rakow ie, odbie
ra mu p raw a parafialne. (KPol. I, n r 18: Volo itaque predictam ecclesiam, ipsorum
regim ini subiectam , ab om ni sollicitudine cure parrochialis esse im m unem ), pozo
staw ia jednak zakonnikom praw o odw iedzania chorych oraz grzebania zmarłych.
Jednocześnie w roku 1213 dow iadujem y się, że ufundowania w K ijach prebenda
■nie m iała cura anim arum (KKK, n r 9), tak sarnio jak preberady kanonickie (MPV
III, n r 14, 92, 94, 98). P raw a duszpasterskie mogła umieć kaplica (tamże, n r 68
z roku 1251) i kolegiata (KWp, n r 754, z r. 12912).
1(i K śl, n r 182 1 -183. Chociaż mam y do czynienia >z kościołam i istniejącym i już
jakiś czas, okręgi p arafialn e w ydają się tw orem nowym. Wsie, które już w roku
Д202 płaciły dziesięcinę kościołom w Lubiążu i Słupie, tylko w k ilk u w ypadkach
pokryw ają się ze w siam i parafialn y m i (por. KSl, n r 90).
17 Nakaz uczęszczania dio kościoła parafialnego w niedziele i św ięta znajdujem y
'W
statu tach legata Filipa z ro k u 1279 (SPPP I, s. 371, § 33). O praktykow aniu
sakram entów mówią s ta tu ty legata Jak u b a z ro k u 1248 (tamże, s. 355, § 21) i F ili
pa (tamże, s. 368, 421—425). Te same statu ty dotyczyły m ałżeństw a kościelnego
(tamże, s. 354). O katechizacji w spom inają statu ty legata Jak u b a (tamże, s. 356,
§ 26) i arcybiskupa Jakuba Św inki z roku 1285 (itamże, s. 383, § 3), o pogrzebie
przy kościele parafialnym sta tu ty legata Filipa (tamże, s. 418 § 64) i Jak u b a Świnki
k o ś c i o ł a ś w . W o j c i e c h a w M i ę d z y r z e c z u a w ó j t e m i g m i n ą m i e j s k ą , w k t ó r e j r e k t o r o t r z y m a ł o d s z k o d o w a n i e z a w y b u d o w a n i e k a p l i c y n a t e r e n i e ś w i e ż o l o k o w a n e g o m i a s t a . P o d o b n e p r e t e n s j e w y s u w a l i p l e b a n i z e S t a r e j N i e m c z y i C z a r n o w ą s u 1 8 . O p o r y t e ś w i a d c z y ł y , ż e u z n a w a n o w z a s a d z i e w y ł ą c z n o ś ć p r a w p a r a f i a l n y c h d o t e r e n u p o d l e g ł e g o k o ś c i o ł o w i . M i m o t e g o n o w e o k r ę g i p a r a f i a l n e p o w s t a w a ł y n i e u s t a n n i e k o s z t e m d a w n i e j s z y c h 1 9 . N a l e ż y w t y m m i e j s c u z a s t a n o w i ć s i ę n a d z w i ą z k i e m , j a k i i s t n i e j e m i ę d z y r o z m i a r a m i o k r ę g u p a r a f i a l n e g o a c z a s e m p o w s t a n i a p a r a f i i . W i l h e l m S c h u l t e a z a n i m i n n i p o s u w a l i s i ę n a w e t d o t w i e r d z e n i a , ż e d u ż e , k i l k u n a s t o - c z y d w u d z i e s ł o k i l k o w i o s i k o w e ' p a r a f i e s ą t w o r e m w i e k u X I I l u b p o c z ą t k i e m X I I I , ż e p ó ź n i e j p o w s t a w a ł y t y l k o p a r a f i e n i e w i e l k i e , p r z y c z y m z r e g u ł y k a ż d a w i e ś l o k o w a n a m i a ł a o t r z y m y w a ć p a r a f i ę d l a s i e b i e 2 0 . T y m c z a s e m z e s t a w i e n i e w y n i k ó w p r a c d o t y c z ą c y c h Ś l ą s k a o r a z a n a l i z a o p i s u p o s i a d ł o ś c i b i s k u p s t w a w r o c ł a w s k i e g o d o p r o w a d z a d o o d m i e n n y c h w n i o s k ó w . N a t e r y t o r i u m n y s k o - o t m u c h o w s k i m , p o k r y w a j ą c y m s i ę w z a s a d z i e z t e r e n e m a r c h i p r e z b i t e r i u m n y s k i e g o , i s t n i e j e n a p o c z ą t k u w i e k