Maciej Szczurowski
"Za Polskę do celi śmierci : śledztwo i
proces Nikodema Sulika", Wanda
Krystyna Roman, Toruń 2001 :
[recenzja]
Piotrkowskie Zeszyty Historyczne 4, 278-281
R e c e n z j e , o m ó w i e n i a , p o l e m i k i
nowszych encyklopedii wojskowych16. Autor używa go najczęściej w znaczeniu struk tury, organizacji, składu a nie jak to podkreślają definicje encyklopedyczne rysowanego schematu organizacyjnego. W niektórych sytuacjach powraca jednak do najczęściej używanego znaczenia tego terminu wykorzystując go przy tytułowaniu tabel (18, 30, 35, 38,48) lub tablic (2, 3,4).
R easum ując, pracę A leksandra Sm olińskiego należy zaliczyć do potrzebnych i w pełni udanych. Sądzę, że razem z d ru g ą częścią pracy zapow iadaną we w stępie, za p ełnią lukę w naszej w iedzy o organizacji jazd y w dram atycznych chw ilach odzy skania i obrony niepodległości.
filarek 'Dutkiewicz
Wanda Krystyna Roman, Za Polską do celi śmierci. Śledztwo i proces Niko
dema Sulika, Wydawnictwo „Adam Marszałek”, Toruń 2001, ss. 300.
Z naczące m iejsce w polskim piśm iennictw ie historycznym zajm uje problem aty ka dotycząca losów Polaków na terenach byłego Związku Sow ieckiego w latach II w ojny św iatow ej. W śród publikacji są zarów no m ateriały w spom nieniow e, ja k też opracow ania naukow e oparte nie tylko na źródłach dostępnych w kraju, lecz przede wszystkim w ykorzystujące zasoby archiw alne udostępniane od początku lat dzie w ięćdziesiątych w archiw ach byłego ZSRR. W śród tych prac zn aczącą grupę sta n ow ią opracow ania dotyczące polskiej konspiracji niepodległościow ej na terenach ziem w schodnich II R zeczypospolitej. Prezentow ana książka pośw ięcona je s t histo rii W ileńskiego O kręgu Zw iązku W alki Z brojnej, a przede w szystkim jeg o kom en dantow i N ikodem ow i Sulikow i, śledztw u i procesow i, ja k ie spraw iły mu sow ieckie służby N K W D .
N ikodem Sulik w okresie m iędzyw ojennym służył głów nie w jedno stk ach K or pusu O chrony Pogranicza. W kam panii w rześniow ej dow odził pułkiem KOP „Sar ny”, z którym brał m .in. udział w jed n y ch z w iększych potyczek z w ojskam i Armii C zerw onej, po d Szackiem i W ytycznem , w dniach m iędzy 28 w rześnia a 2 paź dziernika 1939 roku. N astępnie ppłk Sulik przedostał się do W arszaw y i jak o jed en z pierw szych zw iązał się z konspiracyjną organ izacją Służba Zw ycięstw u Polski. W listopadzie 1939 roku, na rozkaz kom endanta SZP gen. M ichała K araszew
icza-16 Encyklopedia wojskowa, pod red. Ottona Laskowskiego, t. VI, Warszawa 1939, s. 145. Ordre de Bataille - w potocznej mowie nazywany O. de B. - stanowi nazwę schematu składu jednostki wojskowej. Schemat O. de B. rysowany jest zwykle za pomocą znaków konwen cjonalnych, ustalonych dla wszystkich jednostek i formacji wojskowych z jednoczesnym uwidocznieniem ich wzajemnej podległości.
Mała encyklopedia wojskowa, t. II, Warszawa 1970, s. 535. Ordre de Bataille - (franc. ordre - porządek, szyk; bataille - bitwa) pierwotnie rozkaz o uszykowaniu wojsk do bitwy,
później schemat organizacyjny wojsk, przedstawiony zwykle za pomocą znaków konwencjo nalnych z jednoczesnym uwidocznieniem podległości poszczególnych pododdziałów, od działów i związków, obecnie w Wojsku Polskim termin nie używany.
