2.16 R E C E N Z JE
G eorges С a t r o u x, D e u x actes d u d ram e In d o ch in o is, L ib r a ir ie P ion, P a r is 1959, s. V III + 238, 2 m a p y i 2 szkice w tekście.
W ro k u 1898 G eorges С a t r o u x u k ończył szkołę o fice rsk ą w S a in t-C y r. W ciąg u przeszło 40-letniej słu żb y w o jsk o w ej p rz e b y w a ł n ie m al w y lą c 'n ie w od d ziała ch sta c jo n u ją c y c h n a obszarze a fry k a ń sk ic h i a z ja ty c k ic h k o lo n ii f ra n c u sk ic h . A lg eria, S a h a ra , In d o ch in y , M aroko, S y ria , L ib a n , znow u M aroko, gdzie n a d a l tr w a ła d łu g o le tn ia p a c y fik a c ja — oto k o le jn e m ie jsc a p o b y tu C a tro u x , k tó re dały m u d o b rą, acz je d n o stro n n ą nieco, znajom ość ta m te jsz y c h problem ów . T oteż m ia n o w an ie w lip cu 1939 r. 61-letniego g e n e ra ła n a sta n o w isk o g u b e rn a to ra g en e raln e g o In d o c h in m ogło się w y d aw ać zaszczytnym , lecz rac zej sp o k o jn y m za k o ń czeniem n ie n a g a n n e j k a rie ry . T a k je d n a k w rzeczyw istości n ie było. N iezależnie od k o m p lik a c ji, ja k im i g ro ziła fra n c u sk ie m u im p e riu m n ie u c h ro n n a ju ż w o jn a w E u ro p ie, In d o ch in y z n a jd o w ały się w szczególności pod p re s ją zb ro jn eg o k o n f lik tu toczącego się m iędzy Ja p o n ią i C hinam i. R ząd fra n c u s k i w y sła ł do C zan g - -K a i-S z e k a m isję w ojskow ą, p o n a d to zaś zgodził się, ab y p o rt w H aifo n g u i b ie g n ąca s ta m tą d lin ia k o le jo w a b y ły w y k o rz y sty w a n e p rzez S ta n y Z jednoczone dla d o sta rc z a n ia sam ochodów i p a liw a w o jsk o m chińskim . W p ra w d .ie P a ry ż po w o ły w ał się n a to, że s ta n w o jn y m iędzy J a p o n ią i C h in am i n i ï zo stał o fic ja ln ie ogło szony i że w ta k ie j sy tu a c ji nie m oże on być zw iązan y m ię d zy n a ro d o w y m i p rz e p isam i o n e u tra ln o śc i, ale T okio n ie u sta n n ie m nożyło p ro te sty d yplom atyczne. C oraz zaś zw ię k sz ają ca się p rze w a g a m ilita rn a ja p o ń sk a k a z a ła spodziew ać się, iż n a ty c h p ro te sta c h sp ra w a się n ie zakończy.
W y d a rzen io m z la ta 1940 r. p o św ięcił C a tro u x p ie rw sz ą część (s. 3—108) sw ej k siążki, p isa n e j zre sztą z p ersp e k ty w y k ilk u n a s tu la t i — częściow o p rz y n a j m niej — pod k ą te m obrony p rze d k ry ty k a m i jego ów czesnej p o lity k i. Ten m o m e n t polem iczny je st o g raniczony do b ard z o w ąsk ich r a m i n ie p rz e sła n ia to k u w y p ad k ó w kreślo n eg o z du ży m o b iek ty w izm em o raz w yczuciem w łaściw y ch p ro p orcji. N aw iasem m ożna b y zauw ażyć, iż cechy te n ie są zbyt częste u g en e ra łó w fra n c u sk ic h c h w y ta ją c y c h za pióro. W y starczy choćby w sp o m n ieć o p a m ię tn ik a c h m arsz. J u i n a 1 w p ro st że n u ją cy c h je d n o stro n n y m — n ie k ied y całkow icie b łę d n ym — p rz e d sta w ie n ie m u d z ia łu fra n c u sk ic h sił z b ro jn y c h w I I w o jn ie św ia to w ej i w ra m a c h P a k tu A tlan ty ck ieg o .
Ja k k o lw ie k C a tro u x w ie lo k ro tn ie d a je w y ra z p rz e k o n a n iu o korzy ściach , j a k ie lu d n o śc i In d o ch in p rzy n io sła o k u p a c ja fra n c u sk a , to przecież jego w sp o m n ian y ju ż o b iek ty w izm p ow oduje, iż w m om encie w y b u ch u d z ia ła ń w o jen n y c h w E u ro pie z a u w aż a on od ra z u niepew ność u rzędow ej lo ja ln o śc i i o ficjaln ie głoszonej w ia ry w zw ycięstw o sp rzy m ierzo n y ch . F a k ty c zn e bo w iem p rze jęc ie całości rz ą dów p rzez F ra n c u z ó w w m ie jsc e a d m in is tra c ji tu b y lc z e j (jedynie „ k ie ro w a n e j” przez p a ń s tw o -p ro te k to ra ) w znacznej m ie rze p rzy czy n iło się do w zm o cn ien ia słab y ch jeszcze h àsel w yzw olenia narodow ego. S erzyli je m łodzi in te le k tu a liśc i, k tó rzy w to k u za g ran ic zn y c h stu d ió w zdobyli now e sp o jrze n ie n a św ia t; w sp o m i n a ła o n ic h n ie leg a ln a , ale coraz siln iejsza p a r tia k o m u n isty cz n a.