u X I V o k o ł o 2 5 0 w s i b i s k u p i c h . P o n a d t o d o b i s k u p s t w a n a l e ż ą d z i e s i ę c i n y z o k o ł o s t u o b c y c h w s i . Ł ą c z n i e ź r ó d ł o w y m i e n i a o k o ł o 3 5 0 m i e j s c o w o ś c i , c h o c i a ż w r a c h u n k u n i e s ą u w z g l ę d n i o n e t e , z k t ó r y c h b i s k u p n i e c i ą g n ą ł ż a d n y c h k o r z y ś c i . T y m c z a s e m d o k o ń c a X I V w i e k u a r c h i p r e z b i t e r i a t n y s k i o b e j m o w a ł j e d y n i e 6 6 p a r a f i i , w y p a d a z a t e m ś r e d n i o p r z e s z ł o p i ę ć w s i n a j e d n ą p a r a f i ę . P a r a f i a w W i e l k i c h K a r ł o w i c a c h u z y s k u j e d z i e s i ę c i n y z c z t e r e c h w s i , z ' k t ó r y c h M a ł e K a r ł o w i c e z o s t a ł y w ł a ś n i e l o k o w a n e n a p r a w i e n i e m i e c k i m , a p a r a f i a p o w s t a ł a w r o k u 1 2 4 4 . K i l k a k o n t r a k t ó w l o k a c y j n y c h u z a l e ż n i a ł o p o w s t a n i e k o ś c i o ł a o d i l o ś c i o s a d z o n y c h ł a n ó w , w j e d n y m w y p a d k u s t w i e r d z o n o w y r a ź n i e , ż e k o ś c i o ł a n i e b ę d z i e 2 1 . P o n a d t o p a r a f i e k i l k u w i o s k o w e p o w s t a j ą j e s z c z e w k o ń c u w i e k u X I I I i w w i e k u X I V 2 2 . P o w a ż n e t r u d n o ś c i s p r a w i a o c e n a l i c z b y k o ś c i o ł ó w i s t n i e j ą c y c h w w i e k u X I I i X I I I a c o z a t y m i d z i e — g ę s t o ś c i s i e c i k o ś c i e l n e j . N a j s t a r s z e s p i s y p a r a f i i , z a c h o w a n e d l l a t e r e n ó w d i e c e z j i k r a k o w s k i e j , w ł o c ł a w s k i e j i w r o c ł a w s k i e j p o c h o d z ą z p i e r w s z e j p o ł o w y X I V w i e k u . Z i n n y c h t e r e n ó w b r a k n a w e t t a k i c h w y k a z ó w . D l a o k r e s u w c z e ś n i e j s z e g o r o z p o r z ą d z a m y j e d y n i e w z m i a n k a m i o p o j e d y n c z y c h k o ś c i o ł a c h . O l i c z b i e p a r a f i i w P o z n a ń s k i e m d a j e p e w n e p o j ę c i e a k t p o d z i a ł u d i e c e z j i n a a r c h i d i a k o n a t y w r o k u 1 2 9 8 2 3 . R e d a k t o r d o k u m e n t u p r z y j ą ł z a s a d ę , ż e t a m , g d z i e n i e d a ł o s i ę p r z e p r o w a d z i ć p o d z i a ł u w z d ł u ż g r a n i c y n a t u r a l n e j , w y m i e n i a ł p a r a f i e g r a n i c z n e . W s u m i e w d o k u m e n c i e j e s t m o w a o 2 5 k o ś c i o ł a c h p a r a f i a l n y c h , z c z e g o p o ł o w a s k u p i a n a j e s t w z d ł u ż 6 0 - k i l o m e - t r o w e g o p a s a o d W r o n e k d o G ł u c h o w a , c o d a j e d o ś ć z n a c z n e z a g ę s z c z e n i e k o ś c i o ł ó w . S y s t e m a t y c z n e g o o p r a c o w a n i a d o c z e k a ł s i ę d o t y c h c z a s Ś l ą s k , c z ę ś ć P o m o r z a i a r c h i d i a k o n a t l u b e l s k i d i e c e z j i k r a k o w s k i e j . P o p r z e z z e s t a w i e n i e w z m i a n e k z e ź r ó d e ł p i s a n y c h , z a b y t k ó w a r c h i t e k t o n i c z n y c h , a n a
-18 KWp, n r 379; SReg, n r 2383; CSil i. I, a r 29.
19 Par. KMp, a r 627; KWp, n r 628, 896, 1059.
20 S c h u l t e , -op. cit., s. 390; P f i t .z n e r, op. cit., passim ; M i c h a e l , op. cit.,
s. 197; P a O i z r a m, op. cit., s. 35—36. P or. CSiil XIV, e. 3—38.