T okarzew skiego, udał się do W ilna w raz z dw om a innym i oficeram i, aby zorgani zow ać tam m iejscow e struktury organizacji. Do kw ietnia 1941 roku, do chw ili aresztow ania, był kom endantem O kręgu W ileńskiego Zw iązku W alki Z brojnej. K ie row ana przez niego organizacja była infiltrow ana przez sow iecki aparat N K W D . R ozpracow ano kierow nictw o okręgu, zaś Sulik został aresztow any 13 kw ietnia, i do 15 sierpnia 1941 roku był w ięźniem N K W D , najpierw w W ilnie, a następnie w m o skiew skich w ięzieniach: Lefortow o, Ł ubianka i B utyrki. 29 lipca 1941 roku sąd w ojskow y skazał go n a karę śm ierci. W yroku nie zdążono w ykonać, bow iem życie ocalił mu, podpisany 30 lipca, układ Sikorski - M ajski. Po w yjściu na w olność, Su lik staw ił się do służby w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR . N astępnie był w A r m ii Polskiej n a W schodzie i w 2 K orpusie PSZ n a Zachodzie. W sław ił się ja k o do w ódca 5 K resow ej D yw izji Piechoty w alczącej w składzie 2 K P w kam panii w łoskiej 1944-1945 roku. Po w ojnie przebyw ał w Londynie, skupiając w okół siebie liczne szeregi byłych podw ładnych mu żołnierzy.
O m aw iana publikacja dotyczy stosunkow o najm niej znanego, a jedn ocześnie najbardziej tragicznego, okresu życia N ikodem a Sulika. Postaw iony w obliczu trud nego i odpow iedzialnego zadania - kierow ania w ileńską organizacją ZW Z - w y w iązał się z niego najlepiej ja k potrafił, a po aresztow aniu, w śledztw ie zachow ał godną postaw ę w obec enkaw udow skich oprawców.
A utorką książki je s t pracow nik naszej U czelni, d r W anda K rystyna Rom an, któ rej zainteresow ania badaw cze oscylują przede wszystkim w okół problem atyki lo sów Polaków na terenach byłego Z SR R w latach 1939-1958. D w ie profesje, histo- ryka i archiw isty, ja k ie autorka łączy w swoim dorobku i działalności naukow o- dydaktycznej, były szczególnie przydatne podczas przygotow ania tejże publikacji. W sw oich żm udnych poszukiw aniach archiw alnych, dotarła ona bow iem do dotych czas nieznanych m ateriałów źródłow ych obrazujących rozpracow anie K om endy W ileńskiego O kręgu ZW Z przez sow ieckie służby bezpieczeństw a oraz do doku m entów dotyczących przebiegu śledztw a i procesu kom endanta okręgu N ikodem a Sulika. S ą to dokum enty, które dr W. K. Rom an odnalazła w byłym archiw um K G B Litew skiej SRR w W ilnie. W spom niane archiw um nosi obecnie nazw ę L itew skie A rchiw um Specjalne.
A kta śledcze i procesow e N ikodem a Sulika d ają w strząsający obraz funkcjono w ania sow ieckiej m achiny represji. Z w ielką sugestyw nością odd ają ogrom cier pień, jak im poddany został w toku śledztw a Sulik. Jednocześnie stanow ią dowód odw agi, sam ozaparcia i pełnej pośw ięcenia postaw y kom endanta w ileńskiego okrę gu ZW Z.