W pod o b n ej sy tu a c ji je d y n ie p rz e k o n y w a ją c e zw ycięstw o n a fro n c ie e u ro p e j sk im m ogło zap ew n ić pow odzenie k ro k o m C a tro u x z m ierza ją cy m do za p e w n ie n ia p o k o ju i bezp ieczeń stw a w In d o ch in a ch . T a k się je d n a k nie stało, n a to m ia st w ch w ili k a p itu lo w a n ia F ra n c ji o trz y m a ł g u b e rn a to r g e n e ra ln y 24-godzinne u lti m a tu m ja p o ń sk ie . Z ostało ono d oręczone 19 czerw ca 1940 i żąd ało Bezzwłocznego
R E C E N Z JE 217 za m k n ięcia g ra n ic y z C h in am i o ra z dopuszczenia m is ji ja p o ń sk ie j do k o n tro li te go zam k n ięcia.
C hociaż rz ą d ja p o ń sk i liczył się, ja k to w y n ik a z ro zm a ity c h d an y c h , z m o ż li w ością odm ow y fra n c u sk ie j, gen. C a tro u x w p rz e w id z ia n y m te rm in ie n ad e sła ł zgodę n a z a w a rte w u ltim a tu m ż ą d a n ia . Z ad e cy d o w ała o ty m ra ż ą c a d y sp ro p o r cja sił, k tó ra np. w lo tn ic tw ie w y ra ż a ła się liczb ą 25 (p rzew ażnie p rz e sta rz a ły c h ) m a szy n fra n c u sk ic h w obec 200 a p a ra tó w ja p o ń sk ic h . S ta r a n ia g u b e rn a to ra o p rz y sła n ie do In d o c h in e s k a d r w chodzących w sk ład tzw . a rm ii W schodu w S y rii po zostały bez odpow iedzi ze stro n y rz ą d u m arsz. P e ta in a . P o d o b n ie zresztą, ja k i za biegi u B ry ty jc z y k ó w oraz A m ery k a n ó w . W aszyngton za p o śre d n ic tw e m a m b a sa d o ra fra n c u sk ie g o de S a in t-Q u e n tin w zy w ał bez o g ródek do u n ik a n ia w szelkich nie p o ro z u m ie ń z Ja p o ń cz y k am i, L o n d y n zaś o g ran ic za ł się do w y ra ż e n ia o stro ż nego p rzy p u szczen ia, iż za p ew n e w n ajb liższej p rzyszłości Tokio n ie b ęd z ie w y su w ało n ow ych p o stu la tó w pod a d re se m In d o ch in .
N iezależnie od n ik łe j w a rto śc i pow yższych su g estii, f a k t zw ró cen ia się C a tro u x do dw óch rzą d ó w an g lo sask ich b y ł ca łkow icie od m ien n y od lin ii p rz y ję te j przez g a b in e t m arsz. P e ta in a . T oteż 26 czerw ca 1940 zo stała ogłoszona decy zja rz ą d o w a o bezzw łocznym zw o ln ien iu g u b e rn a to ra g en e raln e g o In d o c h in z z a j m ow anego sta n o w isk a i w y zn a cz en iu n a jego m ie jsc e a d m ira ła D ecoux.
Jeszcze w ciąg u tego sam ego ro k u 1940 gen. C a tro u x ośw iadczył się po stro n ie W olnej F ra n c ji. B ył k o le jn o d eleg atem g e n e ra ln y m n a Ś ro dkow y W schód, m in i stre m bez teki, p ie rw sz y m am b a sa d o re m rz ą d u de G a u lle ’a w Z w ią z k u R a d zie ckim . P o k ilk u n a s to le tn ie j p rz e rw ie z e tk n ą ł się te ż p o n o w n ie z p ro b le m a m i in d o - chińskim i, gdyż został p o w o łan y n a p rzew odniczącego k o m is ji d la b a d a n ia p rz y czyn k lę sk i fra n c u sk ie j w w o jn ie w ietn am sk iej.