21 Par. S c h m i d · , яр. cit., s. 356 pr,zyip. 1, 2, 5 oraiz KWp, mr 453.
22 KWp, o r 628, 896, 1059; KMaizL, o r 94, 112, 113; P ü b , n r 224.
23 KWp, n r 770.
376
JUIÆA T A ZB IR Ó W A l i ' z ę w e z w a ń d p o w i ą z a ń o r g a n i z a c y j n y c h a u t o r z y p r z e d s t a w i a j ą l i s t ą k o ś c i o ł ó w w k o l e j n o ś c i i c h p o w s t a w a n i a . W ź r ó d ł a c h ś l ą s k i c h w y s t ę p u j e d o k o ń c a X I V w i e k u p o n a d 1 1 0 0 p a r a f i i . G d y b y n a w e i t p r z y j ą ć , ż e n i e k t ó r e z n i c h m i a ł y c h a r a k t e r e f e m e r y c z n y , n a l e ż y u z n a ć , ż e s t a n n a s y c e n i a k o ś c i o ł a m i p a r a f i a l n y m i z b l i ż o n y b y ł d o w s p ó ł c z e s n e g o i c a ł k o w i c i e w y s t a r c z a ł d o p r o w a d z e n i a p r a c y d u s z p a s t e r s k i e j . Z t e j l i c z b y o k . 3 5 0 k o ś c i o ł ó w p o w s t a ł o p o r o k u 1 3 3 5 , k i e d y z a ś m i a ł a m i e j s c e f u n d a c j a p o z o s t a ł y c h , n i e w i a d o m o 2 4 . N a l e ż y r ó w n i e ż w s p o m n i e ć o · z a c h o w a n i u s i ę p r z y p a d k o w y c h w z m i a n e k o k o ś c i o ł a c h p o ł o ż o n y c h w n i e w i e l k i e j o d l e g ł o ś c i o d s i e b i e , a n i e k i e d y n a w e t w t e j s a m e j m i e j s c o w o ś c i . N i e w i a d o m o j e d n a k , c z y t a k i e p r z y p a d k o w e p r z e k r o j e o d z w i e r c i e d l a j ą s t a n p r z e c i ę t n y c z y t e ż s y t u a c j e w y j ą t k o w e . K o ś c i o ł y j u ż i s t n i e j ą c e w w i e k u X I I , k t ó r e p o s i a d a ł y w y t w o r z o n y s i ł ą t r a d y c j i o k r ę g d u s z p a s t e r s k i , z n a l a z ł y s i ę w u p r z y w i l e j o w a n e j p o z y c j i w o b e c n o w o p o w s t a j ą c y c h . N i e b e z z n a c z e n i a b y ł t e ż f a k t , ż e p a t r o n t a k i e g o s t a r e g o k o ś c i o ł a , g o d z ą c s i ę n a j e g o w ł ą c z e n i e d o s i e c i p a r a f i a l n e j m ó g ł w z a m i a n ' u z y s k a ć p o w i ę k s z e n i e o k r ę g u . T y m t ł u m a c z y ć m o ż n a w i ę k s z e , ś r e d n i o b i o r ą c , o k r ę g i p a r a f i a l n e s t a r s z y c h k o ś c i o ł ó w ; n i e t r z e b a s z u k a ć w y j a ś n i e n i a w t w i e r d z e n i u , ż e j e s t t o p o z o s t a ł o ś ć p o z o r g a n i z o w a n y c h p a r a f i a c h d w u n a s t o w i e c z n y c h . Ś c i s ł y z w i ą z e k m i ę d z y k o ś c i o ł e m a w ł o ś c i ą f e u d a l n ą r z u t o w a ł n a s y t u a c j ę p r a w n ą k o ś c i o ł a , k t ó r y t r a k t o w a n y b y ł j a k o p r z y n a l e ż n o ś ć w s i , n a r ó w n i z k a r c z m ą , t a r g i e m c z y k o m o r ą c e l n ą . W ł a ś c i c i e l m ó g ł k o ś c i ó ł j a k o s w o j ą w ł a s n o ś ć p r y w a t n ą n a d a ć a l b o s p r z e d a ć . M a m y r ó w n i e ż p r z y k ł a d u p o s a ż e n i a c z ę ś c i ą d o c h o d ó w k o ś c i o ł a , t a k j a k p r z e k a z y w a n o n i e z a l e ż n i e o d w ł o ś c i t a r g , k a r c z m ę c z y k o m o r ę c e l n ą a l b o t e ż c z ę ś ć d o c h o d ó w z n i c h p ł y n ą c y c h . P o d o b n i e m ó g ł n a d a ć w ł a ś c i c i e l s a m k o ś c i ó ł , p o z o s t a w i a j ą c s o b i e r e s z t ę w ł o ś c i . S w o b o d n e d y s p o n o w a n i e ś w i ą t y n i ą , z w i ą z a n e z i n s t y t u c j ą k o ś c i o ł a p r y w a t n e g o , b y ł o c z y n n o ś c i ą p r a w n ą d o b r z e z n a n ą w p o c z ą t k u X I I I w i e k u , s k o r o s f a ł s z o w a n e w t y m o k r e s i e d o k u m e n t y d l a M o g i l n a i T r z e m