Z nakom ita znajom ość języ k a rosyjskiego, łącznie z ow ym specyficznym , so w ieckim slangiem w ięzienno-łagiem iczym , profesjonalizm i dośw iadczenie autorki jak o archiw istki, godna uznania je j skrupulatność badaw cza historyka, w reszcie du że dośw iadczenie w ynikające z dotychczasow ych je j publikacji o podobnym cha rakterze; w szystko to spow odow ało, że publikow ane dokum enty s ą znakom icie opracow ane pod w zględem archiw alnym i edytorskim . O patrzone s ą szczegółow ym aparatem w postaci przypisów w yjaśniających z jednej strony skom plikow aną pro
R e c e n z j e , o m ó w i e n i a , p o l e m i k i
cedurę śledczą N K W D , z drugiej zaś nie mniej zaw iłą strukturę i specyfikę działal ności w ileńskiej siatki konspiracji. Ponadto praca zaw iera liczne odsyłacze i ko m entarze odautorskie odnoszące się do zróżnicow anej literatury przedm iotu w yko rzystanej przez autorkę.
Za Polską do celi śm ierci... posiada n ietypow ą i nieco skom plikow aną strukturę.
M ianow icie opracow anie składa się z pięciu części, z których części I-IV m ają w prow adzić czytelnika w problem i pom óc mu w percepcji części V, czyli o pub li kow anych dokum entów ze śledztw a i procesu N ikodem a Sulika.
C zęść I, zaledw ie kilkustronicow a, to krótki życiorys gen. Sulika zaw ierający opis lat m łodzieńczych, służby w ojskow ej w okresie m iędzyw ojennym i w form a cjach P olskich S ił Zbrojnych na Zachodzie. K ończy j ą interesujący opis życia i działalności generała na em igracji w W ielkiej Brytanii. W tej biograficznej części zw raca uw agę w ykorzystanie przez d r W .K. R om an m aszynopisu w spom nień Zofii Żaby pt. O pow iadanie m ego Ojca.
W części II opisane są dzieje polskiej akcji niepodległościow ej na W ileńszczyź nie od zakończenia kam panii w rześniow ej 1939 roku, do czerw ca 1941 roku. P o szczególne rozdziały w tej części przedstaw iają kolejne etapy funkcjonow ania kon spiracji w ileńskiej. I tak kolejno autorka om awia: sytuację na W ileńszczyźnie po 17 w rześnia 1939 roku i początki konspiracji, następnie proces konsolidacji ruchu po d ziem nego zakończony pow staniem O kręgu W ileńskiego ZW Z pod dow ództw em N ikodem a Sulika, działania N K W D latem 1940 roku przeciw ko Polakom i L itw i nom na W ileńszczyźnie, działalność okręgu pod o kupacją sow iecką w drugiej po łow ie 1940 i na początku 1941 roku, w reszcie stosunkow o obszernie przedstaw iona została ak cja N K W D skierow ana przeciw ko polskiem u podziem iu niepodległościo w emu, k tó ra zakończyła się rozbiciem w ileńskiej kom endy ZW Z. A utorka szcze gółow o przedstaw ia strukturę organizacyjną w ileńskiego okręgu ZW Z, znajdujem y tu w iele inform acji o osobach działających w konspiracji niepodległościow ej na te renie W ilna i okolic. O bszerne przypisy in form ują czytelnika o życiu m iasta pod o k up acją litew ską i sow iecką. Postać ppłk. Sulika jaw i się tu ja k o organizatora zor ganizow anych struk tur konspiracyjnych. Z tej części książki dow iadujem y się m .in., że 4 m aja 1940 roku gen. K azim ierz Sosnkow ski form alnie m ianow ał go kom en dantem okręgu, zaś N aczelny W ódz gen. W ładysław Sikorski podpisał oficjaln ą nom inację 11 m aja (s. 53-54).
W części III d r W .K. Rom an przedstaw iła historię i scharakteryzow ała struktury organizacyjne N K W D i N K G B . S zczególną uw agę pośw ięciła w yjaśnieniu zasad pracy organów śledczych i m etodom stosow anym w śledztw ach przez aparat N K W D oraz procedury procesow e. Jako archiw istka, nie om ieszkała dokonać ch a rakterystyki dokum entacji w ytw arzanej przez organy śledcze N K W D .