We F ra n c ji istn ie je obecnie ca ła lite r a tu r a n a te n te m a t. H is to r y c y 8, p o lity c y 8, g e n e ra ło w ie 4, p u b lic y ś c i5 z ró żn y ch p u n k tó w w id ze n ia s ta ra li się u sta lić isto tn e przy czy n y d o tk liw e j p o ra ż k i p o lity czn ej i ciężkiej p rz e g ra n e j m ilita rn e j. W nioski w y p ły w a ją c e z ty c h an a liz n ie b y ły oczyw iście je d n a k o w e i tr u d n o się tu ta j n im i zajm ow ać. T ym n ie m n ie j w szyscy n ie m a l a u to rz y zgodni są w n eg a ty w n e j ocenie d ziałaln o ści dow ó d ztw a fra n cu sk ieg o n a in d o c h iń sk im te a trz e w o je n n y m . O cena t a n iek ied y s ta je się ju ż n a w e t nieb ezp ieczn ie je d n o stro n n a i d la tego czy teln ik , poznaw szy u p rz e d n io o b iektyw izm C a tro u x p rz y k re śle n iu w y d a rze ń ro k u 1940, z za in te re so w a n ie m z a b ie ra się do d ru g ie j części jego k s ią ż k i za ty tu ło w a n e j sym bolicznie „D ien B ien F u ” (s. 111—235).
O d sam ego p o cz ątk u u w id ac zn ia się tu ta j zu p e łn ie in n y k lim a t i styl. K li m a t — w y ra źn e g o o g ran iczen ia się do a n a liz y w y łąc zn ie jed n eg o ty lk o ele m e n tu złożonej całości, sty l — fachow ego stu d iu m w ojskow ego. Z nielicznych, ja k b y um y śln ie pobieżnych, u w ag o p o lity ce g a b in e tu p a ry sk ie g o w id ać w p ra w d zie , że dziedzina ta n ie je s t n a pew no obca a u to ro w i i że n ie jed n o m ia łb y w ty m z a k re sie do pow iedzenia. S zkoda, że ta k nie uczynił, bo w obecnym k sz tałcie jego s tu diu m p rz y b ie ra w p ew nym sto p n iu c h a ra k te r ty lk o tę o re ty c n ych rozw ażań , p o m ija jący ch p ra w ie zu p e łn ie p ro b lem indoch iń sk ieg o r u c h u narodow ow yzw oleńczego, istotnego sp raw cy p rz e g ra n e j F ra n c ji.
C a tro u x n ie z a jm u je się ca ło k sz ta łte m d ziała ń w o jen n y c h w la ta c h 1946— 1954. P rz e d m io te m jego a n a liz y je st w y łąc zn ie k a m p a n ia la t 1953/54, gdy d o w ód cą sił fra n c u sk ic h b y ł gen. H e n ri N a v a rre , n a czele zaś od d ziałó w w ie tn a m sk ic h
г N p. R. A r o n , Im m u a b le et changeante, P a ris 1959. 8 Np. J . L a il i e 1, Drame Indochinois, P a ris 1957. * N p. g en . N a v a r r e , Agonie de l’Indochine, P a ris 1956. S N p. J . R . T o u r n o u x Secrets d’E tat, P a ris 1960.
2 1 8 R E C E N Z JE
s ta ł gen. N o N g u en G iap. G en. N a v a rre , k tó ry w czerw cu 1953 r. p r z e ją ł obo w iązki dow ódcy od gen. S a la n a , p o sia d ał zd a n ie m C a tro u x w y so k ie k w a lifik a c je zaw odow e, a le b ra k o w a ło m u d o sta te czn e j znajom ości zaró w n o te re n o w y c h w a r u n k ó w m iejscow ych, ja k też w a rto śc i p rze ciw n ik a . N a v a rre z u p e łn ie zdecydow a n ie o d rzu c ał znaczenie w sze lk ic h czyn n ik ó w p o z a m ilita rn y c h i d zięk i te m u d o p ro w a d z ił, ja k z g oryczą pisze C a tro u x (s. 117), do n a d a n ia sw oim oddziałom p ię tn a bezid eo w y ch żołnierzy zaciężnych. W n ik liw a i w sze c h stro n n a k ry ty k a p la n u p rzy g o to w a ń do obrony D ien B ien F u — w ęzłow ego p u n k tu d la obu stro n w a l czących — d a je a u to ro w i szero k ą p o d sta w ę d la u m o ty w o w an ia ogólnej tezy 0 zb y tn im z a u fa n iu w e w ła s n e siły i c a łk o w ity m n ie d o c e n ia n iu n ie p rz y ja c ie la p rze z gen. N a v a rre . Z te j zasadniczo m y ln e j lin ii ogólnej w y p ły n ą ł też szereg d ro b n iejszy c h b łę d ó w i po m y łek w to k u sam ej akcji, d o p ro w a d z a ją c do k a p itu la c ji po 56 d n ia c h oporu.
S u ro w y je s t sąd gen. C a tro u x o k a m p a n ii gen. N av a rre. R ów nocześnie zaś ta k p rz e k o n y w a ją c y i pozb aw io n y ja k ic h k o lw ie k a k c e n tó w ta n ie j dem agogii, że 1 ty m ra z e m w iększość w n io sk ó w a u to ra n ie w y w o łu je sp rze ciw u czytelnika. A to c h y b a w ja k im ś s to p n iu św iadczy o w a rto śc i d an e j pracy.