e s z n a w t e n w ł a ś n i e s p o s ó b s t a w i a j ą s p r a w ę n a d a ń k o ś c i o ł ó w . T r u d n o b o w i e m p r z y p u ś c i ć , ż e b y w f a l s y f i k a c i e u m i e s z c z a n o f o r m u ł y p r a w n e , s t a n o w i ą c e w m o m e n c i e j e g o p o w s t a n i a c a ł k o w i t y a n a c h r o n i z m . Z a n a l i z y l i s t y n a d a ń k o ś c i o ł ó w m o ż n a s t w i e r d z i ć , ż e i l o ś ć t a k i c h a k t ó w m a l e j e w m i a r ę u p ł y w u c z a s u , c o s t o i w s p r z e c z n o ś c i z w z r a s t a n i e m l i c z b y z a c h o w a n y c h ź r ó d e ł . W w i e k u X I I n a d a n i a t a k i e s t a n o w i ą z n a c z n y p r o c e n t w i a d o m o ś c i o k o ś c i o ł a c h 2 5 . N a p i e r w s z ą p o ł o w ę w i e k u X I I I p r z y p a d a s z e ś ć w z m i a n e k . T r z y n a d a n i a m o ż n o w ł a d c z e p o c h o d z ą z M a ł o p o l s k i . N a d a w c a m i b y l i p r z e d s t a w i c i e l e n a j w i ę k s z y c h r o d z i n : I w o O d r o w ą ż , a r c h i d i a k o n k r a k o w s k i H u m b e r t i w d o w a p o M a r k u G r y f i c i e , w o j e w o d z i e k r a k o w s k i m 2 6 . W s z y s t k i e t e t r z y o s o b y d y s p o n u j ą s w o i m m a j ą t k i e m r o d o w y m . I c h n a d a n i a s ą o s t a t n i m i w y p a d k a m i p r z e k a z a n i a k o ś c i o ł a p r z e z o s o b ę p r y w a t n ą b e z ż a d n y c h o g r a n i c z e ń p r a w n y c h . P o n a d t o w i e m y o d w ó c h n a d a n i a c h k s i ą ż ę c y c h o r a z o j e d n e j z a m i a n i e m i ę d z y k s i ę c i e m a b i s k u p e m 2 7 . Z d r u g i e j p o ł o w y w i e k u X I I I z a c h o w a ł s i ę ś l a d . j u ż t y l k o j e d n e j z a m i a n y i t r z e c h k s i ą ż ę c y c h n a d a ń k o ś c i o ł ó w , a z w i e 24 Por. zestawienie
uP a n z r a m a , op. cit., passim.
25 Por. KWp, n r 3 4 11; KŚ1, n r 25 d 55; KrMaiaK, n r 116 i 117; KMp, n r 375.
26 KM-og, n r 3; KM p, n r 413 i 416.
k u X I V j e d y n a m a z o w i e c k a w z m i a n k a o n a d a n i u k s i ą ż ę c y m n a r z e c z b i s k u p a 2 8 . M o ż n a z a r y z y k o w a ć t w i e r d z e n i e , ż e b r a k n a d a ń o d p o w i a d a r z e c z y w i s t e m u z a n i k o w i p r y w a t n y c h k o ś c i o ł ó w m o ż n o w ł a d c z y c h . Z n a m i e n n y j e s t t e ż f a k t , ż e o s t a t n i m i . p r y w a t n y m i d y s p o n e n t a m i s ą w y b i t n e o s o b i s t o ś c i a n a d a n i a ( k s i ą ż ę c e w y s t ę p u j ą j e s z c z e o w i e k p ó ź n i e j n i ż o s t a t n i e n a d a n i a m o ż n o w ł a d c z e . O g r a n i c z a n i e p r y w a t n e g o p r a w a d y s p o n o w a n i a k o ś c i o ł a m i w i ą ż e s i ę z r o z w o j e m p r a w a p a t r o n a t u . P a t r o n a t b y ł p e w n ą f o r m ą k o m p r o m i s u m i ę d z y w ł a d z ą k o ś c i e l n ą , k t ó r a u s i ł o w a ł a z a p e w n i ć s o b i e r e a l n ą k o n t r o l ę n a d k o ś c i o ł a m i w i e j s k i m i , a w ł a ś c i c i e l a m i t y c h k o ś c i o ł ó w . P o j ę c i e p a t r o n a t u o p i e r a s i ę n a p r z e k o n a n i u , ż e k o ś c i ó ł n i e j e s t p r y w a t n ą w ł a s n o ś c i ą d z i e d z i c a , t e n j e d n a k j a k o f u n d a t o r i o p i e k u n m a w o b e c n i e g o ś c i ś l e o k r e ś l o n e p r a w a i o b o w i ą z k i . P a t r o n a t z n a n y j e s t ź r ó d ł o m p o l s k i m o d p o c z ą t k u X I I I w i e k u . S z c z e g ó l n i e p o u c z a j ą c e j e s t z e s t a w i e n i e t r z e c h d o k u m e n t ó w I w o n a . O d r o w ą ż a , g d z i e o d m i e n n a s y t u