R ekonstrukcję śledztw a N ikodem a Sulika przedstaw iono w części IV. A utorka dokonała tego na podstaw ie dokum entacji archiw alnej N K W D oraz w spom nień po zostaw ionych przez ofiarę. T rw ające kilka m iesięcy postępow anie śledcze, połączo ne z nieludzkim katow aniem , zakończyło się błyskaw icznym procesem i wyrokiem śm ierci, od w ykonania którego uratow ał Sulika nadzw yczajny zbieg okoliczności.
W reszcie zasadnicza, V część książki zaw iera 36 dokum entów w yselekcjonow a nych przez autorkę opracow ania z akt śledczych w spraw ie Sulika. Poprzedzone są one w prow adzeniem , które zaw iera dzieje i charakterystykę tych akt, a ponadto dr W .K. R om an om aw ia m etody przygotow ania dokum entów do publikacji. Protokoły przesłuchań N ikodem a Sulika są szczególnym rodzajem dokum entów . Jest w nich niem alże re g u łą podaw anie niepraw dziw ych inform acji, nazw isk, pseudonim ów , w ątki śledztw a w ielokrotnie p ow tarzają się itp.; zatem ja k najbardziej celow ym za biegiem zastosow anym przez autorkę było poprzedzenie w yboru dokum entów od pow iednim w prow adzeniem i kom entarzem .
Pięć zasadniczych części opracow ania poprzedzone je s t w stępem i uzupełnione fotografiam i, aneksam i, w ykazem skrótów, indeksem nazw isk i pseudonim ów oraz bibliografią. W spom niany ju ż , skom plikow any układ książki, być m oże po części w ynika z dążenia autorki do zaprezentow ania pełnych w yników je j dociekań na ukowych. Z drugiej jed n ak strony, ułatw ia czytelnikow i poznanie w ielu aspektów spraw y będącej głów nym je j przedm iotem . W sum ie je s t to niezw ykle cenna i d o skonale pod w zględem w arsztatow ym przygotow ana praca, w arta polecenia szero kim kręgom czytelników . Stanow ić ona m oże rów nież doskonały m ateriał do zajęć dydaktycznych na studiach historycznych i pod tym kątem szczególnie polecam j ą pracow nikom i studentom nie tylko naszej Uczelni.
Jflaciej Szczurowski
Maciej Szczurowski, Artyleria Polskich Sil Zbrojnych na Zachodzie w 11
wojnie światowej, Piotrków Tryb. 2000, ss. 531.
B adania nad Polskim i Siłami Zbrojnym i na Z achodzie przez w iele pow ojennych lat były dom eną historyków em igracyjnych. Spod ich pió r wyszło w iele m onum en talnych dzieł, które w w iększości nie utraciły aktualności do dnia dzisiejszego. Jed nym z takich dzieł je s t w ielotom ow a zbiorow a praca zatytułow ana Polskie Siły
Zbrojne w drugiej w ojnie św iatow ej. T om drugi tej pracy Kam panie na obczyźnie
opracow any został przez członków K om isji H istorycznej byłego Sztabu G łów nego w Londynie w oparciu o szeroką bazę źródłow ą. A utoram i poszczególnych części i rozdziałów byli specjaliści z różnych dziedzin w ojskow ych, i chociaż w w iększości nie posiadali w ykształcenia historycznego, w sposób kom petentny przedstaw ili p o dejm ow ane przez siebie kw estie. Pom agała im w tym w iedza teoretyczna a także zdobyte dośw iadczenia na polach bitew II w ojny św iatow ej.
U pływ czasu przerzedzał szeregi najbardziej zaangażow anych osób w odtw arza nie historii Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Spadała aktyw ność pisarska, ze w zględu na coraz bardziej zaaw ansow any w iek, pozostałych przy życiu członków K om isji H istoiycznej. N astępców brakow ało. Pow oli ciężar badań nad problem aty k ą P olskich Sił Zbrojnych przejm ow ali młodzi historycy w kraju. D o roku 1990 ich dostęp do archiw ów zagranicznych był bardzo ograniczony. W ydaw ane w Polsce