a c j a p r a w n a k o ś c i o ł ó w w S z a ń c u i P r a n d o c i n i e , p o z o s t a j ą c y c h p o d j e g o p a t r o n a t e m , i k o ś c i o ł a w K o ń s k i c h , s t a n o w i ą c e g o j e g o w ł a s n o ś ć , w y s t ę p u j e z c a ł ą o c z y w i s t o ś c i ą 2 9 . I w o d y s p o n u j ą c m a j ą t k i e m k o ś c i o ł a s z a n d e c k i e g o n a r z e c z c y s t e r s ó w w M o g i l e z a z n a c z a w y r a ź n i e , ż e c z y n i t o n a m o c y p r a w a b i s k u p i e g o n i e z a ś j a k o d z i e d z i c , p o d c z a s g d y k o ś c i o ł e m k o n e c k i m d y s p o n u j e b e z ż a d n y c h z a s t r z e ż e ń n a m o c y p r a w w ł a ś c i c i e l a . P o j ę c i e p a t r o n a t u n i e b y ł o o b c e o r g a n i z a c j i k o ś c i e l n e j w o k r e s i e k o ś c i o ł a p r y w a t n e g o , k i e d y t o ( w y s t ę p o w a ł o j a k o o k r e ś l e n i e c z ę ś c i u p r a w n i e ń p a n a . S a m o j e d n a k o d d z i e l e n i e u p r a w n i e ń p a t r o n a c k i c h s t a n o w i ł o k r o k n a p r z ó d k u o g r a n i c z e n i u w ł a d z y d z i e d z i c ó w n a d k o ś c i o ł a m i , p o n i e w a ż w p o j ę c i u p a t r o n a t u n i e m i e ś c i ł o s i ę p r a w o d y s p o n o w a n i a m a j ą t k i e m p o d l e g ł e j f u n d a c j i . W m y ś l o b o w i ą z u j ą c y c h w k o ś c i e l e p o w s z e c h n y m p r z e p i s ó w , w z a k r e s u p r a w n i e ń p a t r o n a w c h o d z i ł o p r a w o · p r e z e n t y c z y l i p r z e d s t a w i a n i a b i s k u p o w i k a n d y d a t a n a w a k u j ą c ą g o d n o ś ć k o ś c i e l n ą i w y k o n y w a n i e o p i e k i n a d m a j ą t k i e m ' k o ś c i o ł a . P r z e z o p i e k ę r o z u m i a n o z a s t ę p s t w o p r a w n e o r a z ' w y r a ż a n i e z g o d y n a a l i e n a c j ę c z ę ś c i m a j ą t k u i d o k o n y w a n i e p o w a ż n i e j s z y c h z m i a n w j e g o g o s p o d a r c e . P a t r o n b y ł t a k ż e z a r z ą d c ą m a j ą t k u w a k u j ą c e g o b e n e f i c j u m . P r a w o p r e z e n t y p o ś w i a d c z o n e j e s t k i l k a k r o t n i e w d o k u m e n t a c h Z k o ń c a X I I I i z X I V w i e k u w f o r m i e o d p o w i a d a j ą c e j p r a w u k a n o n i c z n e m u 3 0 . P a t r o n i ' W y s t ę p u j ą j a k o s t r o n a w s p o r a c h o d z i e s i ę c i n y t o c z o
28 PUb, n r 330; KWp, n r 619 i 620; KMaizL, n r 39 i 69.
29 N adanie Prandocina d la cystersów eaiwiera -zastrzeżenie, że ipewne posunięcia
p raw ne w ynikają z w ładzy biskupiej, inne z praw a właściciela: in redditibus per
petuis quedam confero iure patroni, quedam iure episcopi. Jako p atro n przekazuje
praw o p a tro n a tu trzech prebeinid prandracińskich, a jaiko biskup praiwo użytkowania
dochodów tych prebend: iure vero patroni ... ius patronatus triu m prebendarum
in ecclesia prandochiniensi offero eidem conventui, u su fru ctu m vero earum iure
episcopi ad usum eorum iu xta canonum sanctiones transfero (KMOig, n r 21. Так
samo zastrzegając, że jest jedynym patronem preberady kościoła w Szańcu —
iure avorum m eorum patronus et heres singularis, om ni excluso comparticipio
cognatorum m eorum — uposażenie jej oddaje cystersom prarwem biskupim : ex
officio m ei episcopatus ... predictam prebendam sic divido et ordino (KMog, n r 9).
P rzekazując zaś Końskie stw ierdza, że n a d aje sw oją ojcowiznę: patrim onia mea,
videlicet Consca cum aliis sex, que sic nom inantur: Modlisevici, Sene Odrawanz,
Gosan, Nesvena, Kazanovo et Popova villa, attinente ecclesie in Consca i nie czyni
żadnych zastrzeżeń co do p raw kościoła koneckiego (KMog, mr 3).
378
JU L IA T A Z B m O W A n y c h p r z e d f o r u m k o ś c i e l n y m 3 1 . M n i e j d o k ł a d n i e p o z n a ć m o ż n a w p ł y w p a t r o n a n a . z m i a n y d o k o n y w a n e w m a j ą t k u p o d l e g ł e j m u f u n d a c j i . J e d y n y w t e j m i e r z e p r z y k ł a d s t a n o w i z e z w o l e n i e W ł a d y s ł a w a Ł o k i e t k a n a l o k a c j ę p e w n y c h ł a n ó w , s t a n o w i ą c y c h u p o s a ż e n i e k o ś c i o ł a w P a j ę c z n i e 3 2 . Z t e k s t u d o k u m e n t u n i i e w y n i k a j e d n a k j a s n o , c z y z e z w o l e n i e n a l o k a c j ę j e s t ł a s k ą k s i ą ż ę c ą , k t ó r e j p o w o d e m j e s t p r a w o d o s z c z e g ó l n e j o p i e k i , j a k a n a l e ż y s i ę k o ś c i o ł o w i o d p a t r o n a , w t y m w y p a d k u o d s a m e g o p a n u j ą c e g o , c z y t e ż w y w o d z i s i ę b e z p o ś r e d n i o z p r a w a o p i e k i . N a j t r u d n i e j u c h w y t n a j e s t s p r a w a z a r z ą d u b e n e f i c j u m w o k r e s i e w a k a n s u . N i e w y w o ł a ł a o n a c h y b a w i ę k s z y c h s p o r ó w , s k o r o s t a t u t y s y n o d a l n e n i e z a w i e r a j ą k l a u z u l d o t y c z ą c y c h m a k s y m a l n e g o c z a s u t r w a n i a w a k a n s u l u b t e ż u s t a n a w i a j ą c y c h k o n t r o l ę n a d g o s p o d a r k ą w t y m o k r e s i e . J e d y n i e p r z y o k a z j i d o k o n y w a n i a i n s t a l a c j i k a n o n i c z n e j p r z e d s t a w i c i e l b i s k u p a m a o b o w i ą z e k d o p i l n o w a ć , a b y n o m i n a t z o s t a ł w p r o w a d z o n y n a p a r a f i ę z a r ó w n o p r a w n i e , j a k i f a k t y c z n i e 3 3 . Z z a g a d n i e n i e m t y m w i ą ż e s i ę s p r a w a w y k o n y w a n i a i u s s p o l i i w s t o s u n k u d o n i ż s z e g o k l e r u . P o s t a n o w i e n i a z j a z d u ł ę c z y c k i e g o d o t y c z y ł y j e d y n i e b i s k u p ó w . N i ż s z y k l e r o s i ą g n ą ł u p r z y w i l e j o w a n i e w t y m z a k r e s i e p o w o l i , a o d b i c i e t e g o p r o c e s u z n a j d u j e m y w s t a t u t a c h s y n o d a l n y c h , s k i e r o w a n y c h p r z e c i w g r a b i e ż c o m d ó b r d u c h o w n y c h . S t w i e r d z e n i e w s p ó ł i s t n i e n i a k o ś c i o ł ó w p r y w a t n y c h i p a t r o n a t u n i e w y j a ś n i a j e d n a k z a g a d n i e n i a z w y c i ę s t w a n o w e j o r g a n i z a c j i a n i f o r m o p o r u z a g r o ż o n y c h w s w y m s t a n i e p o s i a d a n i a w ł a ś c i c i e l i k o ś c i o ł ó w . J e d y n y i s t n i e j ą c y m a t e r i a ł ź r ó d ł o w y — s t a t u t y s y n o d a l n e — j e s t d o ś ć t r u d n y d o i n t e r p r e t o w a n i a , p o n i e w a ż z r e g u ł y w y p a d k i n a r u s z a n i a d ó b r k o ś c i e l n y c h , p i ę t n o w a n e w e w s z y s t k i c h n i e m a l s t a t u t a c h , t r a k t o w a n e s ą j a k o a k t y g w a ł t u . B e z w ą t p i e n i a w w i e l u w y p a d k a c h p r z e d s t a w i e n i e t a k i e o d p o w i a d a p r a w d z i e , g d y ż w w a r u n k a c h w o j e n p r y w a t n y c h i d o c h o d z e n i a u p r a w n i e ń z b r o n i ą w r ę k u n a d o b r a k o ś c i e l n e n a p a d a n o w r ó w n y m s t o p n i u j a k i n a k a ż d e i n n e . N a l e ż y j e d n a k p r z y j ą ć , ż e c z ę ś ć g r o m ó w s p a d a j ą c y c h n a g ł o w y n a j e ź d ź c ó w d ó b r k o ś c i e l n y c h k i e r o w a n a b y ł a w r z e c z y w i s t o ś c i p r z e c i w k o f e u d a ł o m k o r z y s t a j ą c y m z u p r a w n i e ń p r y w a t n e g o p a n a k o ś c i o ł a . K a ż d a w z m i a n k a o n i e p r a w n y m z a g a r n i ę c i u b e n e f i c j u m d a s i ę b o w i e m z i n t e r p r e t o w a ć j a k o p o t ę p i e n i e s w o b o d n e g o m i a n o w a n i a k a p e l a n a p r z e z w ł a ś c i c i e l a k o ś c i o ł a . N a s z c z e g ó l n ą u w a g ę z a s ł u g u j ą t e f r a g m e n t y , g d z i e m o w a j e s t o z a k a z i e p r z y j m o w a n i a b e n e f i c j ó w z r ą k ś w i e c k i c h . M o ż n a j e u z n a ć z a p r ó b ę p r a w n e g o z a b e z p i e c z e n i a m a j ą t k u k o ś c i o ł ó w , k t ó r e j u ż n i e b y ł y p r y w a t n y m i i u n i e m o ż l i w i e n i a d a l s z y c h , z k a n o n i c z n e g o p u n k t u w i d z e n i a b e z p r a w n y c h , n o m i n a c j i . O g r a n i c z e n i e p r a w d a w n y c h w ł a ś c i c i e l i k o ś c i o ł ó w j e d y n i e d o p a t r o n a t u u n i e m o ż l i w i a ł o s a m o w o l n e ' z a w ł a s z c z a n i e m a j ą t k u k o ś c i o ł a . U s z c z u p l e n i a p o s i a d ł o ś c i i d o c h o d ó w m ó g ł d o k o n a ć j e d y n i e b i s k u p . N i e z n a m y k o n k r e t n e g o p r z y k ł a d u , a b y b i s k u p z g o d z i ł s i ę n a o d e b r a n i e m a j ą t k u k o ś c i e l n e g o i o d d a n i e g o · o s o b i e ś w i e c k i e j . Z d a r z a s i ę n a t o m i a s t w z b o g a c e n i e f u n d a c j i k o ś c i e l n e j k o s z t e m i n n e j n a d r o d z e i n k o r p o r a c j i 3 4 . I n k o r p o r a c j a p o l e g a ł a n a p r z e k a z a n i u u p o s a ż e n i a k o ś c i o ł a i n n e j i n s t y t u c j i , k t ó r a w z a m i a n z a t o b r a ł a n a s i e b i e o b o w i ą z e k u t r z y m a n i a w i n k o r-31 CSil, n r 68 i 99; PUb, n r 45 i 60.
32 K Pol II, таг 153 i 154.
33 KWp, mr 1073, 2071; CSil, 147.
p o r o w a n y m k o ś c i e l e w i k a r e g o . Z m i a n a t a k a o d b y w a ł a s i ę z p o w a ż n ą d l a t a k i e j i n s t y t u c j i k o r z y ś c i ą , p o n i e w a ż k o s z t u t r z y m a n i a w i k a r e g o b y ł w s t o s u n k u d o c a ł o ś c i d o c h o d ó w n i e w i e l k i , i n k o r p o r a c j a z w i ę k s z a ł a z a t e m d o c h o d y p a t r o n a . T e o r e t y c z n i e k a n d y d a t n a w i k a r e g o p o d l e g a ł e g z a m i n o w i a r c h i d i a k o n a , k t ó r e g o c e l e m b y ł o w y e l i m i n o w a n i e o s ó b n i e g o d n y c h l u b t e ż n i e d o s t a t e c z n i e p r z y g o t o w a n y c h d o p e ł n i e n i a f u n k c j i d u s z p a s t e r s k i c h 3 δ , n i e i s t n i a ł a j e d n a k k o n i e c z n o ś ć p r z e d s t a w i a n i a g o b i s k u p o w i d r o g ą n o r m a l n e j p r e z e n t y i u z y s k i w a n i a k a n o n i c z n e g o z a t w i e r d z e n i a . N i e c o o d m i e n n i e p r z e d s t a w i a ł a s i ę s y t u a c j a , g d y o i n k o r p o r a c j ę z a b i e g a ł p a t r o n ś w i e c k i , k t ó r e m u z a l e ż a ł o n a p r z e k a z a n i u u p o s a ż e n i a i s t n i e j ą c e j i n s t y t u c j i k o ś c i e l n e j f u n d o w a n e m u p r z e z s i e b i e k l a s z t o r o w i l u b k o l e g i a c i e . T a k a h o j n o ś ć z c u d z e g o m a j ą t k u s t a n o w i w y r a ź n y r e l i k t p o j ę ć o p a i t r o n i e - w ł a ś c i c i e l u , k t ó r y m ó g ł d o w o l n i e r o z p o r z ą d z a ć m a j ą t k i e m p o d l e g ł e g o k o ś c i o ł a . N i e k i e d y w t a k i c h w y p a d k a c h d o c h o d z i ł o d o s t a r c i a m i ę d z y p a t r o n e m d o k o n u j ą c y m s a m o w o l n e j i n k o r p o r a c j i a b i s k u p e m . P r z y k ł a d e m t a k i e g o s p o r u o k o m p e t e n c j e j e s t s p r a w a n a d a n i a k o ś c i o ł a w Ż a r n o w c u n a r z e c z k l a r y s e k w Z a w i c h o ś c i e , z n a n a n a m z d w ó c h d o k u m e n t ó w . W p i e r w s z y m k s i ą ż ę B o l e s ł a w W s t y d l i w y p r z e k a z u j e k o ś c i ó ł w Ż a r n o w c u w r a z z u p o s a ż e n i e m n a r z e c z k l a r y s e k , w d r u g i m b i s k u p k r a k o w s k i P r a n d o t a w y r a ż a z g o d ę n a i n k o r p o r a c j ę t e g o k o ś c i o ł a p r z e z k l a r y s k i , z a z n a c z a j ą c j e d n o c z e ś n i e , ż e d z i e j e s i ę t o n a p r o ś b ę k s i ę c i a , k t ó r y j e d n o c z e ś n i e p r z e k a z a ł p a t r o n a t 3 6 . W y n i k a z t e g o , ż e k s i ą ż ę d o k o n a ł b e z p r a w n i e s a m o w o l n e j i n k o r p o r a c j i , k t ó r ą b i s k u p p o d j e g o n a c i s k i e m u s a n k c j o n o w a ł . P o d o b n i e s a m o w o l n i e d o k o n a n a p r z e z w o j e w o d ę k a l i s k i e g o M i k o ł a j a i n k o r p o r a c j a k o ś c i o ł a w S t a r y m G o s t y n i u d o u p o s a ż e n i a u f u n d o w a n e g o t a m s z p i t a l a z o s t a ł a u s a n k c j o n o w a n a p r z e z b i s k u p a p o z n a ń s k i e g o A n d r z e j a 3 7 . O b i e s p r a w y s ą p r a k t y c z n y m w y k ł a d e m p o d z i a ł u k o m p e t e n c j i m i ę d z y p a t r o n e m i w ł a d z ą d u c h o w n ą . K o m p r o m i s t e n o k a z a ł s i ę t r w a ł y , z a s a d a w s p ó ł d z i a ł a n i a b i s k u p a i p a t r o n a p r z y o b s a d z a n i u g o d n o ś c i k o ś c i e l n y c h p r z e t r w a ł a k i l k a n a s t ę p n y c h s t u l e c i . P r z e j ś c i e o d k o ś c i o ł a p r y w a t n e g o d o p a t r o n a t u z a w a ż y ł o w s p o s ó b z a s a d n i c z y n a s y t u a c j i d u c h o w n y c h o b s ł u g u j ą c y c h t e k o ś c i o ł y . W o k r e s i e k o ś c i o ł a p r y w a t n e g o k a p e l a n b y ł c a ł k o w i c i e z a l e ż n y o d d z i e d z i c a . T e n o s t a t n i m i a n o w a ł g o i o d w o ł y w a ł w e d ł u g w ł a s n e j w o l i . R o l a b i s k u p a o g r a n i c z a ł a s i ę d o w y ś w i ę c e n i a p r z e d s t a w i o n e g o k a n d y d a t a , a w y s t ę p u j ą c e w s t a t u t a c h z a k a z y w y ś w i ę c a n i a o b c y c h k l e r y k ó w w s k a z u j ą , ż e w r a z i e o d m o w y b i s k u p a d i e c e z j a l n e g o p a t r o n m ó g ł z w r ó c i ć s i ę d o i n n e g o . K a r y k o ś c i e l n e , k t ó r e b i s k u p m ó g ł z a s t o s o w a ć w o b e c o p o r n e g o k a p e l a n a , r ó w n i e ż n i e b y ł y z b y t s k u t e c z n e , p o n i e w a ż w p r a k t y c e k a p e l a n m u s i a ł s t o s o w a ć s i ę d o w o l i d z i e d z i c a , a b i s k u p n i e m i a ł n a w e t m o ż l i w o ś c i s k o n t r o l o w a n i a , c z y j e g o s u s p e n s a j e s t r e s p e k t o w a n a . O g r a n i c z e n i e w ł a d z y d z i e d z i c a d o p a t r o n a t u z m i e n i ł o p o ł o ż e n i e t e j g r u p y . O d k ą d m i a n o w a n i e d u c h o w n e g o b y ł o · w y n i k i e m w s p ó ł d z i a ł a n i a b i s k u p a i p a t r o n a , d z i e d z i c n i e m ó g ł k a p e l a n a u s u n ą ć a n i o d e b r a ć m u u p o s a ż e n i a . J e d n o c z e ś n i e s k o r o - p o w i ę k s z y ł a s i ę z a l e ż n o ś ć o d b i s k u p a ,
